Ամեն աղջնակի հպարտություն, ամեն երիտասարդի ուժ և օրինակ իր հայրն է, իսկ ինձ համար նա մի ամբողջ աշխարհ է: 

Հայրս` Մինաս Հրանտի Սարգսյանն է: Ծնվել է Գեղարքունիքի մարզի Թթուջուր գյուղում: Նա զինվորական է`հայկական բանակի գնդապետ: Երբ սկսվեց Արցախյան շարժումը, և հայ-ադրբեջանական հակամարտությունները գնալով ավելի սրվեցին,  մինչև հայկական բանակի ստեղծվելը տարածաշրջանի երիտասարդներով, որսորդական հրացաններով կազմակերպել են տարածաշրջանի ինքնապաշտպանությունը: 1992 թվականի օգոստոսի եռամսյա հավաքներին,  շրջանի  զինկոմիսարիատին կից ստեղծված գումարտակում ծառայության անցավ որպես դասակի հրամանատար: Ինժեներ-հիդրոտեխնիկի մասնագիտությունը փոխարինվեց զինվորականի պատասխանատու ծառայությամբ: Ծառայում է հայկական բանակում շուրջ 24 տարի: Ծառայության հանդեպ ունեցած սերս ինձ փոխանցվել է ժառանգաբար: Դոմինանտ է հանդիսացել և հուժկու հարված տալով ռեցեսիվին, մտել է իմ գենոտիպի մեջ: Ես էլ հիմա հուժկու հարված եմ տալիս իմ երկրորդ եսին և գնում եմ ինձ պարուրած ծառայության հետևից…

Այսօր, երբ արթնացա, ասես, ինչ-որ բան իմ ներսում փոխված լիներ: Եվ որոշ ժամանակ անց հասկացա, թե դա ինչն էր: Մեծացել է ևս մեկ տարով իմ բանակը:

Հայրս ծառայությունից տուն եկավ: Ես մոտեցա և ինչպես բնորոշ է ինձ, զեկուցեցի.

-Իմ հերթապահության ընթացքում ոչ մի արտառոց դեպք տեղի չի ունեցել: Տան հերթապահ`Սարգսյանների անդրանիկ դուստր` փոխգնդապետ Սարգսյան:

-Ազատ,- ծիծաղելով պատասխանեց հայրս… 

Այսօր Հայոց բանակի կազմավորման 24-րդ տարեդարձն է: Առանց իմ ասելու էլ գիտեք: Եվ գիտեք, լսել եք, կարդացել, որ Արցախյան հերոսամարտի առաջին տարիներին, երբ դեռ բանակը չէր ձևավորվել, իսկ թշնամին արդեն սկսել էր պատերազմը, սկսեցին կազմավորվել կամավորական ջոկատներ Հայաստանի տարբեր մարզերից: Գյուղացին ձեռքը զենք վերցրեց իր ազատությունը պահպանելու ու ինքնությունը չկորցնելու համար: Այդ կամավորական ջոկատներից մեկն էլ Հրազդան քաղաքի «Սասուն» ջոկատն էր, որի կազմում էր նաև երիտասարդ հայրս:

1989 թվականին կազմավորվեց «Սասուն» կամավորական ջոկատը: Ջոկատի հրամանատարն էր Սասուն Միքայելյանը, որը ծնվել է Հրազդան քաղաքի Վանատուր թաղամասում (նախկինում` գյուղ Աթարբեկյան), զինվորական կոչումը`մայոր, հենց նա է «Սասուն» երկրապահ կամավորական ջոկատի հիմնադիր-հրամանատարը:
«Սասուն» կամավորական ջոկատը 1989-1994 թվականներին մասնակցել է ՀՀ Արարատի (Երասխ), Նոյեմբերյանի (Բերդավան, Բաղանիս, Ոսկեպար), Տավուշի (Պառավաքար) և Արցախի Հանրապետության Շահումյանի, Մարտակերտի (Հաթերք, Ումուդլու, Սրխավենդ և այլն), Ասկերանի (Խոջալու), Ֆիզուլիի, Քարվաճառի շրջանների, Գետաշենի ենթաշրջանի և Շուշիի ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտերին։ Ջոկատից զոհվել է 5 ազատամարտիկ։
Հայրս` Գուրգեն Բաղդասարյանը, ծնված 1967թ. ջոկատի կազմում մասնակցել է Արցախյան ազատագրական շարժմանը հիմնադրման օրից մինչև 1994 թվականը: Տեսել ու ապրել է այդ գոյամարտերի ահավոր ու սահմռկեցուցիչ, բայց և հայրենիքն ազատագրելու ու պաշտպանելու ահարկու մարտերի մանրամասները: Ջոկատի կազմում մասնակցել է Նոյեմբերյանի, Տավուշի, Իջևանի, Երասխավանի, Ղափանի ինքնապաշտպանությանը, ԼՂՀ-ի Հաթերքի, Մարտակերտի, Ումուդլուի, Սրխավենդի, Խոջալուի, Շուշիի, Հորադիզի, Օմարի լեռնանցքի ինքնապաշտպանական ու ազատագրական մարտերին որպես հրաձիգ: 1993-ին պարգևատրվել է պատվոգրով և Մարշալ Բաղրամյանի մեդալով:
Պատերազմի օրերից անցել են շատ տարիներ… Հորս աչքերի առջևով ամեն առիթի կենդանանում ու կինոժապավենի պես անցնում են պատերազմի դրվագները, մարտում ընկած եղբայրների պատկերները: Նրանք իրենց կյանքը դրին բագինին, հանուն նոր ծնված մանկան, հանուն դողացող ծեր մոր ու սևաչյա հարսի կյանքի:

Հայրիկիցս շատ դժվար է պատերազմի օրերից մի բան «կորզել», կարծես գոցել է իր մեջ ու ոչ մեկին դռնից ներս չի թողնում: Ինձ մի քանի անգամ է միայն հաջողվել մի քանի բառ իմանալ նրանից, մի երկու փոքրիկ պատմություն: Երբ որևէ բան եմ հարցնում, կամ խնդրում, որ մի դեպք պատմի, հանկարծ լռում է, մռայլվում, հայացքն ուղղում հեռուն ու թաղվում դառը հուշերի մեջ: Ընկերներին կորցնելու ցավը սուր է խրում սիրտը: Մինչ օրս պահում է արդեն վաղուց մաշված համազգեստը: Գրպանում մի թուղթ կա, վրան զոհված ընկերների անուններն են: Հարցրի`ո՞ւմ արյան հետքերն են շապիկիդ, ասաց. Անդրեն էր… Ընկավ:
Ասում է, որ իրենց ու Մոնթեի ջոկատները կողք-կողքի են կռվել: «Մի անգամ էլ, հրացանս հանել եմ, որ մեջը մաքրեմ: Դե պիտի կրակես, որ չկրակած փամփուշտները դուրս գան մեջից, էլի: Ես գիտեմ` բոլորը քնած են, ավտոմատս հանեցի ու հավեսով հո չեմ կրակում կողքերս, մեկ էլ լսեմ Մոնթեն գոռում ա. «Տղեեեեեեերք, պառկեք»: Մեկ էլ եկավ, ձեռքը դրեց ուսիս, ասաց. «Եղբա’յրս, փամփուշտներդ զգույշ պահիր»,- ոգևորված հիշում է հայրս:

Մի անգամ էլ պատմեց, որ տանկի նույն արկի պայթյունից վեր շպրտվեցին հրամանատարն ու տղերքից մեկը: Ցավոք, ընկերը զոհվեց: Հրամանատարն իր հարցազրույցներից մեկում ասում է. «Շուշիի ազատագրումը առեղծված էր շատերի համար: Դա նույնն է, թե բարձրանաս շշի վրա ու գրավես այն»: Մարտը տևեց 6 ժամ, որի ընթացքում, նրա խոսքով, 107 տեղից վիրավորվեց: «Սետկա էի դառել: Մինչև հիմա էլ ասկոլկեք կան ներսումս…Բեկորներն էսօրվա իշխանություններից հարազատ են»,-ասում է Սասուն Միքայելյանը:
Եվ կռվում ընկան շատ ու շատ հայրեր ու որդիներ, բայց նրանք անմահացել են մեր սրտերում որպես ազնիվ արծիվներ, որպես կյանքը հայրենիքի ազատագրման զոհասեղանին դրած ԴՅՈՒՑԱԶՈՒՆՆԵՐ:

Այսօր, երբ նշում ենք բանակի հիմնադրման տարելիցը, պետք է հիշենք բոլոր այն հերոսներին, որոնց առողջության ու կյանքի գնով պահպանվեց մեր անկախությունը և ստեղծվեց հայոց բանակը:

Լուսանկարը՝ Հասմիկ Գիվարգիզյանի

«Մանանայի» սաներով Վայոց Ձորի Զառիթափ գյուղում էինք: Կարծես արհամարհելով ցուրտը՝ անընդհատ խոսում ու ծիծաղում էինք, ջերմ ժպիտներով իրար էինք նայում ու լուսանկարներ անում: Էդպես նկարելով՝ մի բակ մտանք ու մի պապիկի հանդիպեցինք:

-Բարև՛ Ձեզ:

-Բարև՛, երեխե՛ք ջան, էս ի՞նչ եք անում, որտեղի՞ց եք եկել:

-Սիրուն ֆոտո անել ենք սովորում, պապի՛, կլինի՞ քեզ նկարենք:

-Հա, բալա՛ ջան, ինչի՞ չէ որ:

Նկարում էինք պապիկին, մեկ էլ հավաբնի մոտից մեզ մոտեցավ նրա կինը: Իրեն էլ նկարեցինք, բայց ի տարբերություն իր ամուսնու, նա ուզում էր գեղեցկանալ, նոր նկարվել:

-Վա՜յ, ա՛յ բալա, հենց սե՞նց պիտի նկարե՞ս, էս վիճակո՞վ:

-Ոչինչ, տա՛տ ջան, սենց էլ ես շատ սիրուն:

-Բա գոնե մազերս դզեի:

-Չէ՛, թող մնա, սենց լավա: Մի րոպե…

Րոպեն էլ էր շատ, աչքը չէր թարթել, արդեն նկարել էի:

-Տատ, քանի՞ տարվա ամուսիններ եք:

-50:

-Իրո՞ք,-անկեղծ զարմանքով բացականչեցինք մենք:

-Հա, ա՛յ բալա, ի՞նչ ունենք խաբելու:

-Բա մենա՞կ եք ապրում:

-Չէ, երեխե՛ք ջան:

Լուսանկարը՝ Հասմիկ Գիվարգիզյանի

Արդեն ուզում էինք դուրս գալ, նկատեցի, որ տատիկը (ում անունը, անկեղծ ասած, մոռացա հարցնել), ինչ-որ բան տվեց ամուսնուն ու ասաց, որ դեն նետի:

-Է՜, թող մնա, մեկ էլ տեսար պետք եկավ:

-Ինչի՞դ է պետք, տար թափի զիբիլը,-ասաց տատին ու ներս մտավ: Բայց ո՞նց հասկացա, պապիկը հեշտ հանձնվողներից չէր: Էն, ինչ տվել էր իրեն տատիկը, խնամքով փաթաթեց ու դրեց նույն տեղում: Ու ակամայից հարց առաջացավ. տեսնես էս 50 տարվա ընթացքում մի՞շտ են սենց թեթև բաների պատճառով իրար հակաճառել, թե՞ մենակ էսօր: Բայց ի՞նչ իմանաս, կարող է` շատ էլ կարևոր բան էր իր համար այդ փաթեթի մեջ:

Լուսանկարը՝Լիլիթ Աթանյանի

Ճիշտ լուսանկարելու գաղտնիքներին տիրապետելը մի բան է, իսկ այն գործնականում կիրառելը` այլ: Դրա համար «Մանանա» կենտրոնի Վայոց ձորի պատանի թղթակիցներով ուղևորվեցինք գյուղ Ազատեկ: Քանի որ մեզանից ոչ ոք ծանոթ չէր գյուղին, մեզ օգնության հասավ Մարիամ անունով մի աշխույժ աղջիկ: Նա մեզ ուղեկցեց մի տուն, որտեղ ապրում էին տարեց ամուսինները` Աիդա տատը և Ռազմիկ պապը: Նրանք մեզ հրավիրեցին տաք թեյ խմելու: Մենք սկսեցինք նկարել մեր շուրջը եղած ամեն ինչ: Հետո, օգտվելով Աիդա տատի հյուրասիրած ընկույզից, շարժվեցինք առաջ, ու Մարիամի ուղեկցությամբ գնացինք դեպի գյուղի վերջնամասը, քանի որ Մարիամը ցանկանում էր մեզ ցույց տալ իրենց գյուղի կովերին ու ոչխարներին: Մի քանի ֆոտո անելուց հետո գնացինք գյուղի եկեղեցի: Ճանապարհին մեզ շատ օգնեցին Մարիամի խորհուրդները: Օրինակ, երբ մեր դեմ դուրս եկավ մի մարդ, Մարիամը պտտվեց ու ասաց, որ նրանից հեռու մնանք, քանի որ սթափ վիճակում չէ: Լսելով Մարիամին, մենք շարժվեցինք առաջ:

Ճանապարհին կանգ առանք, որպեսզի նկարենք իր տան շեմքին կանգնած մի պապիկի, ինչը պապիկին այդքան էլ դուր չեկավ: Երբ մոտեցանք զրուցելու, նա հանգիստ ձայնով ասաց, որ խելքներս հավաքենք գլուխներս և գնանք: Առանց պնդելու հեռացանք այնտեղից և փոքր-ինչ քայլելուց հետո հասանք եկեղեցի: Եկեղեցու զանգը` ըստ Մարիամի, նոր էր, իսկ հնի մասին ոչինչ չասաց: Ներսում նա մեզ որոշ բաներ պատմեց եկեղեցու մասին, ինչպես նաև ասաց, որ եկեղեցին յոթ ամիս առաջ են մաքրել: Երբ դուրս եկանք եկեղեցուց, նա ասաց, որ ուզում է մեզ ցույց տալ գյուղի հին տները ու ընկավ առաջ: Հետևելով նրան, հասանք տների մոտ: Դրանք իրոք շատ հին էին ու կոկիկ: Այդպիսինն էր նաև Մարիամի հորեղբոր տունը: Հետո եկավ մեր  վերադառնալու ժամանակը: Ճանապարհին հանդիպեցինք նաև Մարիամի տատիկին: Մի կերպ համոզելով նկարեցինք նրան, ու ընկանք առաջ: Հասնելով մեքենային, մենք շնորհակալություն ասացինք Մարիամին, ու մեկ անգամ ևս խնդրեցինք թույլ տա, որ իրեն լուսանկարենք, բայց նա մերժելով բոլորիս, ասաց, որ նկարվել չի սիրում: Այ քեզ բան, բոլորին ինքն էր համոզում, որ լուսանկարվեն, իսկ ինքը չէր համոզվում:

Հետդարձին վերլուծում էինք մեր ֆոտոարշավը, և բոլորս միակարծիք էինք, որ առանց Մարիամի մեր օրը հաջողված չէր լինի:

Մարիամ, եթե կարդում ես այս տողերը, բոլորիս անունից շնորհակալություն:

Լուսանկարը՝Լիլիթ Աթանյանի

Ես որոշեցի իմ առաջին հարցազրույցը վարել տատիկիս հետ: Տատս` Ջուլիետա Բարսեղյանը,  ապրելով 60 տարի, ձեռք է բերել կյանքի փորձ և շատ սիրով պատասխանեց իմ հարցերին:

-Տատիկ դուք կպատասխանե՞ք իմ հարցերին:

Տատս ժպտաց և գլխով արեց` ի նշան համաձայնության:

-Ինչպես է անցել ձեր երիտասարդությունը:

-Ես ծնվել և մեծացել եմ Գետափ գյուղում: Դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել եմ մանկավարժական տեխնիկում: Այդ անհոգ ու երջանիկ տարիներին, երբ Երևան էի գնում դասերի, հանդիպեցի իմ կյանքի ասպետին: Մի երկու խոսք փոխանակելուց հետո համակրեցինք իրար, սկսեցինք հաճախակի հանդիպել և ամուսնացանք: Ամուսինս` քո պապը, Արտաշատից էր: Ավարտելով շինարարական տեխնիկումը ուղարկել էին Եղեգնաձոր մի տարի պարտադիր աշխատանքի`դիպլոմայինը պաշտպանելու համար: Ամուսնանալուց հետո ամուսինս մնաց և ապրեց Եղեգնաձորում, ես էլ թերի թողնելով ուսումս, մնացի ամուսնուս կողքին:

-Ինչպե՞ս էր ձեր կյանքը 20 տարի առաջ:

-20 տարի առաջ ես եղել եմ շատ երջանիկ, ապրել եմ ազատ`ընտանիքիս հետ միասին: Իմ շրջակայքում չի եղել այսքան շերտավորման հզոր ալիք և չի եղել պանդխտության ճամփան բռնած հայորդիների հոսքը: Ամուսինս եղել է օրինակելի հայր ընտանքիս համար, երեխաներս լավ են սովորել, եղել են դաստիարակված, շրջապատված եմ եղել լավ ընկերներով և բարեկամներով, ու կարծես ինձ համար հոգս չի եղել:

-Ինչպիսի՞ն է ձեր կյանքը հիմա:

-Ես ունեմ երեք երեխա, որոնցից երկուսը գտնվում են ՌԴ-ում: Ամեն տարի ամռանը աղջիկս ընտանիքով գալիս է Հայաստան: Իսկ տղաս գալ չի կարողանում` նյութական վիճակի պատճառով: Մենք` մայրերս, կարոտ աչքերով ու տարակուսանքով, աչքներս ճամփեքին հառած սպասում ենք մեր որդիների գալստյանը, որոնք մի պատառ հացի համար թողել են իրենց հայրենիքն ու ծնողներին և դեգերում են օտար ափերում:

-Ինչպիսի՞ն է այժմյան երիտասարդությունը:

-Այլ է հիմա: Երիտասարդությունը շատ ազատ է, ունի ազատ ընտրելու իրավունք` յուրաքանչյուր ոլորտում: Բայց նաև շատ է խաբեությունը, դավաճանությունը, շահախնդիր ամուսնությունը, մեծերի հանդեպ ոչ հարգալից վերաբերմունքը:

Այժմյան երիտասարդությունը «ազատությունը» չհասկացավ ինչպես տնօրինել: Երիտասարդները  ամենուրեք  ձգտեցին փողի, ծախեցին իրենց սերն ու հոգին, մոռանալով մայր ու հայրենիք: Եվ այդտեղից էլ հետևություն, որ հարստությունը կկուրացնի այժմյան երիտասարդությանը, և որդին կուրանա մորը:

-Ինչպե՞ս եք պատկերացնում հետոն:

-Հետոն ես երբեք պատկերացնել չեմ կարող, որովհետև հայրենիքում մնացել ենք մի բուռ ծերեր, և մի քանի ջահելներ, ովքեր զոհվում են չհայտարարված պատերազմում: Դառն է կյանքը այս պահին, ամենուրեք պանդխտություն, լաց ու կոծ, վիշտ ու ամոք: Այսքանից հետո ինչպե՞ս երազել ապագան: Եթե այսպես շարունակվի, ծերացած ու տարաբախտ ծնողները ամենուրեք փողոցներում թափված, հիվանդ ու մոլոր կանցկացնեն իրենց կյանքի վերջին տարիները:

Լուսանկարը՝Կարեն Ջանոյանի

Մի քանի օր առաջ պատանի թղթակիցներով այցելել էինք Գնդեվազ գյուղ: Մենք շրջում էինք գյուղում և փորձում լուսանկարել այնտեղի առօրյան և մարդկանց: Սկզբում մարդ չկար փողոցներում: Պատճառը երևի անտանելի ցուրտն էր: Հետո հանդիպեցինք մի պապիկի, ով պատրաստվում էր մաքրել գոմը: Մոտենալով նրան սկսեցինք զրուցել և հարցեր տալ գյուղի առօրյայից: Նա ներկայացրեց գյուղի կյանքն իր դժվարություններով և պատմեց իր մասին: Ես նրան հարց տվեցի և պատասխանից, անկեղծ ասած, մի քիչ զարմացա: Հարցը սա էր. 

-Եթե հնարավորություն լիներ քաղաք տեղափոխվելու, կգնայի՞ք:

Իսկ նա պատասխանեց.

-Էդ ո՞ր մի հիմարը չէր գնա:

Պատասխանը լսելով բոլորս մի պահ ծիծաղեցինք: Հետո ես ասացի, որ կան շատ մարդիկ, ովքեր գյուղը գերադասում են քաղաքից, և պետք չէ մտածել միայն գյուղից փախնելու մասին, այլ պետք է մտածել այն զարգացնելու և շենացնելու մասին:

Ես կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր աշխատասեր գյուղացի այս երկրի տերերից մեկն է, որովհետև գյուղը պետության հիմքն է: