Հա, հա, մի զարմացիր, հենց ծամել:

Հիմա եմ հասկանում, թե Բայրոնը ինչու էր հայերենը աստվածների հետ խոսելու լեզու համարում:

Սնունդը դյուրամարս դարձնելու համար նախ մենք ծամում ենք այն: Եվ ինչքան դանդաղ ենք ծամում, այնքան ավելի լավ ենք ընկալում նրա համային որակները:

Մենք ճանաչում ենք սնունդը, այսպես ասած, ծամելու միջոցով:

Ծանիր զքեզ, այսինքն՝ ճանաչիր ինքդ քեզ: Այս նախադասությունը գրված էր անգամ Դելփյան տաճարին:

Ծանել նույնն է, ինչ ծամել․ ինքդ քեզ, մարդկանց, շրջապատող աշխարհը, բայց դանդաղ, շատ դանդաղ:

Պետք չէ միանգամից կուլ տալ ու չմարսել:

Պատկերացրեք՝ ուզում եք մեկի հետ ծանոթանալ ու հարցնում եք․

-Կներեք, կարելի ՞ է Ձեզ ծամել:

-Իհարկե, միայն դանդաղ:

Սա պարզապես սկիզբն է այն բանի, ինչ պատրաստվում եմ ասել:

Ինքնաճանաչում: Թերևս կյանքի որակը մի քանի աստիճանով բարձրացնելու նախապայման, որին, ցավոք, շատ ու շատ մարդիկ չեն տիրապետում ու անգամ չեն էլ տեսնում դրա կարիքը:

Մեզ դպրոցներում սովորեցնում են համարյա բոլոր անպիտան բաները կյանքի համար: Անգամ հպանցիկ ակնարկ չի նետվում ինքնաճանաչմանն ու ինքնաբացահայտմանը: Ենթադրենք՝ մեկը գիտի մաթեմատիկական ամենաբարդ խնդիրների լուծումը, գիտի պատմության բոլոր թվականները և այլն, բայց չգիտի ինչպես մոտիվացվել, ինչպես հասնել նպատակին, ինչ է ուզում և վերջապես ով է ինքը:

Կան մարդիկ, որ ապրել են երկար տարիներ, հասել են իրենց կյանքի սպիտակ գծին, բայց ամբողջ ժամանակ անհաղորդ են եղել իրենք իրենց ու շրջապատող աշխարհին:

Կարծում եմ՝ դպրոցներում առաջին հերթին պետք է խթանեն ինքնաճանաչումը:

Առողջ հասարակության ատաղձը ինքնաճանաչ մարդն է:

Ծամե ՞նք մեզ․․․

Վերջերս շատ եմ ականատես լինում և ես ինքս նույնպես մասնակցում ռոմանտիզմի և ռեալիզմի ներկայացուցիչների բախմանը, որի պատճառը հիմնականում լինում է «սեր» կոչվող երևույթը։

Քանի որ 17.am-ը հնարավորություն է ընձեռում կիսվել սեփական մտքերով՝հասակակիցներիս շրջանակներում, որոշեցի ներկայացնել տեսակետս։

Հ․Գ․ միտված եմ բախումները մեղմացնելու, այլ ոչ թե բորբոքելու։

Սիրելու արվեստը

Կարծում եմ չկա գեթ մեկ հոգի այս երկրագնդի վրա, որին գոնե մեկ անգամ չի տիրել այդ նվիրական զգացմունքը։ Եվ չեմ կարևորում, թե այդ սերը ինչի կամ ում հանդեպ է տածվել․ գողը սիրում է գողությունը, մանկահասակ երեխան սիրում է սեփական խաղալիքները, հարբեցողը սիրում է խմիչքը, սիրահարը սիրում է իր սիրեցյալին և այդպես շարունակ: Այսինքն, չկա գեթ մեկ բնագավառի ներկայացուցիչ, ում անծանոթ լինի սիրել բառը ու զգացողությունը։

Եվ բոլորի համար իրենց սիրո առարկան նվիրական է և պաշտելի։ Նրանք սիրում են ագահորեն և կյանքն էլ չեն խնայի իրենց սիրո առարկայի համար։

Սիրելը միակ բանն է, որի համար մեզանից ոչինչ չի պահանջվում: Մենք ոչինչ չենք ծախսելու կամ կորցնելու: Մենք լցվելու ենք անսահման բարությամբ, քանզի սերն է ծնում բարություն, և սիրո պտուղներն են ամենաքաղցրը, որը ճաշակելուց զգալու ենք միային բերկրանք և ցնծություն։

Սերն է այն բարձրագույն արվեստը, որին տիրապետում ենք բոլորս, ոմանք նույնիսկ առանց գիտակցելու:

…արվեստից բան չհասկացողները

Ինչու՞ մեղադրել, երբեմն նույնիսկ ծաղրել սիրողին, երբ դուք ինքներդ էլ մի սիրող եք, և այո, իրոք սիրող եք` ինչ-որ մի բնագավառում տածելով ձեր սերը եթե ո՛չ մարդու, ապա հաստա՛տ մեկ այլ երևույթի կամ առարկայի հանդեպ։

Եվ ինչու՞ խուսափել այն արվեստից, որը ի ծնե տրված է բոլորին, ինչու՞ չդառնալ այն արվեստի մի ներկայացուցիչը, որը համամարդկային է ։

Ցավով եմ նշում այն մասին, որ «արվեստից բան չհասկացողները» բավականին շատ են ու ծաղրելով ծաղրում են, բոլոր նրանց,  ովքեր նվիրական կերպով տրվել են այդ գեղեցիկ արվեստին։

Ռենե Դեկարտը ասել է. «Ես մտածում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ», իսկ ես ասում եմ. «Ես սիրում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ»․․․

Երևանի պետական համալսարանն արդեն 100 տարեկան է։ Իր թերություններով ու առավելություններով հանդերձ այն եղել ու մնում է մեր մայր բուհը։

Մինչ «հոբելյանական» շրջանավարտները պատվով կամ պատվիրված դիպլոմայինով ավարտեցին համալսարանը, ոգևորված դիմորդներին հիասթափություն է սպասվում, քանզի իրենց ճոխ պատկերացումները չեն համապատասխանելու անշուք իրականությանը։

Նորեկները մտածում են, որ ինչպես ամերիկյան գրավիչ ֆիլմերում, ԵՊՀ ուսանողն ունի իր համար առանձնացված պահարան, որտեղ կարող է պահել գրքերը, տետրերը, պայուսակը կամ սիրային նամակները։ Այնինչ մեր համալսարանում նույնիսկ կախիչներ չկան վերարկուների համար։

Դիմորդները կարծում են, որ ԵՊՀ բակում հաճելի տրամադրություն ստեղծող շատրվաններ կան, բայց կհիասթափվեն, քանի որ դրանք ոչ մի անգամ էլ չեն միացել։ Ասեմ ավելին, նախկին ռեկտորը դեռ մեկ տարի առաջ ասել էր, որ քանդվելու են դրանք։ Ոչինչ չասող այդ անիմաստ խողովակները դեռ կանգուն են։

Ապագա ուսանողները հուսով են, ոմանք էլ ՀՈՒՅՍՈՎ, որ կարող են ազատ ժամանակն անցկացնել խոտածածկ գորգի վրա։ Միշտ քաղցած սովորողները կնստեն կանաչների վրա ու մի բան կուտեն, մյուսները կպարապեն կամ կաշխատեն համակարգչով։ Ցավում եմ, բայց մեր բակի խոտերը միայն շների, կատուների ու ագռավների համար են։

Միակ ոգեշնչող բանը թվում է գրադարանը պիտի լինի՝ մեծ, լուսավոր։ Բայց հույս չունենաք, թե ձեզ կթողնեն ազատ շրջել, գիրքը ընտրել, գրանցել ու դուրս գալ։ Այստեղ ձեզ դիմավորելու են տարեց կանայք, որ անժպիտ դեմքերով պիտի սպասարկեն։

Եվ վերջապես, ի՞նչ համալսարանական օր առանց ԵՊՀ սև փիառի։ Աղջիկները սարսափով են անցնում դալան-պահակակետով, որ հսկում է կառե, գանգուր մազերով, խիտ մորուքով, կեղտոտ շորերով ու անտանելի նայվածքով մի տղամարդ։ Առանց ցածրաձայն հայհոյանքներ կամ հիացական մրթմրթոցներ լսելու չես կարող անցնել, եթե գեղեցիկ հագուստ ես կրում։ Նա մեր համալսարանի կոլորիտ դարձած Բգոն է, ով իրավագիտության ամենահարուստ ֆակուլտետի տղաների հետ թանկարժեք հարաբերությունների մեջ է։ Նրան վտարել չեն կարող․ թվարկածս գործառույթներից զատ նա մաքրում է համալսարանի տարածքը։

Կլինեն հետաքրքիր դասեր՝ միայն հարց ու պատասխանի, քննարկումների ձևաչափով, որ կթարմացնեն ձեզ ու կզարգացնեն ձեր վերլուծելու կարողությունը։ Կլինեն դասախոսներ, որ ձեզ կա՛մ կներգրավեն դասի մեջ, կա՛մ իրենց միապաղաղ ձայնով կքնեցնեն։ Կունենաք հետաքրքիր հյուրեր, հանդիպումներ ոլորտի մասնագետների հետ։ Իսկ ձեր ժամանցը կապահովեն ուսխորհուրդը կամ գիտխորհուրդը․ ուսանողական կառույցներ, որ զբաղվում են մեր իրավունքների պաշտպանությամբ, համալսարանի կառավարմամբ ու միջոցառումների կազմակերպմամբ։

Ահա փոքրիկ տեղեկատու իրական ԵՊՀ-ի նկարագրությամբ, որ կօգնի ձեզ չհիասթափվել ու տեղեկացված լինել։ Իսկ եթե դեռ չես կողմնորոշվել՝ ի՞նչ անել, հիշիր, որ Սթիվ Ջոբսը, Բիլ Գեյթսը, Ցուկենբերգն ու էլի շատերը դիպլոմ չեն ունեցել։ Իսկ եթե դու անգամ նրանց չես ճանաչում, ավելի լավ է զբաղվիր ինքնակրթությամբ կամ ընկերացիր մեր Բգոյի հետ։

 Վերջերս ինձ մի հարց է հուզում: Ինչո՞ւ մարդիկ, անգամ հեղափոխությունից հետո, առևտուր իրականացնող սուբյեկտներից ՀԴՄ կտրոն չեն պահանջում։ Իհարկե, անժխտելի է, որ կտրոն պահանջողների և ինքնակամ տպողների թիվը հեղափոխությոնից հետո շատ-շատ աճել է, բայց ես նկատում եմ, որ դեռ մարդիկ կան, որ չեն պահանջում` հատկապես երիտասարդները։

Գրեթե համոզված եմ, որ իրազեկվածության խնդիր չկա։ Վարչապետն անձամբ է իր խոսքում կարևորել կտրոն պահանջելու կարևորությունը, բազմաթիվ անգամ է շեշտվել, որ վերջերս ուսուցիչների և զինծառայողների աշխատավարձերը բարձրացվել են հենց պահանջված մեծաքանակ կտրոնների շնորհիվ։

Հետևաբար, ինչու՞մ է կայանում խնդիրը։ Հեղափոխությունից առաջ իրավիճակն այլ էր։ Մարդիկ չէին վստահում իշխանություններին և չգիտեին, թե ինչ կլինի այդ հարկերից հավաքված գումարի հետ։ Քաղաքացին վատ էր զգում գնալ, տնտեսվարողից ամեն անգամ «վերցնել» այդ մի քանի հարյուր դրամը ու տալ «Սերժին»։ Ինչ-որ տեղ սա հասկանալի է։

Քանի որ հիմա իշխանությունների հանդեպ կա մեծ վստահություն, և նման խնդիր չկա, ենթադրում եմ, որ մարդիկ հին իներցիայով են վարվում ու այնքան չեն պահանջել, որ հիմա դժվար է նրանց համար։ Բայց սա չի արդարացնում  նրանց (չ)արածը։ Ես ՀԴՄ կտրոն պահանջելը համարում եմ մարդու քաղաքացիական պարտքը։ Ես երբեք չեմ կարող հասկանալ այն մարդուն, ով իմանալով, որ ՀԴՄ կտրոն պահանջելը ուղիղ ազդում է իր, իր հարազատների, հարևանների բարեկեցության վրա, չի պահանջում։

Մենք չպետք է թույլ տանք, որ որևէ մեկի ապօրինի գործելաոճի պատճառով, տուժի մեր պետությունը, մեր բարեկեցությունը։ Ընդհանրապես, մենք պետք է մերժենք ցանկացած ապօրինություն մեր շրջապատում։

Եկեք հարցին նայենք նաև ոչ թե արժեքային, այլ անձնական տեսանկյունից։ Յուրաքանչյուր ընտանիքում էլ կա հարկ վճարող ՝ մեկը առևտուր է անում, մյուսը՝ աշխատավարձից, մյուսը՝ այլ կերպ։ Ես, օրինակ՝ ամեն ամիս իմ աշխատավարձից հարկ եմ տալիս մոտ 50․000 ՀՀ դրամ, այդ դեպքում ինչո՞ւ ես չպետք է խանութից պահանջեմ կտրոն, որով մի քանի հարյուր դրամ կուղարկեմ պետբյուջե։ Չէ՞ որ անարդար կլինի, որ ես հարկ վճարեմ, մյուսը՝ ոչ։ Գոնե այս մտածելակերպով, եթե ոչ արժեքային, պետք է առաջնորդվի քաղաքացին ու հետո մանրադիտակով հետևի, թե ինչպես է այդ հավաքված գումարը ծախսում կառավարությունը։

Եթե անկեղծ ասեմ, փոքրիկ մոնիթորինգ եմ արել և պարզել, որ իմ շրջապատից հիմնականում այն մարդիկ են ասում իբր Նոր Հայաստանում բան չի փոխվել, ովքեր երբեք ՀԴՄ կտրոն չեն պահանջում։ Սա արդեն ինքներդ դատեք։

Ես կարելի է ասել, ամեն օր, ամեն տեղ քարոզում եմ, որ պետք է ՀԴՄ կտրոն պահանջել։ Հույս ունեմ՝ այս հոդվածը շատերին մտածելու տեղիք կտա ու կհամոզի, որ այսուհետ կտրոն պահանջեն։

-Ինչու՞

-Չգիտեմ։

Ահա այս մշտական երկխոսության սառն ու անտարբեր մթնոլորտում է անցնում մտքերիս ամենօրյա նիստի ամբողջ ժամանակահատվածը։ Չգիտեմների անվերջ շղթան բավականին երկար ժամանակ է, ինչ քսանչորսժամյա ռեժիմով աշխատում է ու ինձ հանգիստ չի տալիս։ Ես էլ իմ հերթին քրտնաջան աշխատում եմ ու փորձում գտնել ինչուների պատասխանը։ Չեմ էլ հիշում, թե նրանցից որը սկզբում ի հայտ եկավ՝ ինչուն, թե չգիտեմը։ Հիշում եմ, որ հերթական նիստերից  մեկի ժամանակ ընդդիմությունը շատ նյարդային էր։ Նա անգամ չսպասեց իր հերթին և միանգամից սկսեց իր ելույթը։ Իր հնչեցրած յուրաքանչյուր նախադասությունը պարուրված էր ինչուների անվերջ շղթայով։ Նա պատասխաններ էր պահանջում ամենազորեղ ու ամենաանիրատեսական հարցերի պատասխաններն ունեցող իշխանությունից։ Զարմանալիորեն, այս նիստին իշխանությունը մի փոքր շփոթված էր։ Գուցե անքնությունից էր, կամ էլ գերհոգնածությունից։ Հնչեցրած հարցերին իշխանությունը պատասխանում էր շատ լակոնիկ՝ չգիտեմ։ Տևական ժամանակ մտաժողովի մթնոլորտը խրթին ու անառողջ էր։ Անտանելի համառ ինչուն ու հաստատակամ չգիտեմը ոխերիմ թշնամի էին դարձրել համերաշխության ձգտող ընդդիմությանն ու մշտապես օգնության ձեռք մեկնելու պատրաստ իշխանությանը։ Ես երկար ժամանակ չէի կարողանում հասկանալ նրանց կռվի պատճառը, որովհետև իմ մտքերի ժողովում ընտրությունները միշտ անցել են արդար և թափանցիկ։ Ընտրախախտումներ կաշառքի կամ այլ ձևով երբևէ չեն եղել, և իշխանությունը ընտրվել է մտքերի արդար մեծամասնությամբ։ Ցավոք, ես չէի կարողանում հասկանալ, թե նրանցից ով է ճիշտ, թե ում է հնարավոր մեղադրել կամ պաշտպանել, որովհետև ինչուն մեր յուրաքանչյուր գործողությանը, արարքին, փաստարկին հաջորդող անբաժանելի հարցն է, իսկ չգիտեմը․․․․․ Չգիտեմը, երևի թե, արդարանալու դասական ձև է, երբ չենք ուզում մեր ուղեղն աշխատեցնել։ Այնուամենայնիվ, իմ ուղեղում այս դեպքը չէր։ Չգիտեմն առաջացավ այն ժամանակ, երբ անբացատրելի դատարկություն սկսեցի զգալ։ Ես չգիտեի, թե ինչ եմ ուզում անել, ինչի մասին եմ ուզում խոսել, ինչ եմ ուզում ընդհանրապես։ Ես չգիտեի․․․․ Այս նախադասությունը այնքան թափառեց ուղեղիս ստորին ատյաններում, որ վերջիվերջո հասավ իշխանությանը և տիրեց նրան։ Երևի թե, ես անդադար անկայունության մեջ կգոյատևեի, եթե չհայտնվեր իմ փրկության բանալին, իմ ուղեղի անբաժան բարեկամը, իսկ երբեմն ամենաանտանելի թշնամին՝ սիրտը։ Նիստերից մեկն ընդհատվեց նրա անակնկալ այցով, որը խաղաղություն սփռեց չորսբոլորը։ Սիրտս ներթափանցեց մտքերիս ամենախորունկ կետերը ու իր խոսքերով դիպավ ամենանուրբ լարերին՝ բժշկելով նրանց այդ վարակից։

Դիմելով այդ նիստի գլխավոր հերոսներին՝ ինչուին ու չգիտեմին, նա ասաց․

-Մենք ամեն օր ընտրություն ենք կատարում լավի ու վատի, պայքարելու կամ հանձնվելու, շահելու կամ կորցնելու, երջանկանալու կամ դժբախտանալու, աշխատելու կամ ծուլանալու, սիրելու կամ ատելու, և վերջապես, ապրելու, մեռնելու կամ ուղղակի գոյատևելու միջև, ուստի բնական է, որ գալիս է ժամանակ, երբ ինչուն մեզ հանգիստ չի տալիս։ Մեր կյանքում տեղի ունեցող բոլոր իրադարձությունները կառուցվում ու վերլուծվում են ինչուի միջամտությամբ նաև։ Անշուշտ, գործելուց առաջ պետք է հասկանալ, թե ինչու ենք անում դա, բայց, լռակյաց դատարկության մեջ աներեր ինչուի բացակայող պատասխանները փնտրելով, մենք ուղղակի կվատնենք մեր թանկագին ու արագավազ ժամանակը և մի օր կհասկանանք, որ երկու ոտքով խրվել ենք  ամենախորը ճահճի մեջ, ու դրանից դուրս գալու համար մի ողջ հավերժություն պետք կգա։ Ինչ վերաբերում է չգիտեմին, ես էլ չգիտեմ (ժպտում է սիրտը)․․․ Ուղղակի պետք է մի քանի րոպեով թեթևացնել մտավոր ծանրաբեռնվածությունը և սկսել նորից․․․ Չեմ ասում սկսել նոր էջից, որովհետև նոր էջ չի բացվում, մենք ուղղակի փոխում ենք մեր նավի ուղղությունը և շարունակում ենք գրել մեր պատմությունը՝ ավելացնելով կամ պակասեցնելով հերոսներին, դարձնելով այն ավելի հետաքրքիր կամ չափազանց միանվագ, մեր ետևից տանելով ընթերցողին  կամ հիասթափեցնելով նրան….. Ինչպես պետության մեջ իշխանությունն ու ընդդիմությունը գործում են հանուն ժողովրդի բարօրության, այնպես էլ ուղեղում, մտային ընդդիմությունն ու իշխանությունը աշխատում են հանուն մտավոր ներդաշնակության՝ թույլ չտալով առաջնորդին խորտակվել ինչուների ու չգիտեմների լաբիրինթոսային անդունդը։ Կյանքն այնքան էլ երկար չէ գունագեղ վայրկյանները խորը հուսահատությամբ, անիմաստ շփոթությամբ և անհասկանալի կասկածամտությամբ լցնելու համար։ Վե՛րջ տվեք չգիտեմներին ու սկսե՛ք նորից, իսկ ինչուները թող լինեն, բայց լինեն չափավոր և տեղին։

Զարմանալի է, բայց փխրուն թվացող սրտիս այս ամուր ու համոզիչ ելույթը  բարելավեց մշտարթուն ուղեղիս աշխատանքը ու մի փոքր ցրեց բազմահազար մտքերիս գորշ խառնաշփոթը։ Նիստից հետո ես հասցրի մի քանի բառ փոխանակել սրտիս հետ ու մտածեցի, որ նա կտա ինձ հուզող հարցի պատասխանը և հարցրի՝ ինչու՞։ Սիրտս նայեց ինձ իր իմաստուն հայացքով ու ժպիտով պատասխանեց՝ չգիտեմ․․․․

Առհասարակ հնարավորության դեպքում երթուղայիններում ամենադիմացն եմ նստում։ Էսօր մի տատիկ բարձրացավ կողքիս ու Նարեկացու թվարկած բոլոր մեղքերը գործածի դեմքով հարցրեց վարորդին.

֊Տղա ջան, չե՞ս ջղայնանա, որ դիմացը նստեմ։ Գիտեմ, որ էստեղ միայն տղամարդիկ են նստում։ Ուղղակի չեմ կարող կանգնել։
Վարորդը ոչինչ չպատասխանեց։
Իբր` հա, համաձայն եմ՝ էստեղ միայն տղամարդիկ կարող են նստել։
Չդիմացա, ինչ մեղքս թաքցնեմ։
Ու էդ տատիկին ասացի, որ նայի հետ ու տեսնի հետևում կանգնածների քրտնածոր, դժոխքի պարույրների միջով անցնող դեմքերը, ասացի, որ այստեղ կարող են նստել բոլոր ուղևորները, կապ չունի սեռը, և որ մեր քաղաքը փակագծվել է հիմար կարծրատիպերով, որոնք մեզ խանգարում են ու ճզմում։
Ու վատը գիտե՞ք որն է, որ հաճախ կանայք են հրահրում սեռական խտրականությունը չիմանալու պատճառով։
Ու էլի չեմ հասկանում՝ ինչու են հայ աղջիկներն ու կանայք նախընտրում կուչ եկած իրար վրա լցված հակահիգիենիկ միջավայրում կանգնել (ի դեպ, շատ մոտ այլ տղամարդկանց), քան թե նստել վարորդի կողքին, երբ դատարկ են տեղերը։

Գյուղերում շները չեն կորչում զբոսանքի ժամանակ, զբոսանքի մենակ են գնում, երբ ուզում են, ու անգիր գիտեն բոլոր ճանապարհները հետ գալու:

Գյուղերում շները մի քիչ բրուտալ են, մի քիչ առանց թիթիզությունների, ու տերերին ուրախացնելուց բացի սեփական գործն ունեն հայաթում: Գյուղերում շները «աշխատանքով տունն են պահում»:

Հուլիսի ամենասիրուն օրերից մեկին  երեք տարի առաջ  Ճամբարակի սակավ արևի տակ  նստած, հայացքով դեպի արևը  կլանված, զբաղված էի  մեկ շնչին ընկնող հաշված ճառագայթները ընկալելով, մինչև դարպասի չխկոցի հետ նկատեցի Սուրոյին, ձեռքին սպիտակ բրդի գունդ:
-Շուն եմ բերել, ոնց որ սեթերի խառնուրդ ա:
Ամբողջությամբ սպիտակ շան ձագ, սև ականջով,  փափուկ,  ու արդեն մարդամոտ:
- «Белый Бим Черное ухо» (Սպիտակ Բիմ սև ականջ) կինոն տեսնող եղե՞լ ա, ինքն  ա որ կա, ուրիշ անուն պետք չի,- վրա բերեց հարևանի կինը:
Էս մեր Բիմը էդպես էլ «լավ աշխատող չդարձավ»:  Լավ աշխատող լինելու համար պիտի ատամներով տունը պահես, ամեն եկողի վրա էնքան հաչաս մինչև փոշմանի, հետ գնա:  Էս բրդոտը բոլորին էնքան էր սիրում, որ հերիք ա մեկը հայաթ մտներ, կգնար նոր տիրոջ պես կընդուներ, կատվի պես կքսվեր ոտքերին. էտ էլ հայաթի կատվից էր սովորել, ախպերներ  էին:

Ամեն անգամ Երևանից գալիս, ոգևորվորվում, գալիս  երկու մետր հեռավորությունից ձգվում ու դանդաղացրած կադրով  կեղտոտ ոտքերով ամբողջ մարմնով մեկ թռչում էր վրաս: Ես էլ դանդաղացրած կադրով գոռում էի.
-Չէ, Բիմ, չէ, Բիմ…-  ինքը հասկանում էր իհարկե, ուղղակի լուրջ չէր ընդունում ասածներս:
…
-Հա  մամ,  գործից ուշանում եմ:
-Բալես, շունը երկու օր ա` տուն չի գալիս:
-Մամ,  կգա, արձակուրդ ա գնացել:
…
Ֆեյսբուք.
«Ճամբարակում փողոցի մեջտեղում երեխաների առաջ շների զանգվածային սպանդ են իրականացնում, հանրային վայրում զենք օգտագործելով»:
…
-Բալես շունը հետ չի եկել:
-Չէ, մամ, կգա:
-Հարևանի հարսն ասում ա էդ թափառական կրակած շների մեջ սպիտակ շուն ա եղել…
-Մամա, ասում եմ կգա,  ասում եմ կգա…
…

Գյուղերում շները զբոսանքի մենակ էին գնում,  իսկ ես  արդեն ամիսներ ա  հավատում  եմ,  թե բոլոր ճանապարհներն իմացող Բիմը մոռացել ա ոնց են  հետ գալիս տուն:

(Թափառական (ոչ միայն) շների հարցը սենց ա լուծվում. կարճ, միանգամից, մի կրակոցով, փողոցում,  երեխեքի առաջ, որ աչքները սովորի, հանկարծ չմեծանան հարցնեն. «Բա կենդանիներին խի՞ են սպանում»):

Տասներկու տարի մեր կյանքից նվիրում ենք դպրոցին։ Դպրոցը մեր երկրորդ տունն ենք դարձնում, ընկերներ ենք գտնում, ուսուցիչներին սիրում կամ մինչ օրս ատում ենք, առարկաները հետաքրքրությամբ ուսումնասիրում կամ նորից ատում ենք։

Ես խոնարհվում եմ այն ուսուցիչների առաջ, որ անշունչ դասագրքերի թեմաներից զատ ինձ տվեցին կյանքի դասեր ու սովորեցրին առաջին հերթին մարդ դառնալ։ Բայց ավաղ, դասաժամանակն ու հաստափոր տաղտկալի դասագրքերը խանգարեցին մեզ երկար խոսել այն կարևորի մասին, որ պիտի սովորեինք կյանքի դպրոցում։ 

Մեզ դպրոցում չսովորեցրին ճիշտ տնօրինել գումարը, չկուրանալ դրա փայլից, դավաճանելով ու մարդկանց ցած գլորելով չհասնել դրան։ Մեզ հենց սկզբից չասացին, որ փողը կեղտ է, չսովորեցրին զգուշանալ գումարից։ Դրա հետ մեկտեղ դպրոցում չասացին՝ ինչպես գումար աշխատել, ինչպես ինքնուրույն կարիքները հոգալ, ուսման վարձը վճարել։

Մեզ՝ աղջիկներիս, չդաստիարակեցին որպես թագուհիներ։ Գուցե հենց դա է պատճառը, որ հասարակության մեջ հայտնվեցին մարմինը պատահածին նվիրող աղջիկներ, ովքեր զուրկ են ինքնասիրությունից ու նաև խելքից։ Այն, ինչ թագուհուն վայել է` հպարտությունն ու համեստությունը, գեղեցիկ քայլվածքն ու հագուկապը, բարձրակրունկները, կիսաշրջազգեստները, զգեստներն ու դասական տաբատը, Կարմիր գրքում են հայտնվել։

Նրանց՝ տղաներին, չսովորեցրին լինել ասպետի նման: Իսկ աղջիկների նոր հագուկապը՝ բոթասներ ու պատռված ջինսեր, փոխեց նրանց ճաշակը․ նրանք շրջազգեստով ու բարձրակրունկներով աղջիկներին այնքան զարմացած են նայում, որ չեն կարողանում կշտանալ։ Տղաները չսովորեցին հարգել աղջկան, (իհարկե որոշ աղջիկներ իրենք իրենց էլ հարգել չգիտեն) զսպել իրենց ցանկասիրությունը, փոքր ինչ նրբություն, ավելի շատ ուշադրություն ու հոգատարություն ցույց տալ։ Հատկապես տղաներին էր պետք սովորեցնել գումար աշխատել։ Մեր հասարակության մեջ հանկարծ հայտնվեցին աղջիկներ, որ քսան տարեկանում և՛ սովորում են, և՛ աշխատում, և՛ մեքենա վարում։ Ու տղաներ, որ չեն ուզում սովորել, ոչ էլ աշխատել։ Ու եթե հանկարծ այս երկու տիպերի մարդիկ հանդիպեն, սիրահարվեն ու ամուսնանան, ապագան կանխատեսելի է լինելու՝ օրուգիշեր աշխատող կին, հարբեցող տղամարդ ու անուշադրության մատնված երեխաներ։ Եվ միայն այն բանի պատճառով, որ դպրոցում նրանց չսովորեցրին՝ ինչ է ընտանիքը, ինչ պարտավորություն է երեխա ունենալը և ինչ է նշանակում այս ամենը պահելը։

Մեզ չսովորեցրին, որ գունավոր երազներից դուրս կա նաև անգույն դավաճանություն, որ չպետք է ամենքին վստահել հատկապես անձնականի հարցում։ Բայց մեզ չեն ասել նաև՝ ինչ է անձնականը։ Դավաճանություն բառը մենք կարդացինք գրականության գրքում ու լսեցինք տատիկի սերիալներում։ Մենք չհավատացինք, որ մի օր կարող են մեզ էլ դավաճանել, որ դա ֆիզիկական ցավը գերադասելու չափ ցավոտ է լինում։

Դպրոցում մեզ զգուշացրին, որ համալսարանում դասախոսները նույնիսկ մեր անուները չեն հիշելու, մեր գիտելիքը ընկալելու ու վերցնելու վրա ուշք չեն դարձնելու, բայց չասացին, թե ինչպես ինքնակրթվենք, ինչպես համացանցը ծառայեցնենք գործիք՝ հավելյալ կրթություն ստանալու համար։ Դասախոսները աչքի ընկնող ուսանողների անունները հիշեցին։ Նրանք հաճույքով սովորեցրին մեզ այն, ինչ երեք անգամ անցել էինք դպրոցի տասներկու տարիների ընթացքում։ Միակ տարբերակը մնաց ինքնակրթությունը, դասընթացների մասնակցելն ու անգլերեն դասախոսություններ լսելը։ Ավաղ, դասերի ու աշխատանքի հետ այս ամենը դժվար է համատեղել, բայց հնարավոր կլիներ, եթե մեզ դպրոցում սովորեցնեին ժամանակը ճիշտ կառավարել։ Ամեն ինչն էլ կանեինք, նույնիսկ կհասցնեինք գնալ դպրոց ու մեկ անգամ էլ խոնարհվել այն ուսուցչուհու առաջ, ով համարձակվեց խախտել դասի պլանը ու մեզ կյանք սովորեցրեց։

Հիմա ասում եք՝ բա ինչի՞ համար են ծնողները։ Իսկ դուք նրանց հետ այս ամենի մասին խոսո՞ւմ եք, կամ ժամանակ ունենո՞ւմ եք երկար զրուցելու, կամ ֆիզիկան ու մաթեմատիկան չե՞նք կարող ծնողների հետ սովորել։

Ինչի՞ համար են տասներկու երկար տարիները, որ անգլերեն սովորելու համար պիտի առանձին պարապել ու գումար վճարել։ Ինչի՞ համար են կորցրած այդ տարիները, որից հիշվելու են էքսկուրսիաները, բաց դասերն ու քո ձեռքով գրված ռեֆերատները։ Ինչի՞ համար էր պետք ուղեղում տեղ զբաղեցնել այն ինֆորմացիայի համար, որ կարելի է գտնել գրքերում կամ համացանցում։ Ինչի՞ են պետք տասնվեց և ավելի դասագրքեր նույնքան առարկաներից, եթե կարելի է բոլորը տեղավորել երեք միլիմետր հաստության պլանշետի կամ հեռախոսի մեջ։ Ինչի՞ համար էինք ձևացնում, թե այդ պայուսակը ծանր չէ։ Մենք մրցում էինք, թե ումն է ավելի ծանր, առանց մտածելու մեր մարմնի կառուցվածքի ու առողջության մասին։ Վեցերորդ դասարանում դժվար հոգայինք մեր մասին, իսկ ի՞նչ էին մտածում հասուն դասատուներն ու ծնողները։

Դպրոցում մեզ չսովորեցրին մարդկանց հետ ճիշտ շփվել, ներկայանալ օտար միջավայրում։ Մենք չիմացանք՝ ինչպես մեծ շրջապատ ստեղծել, անծանոթին ծանոթ դարձնել, լինել քաղաքավարի ու պահպանել էթիկայի նորմերը, որ միայն ճիշտ ուտելուն չի վերաբերում։

Մեզ ոչ ոք չզգուշացրեց, որ շրջակա միջավայրը փոխել հնարավոր չէ, և պետք է ինքդ քեզ հարմարեցնես այդ միջավայրին։ Մեզ չհուշեցին, որ եթե երթուղայինում կանգնելու տեղ չկա, որ եթե տհաճ է զգալ կողքի մարդկանց մարմնի տարբեր մասերի չափերը, որ եթե տղաները պատահական կամ մեծ ցանկությամբ հպվում են քեզ, պետք  չէ թաքուն լաց լինել ու անվերջ սպասել, թե երբ քաղաքապետը կկարգավորի այս հարցը։ Կարելի է համարձակ լինել, սովորել երթևեկության կանոնները, հանձնել վարորդական իրավունքի քննությունը և հայրիկի մեքենայով գալ դասի։ Հակառակը, մեզ ասացին, որ լավ չէ դասի մեքենայով գնալ․ դասախոսը կտեսնի, կմտածի հարուստի աղջիկ ես ու չի նշանակի։ Մեզ չհասկացրին, որ կողքինների կարծիքը պիտի կարևոր չլինի մեզնից ու մեր հարմարությունից։

Դպրոցում չկարևորեցին մեր սեփական արժեքներն ու ցանկությունները, նպատակներն ու երազանքները։ Ուսուցիչները գնահատեցին անգիր արած տեքստերն ու արտագրված ստուգողականները։ Նրանցից ոչ ոք չհասկացավ, որ աշակերտի խելքն ու գիտելիքները կարելի է ստուգել նրա հետ հինգ րոպե զրուցելով։ Եվ այս դեպքում ոչ ոք չունեցավ այն համարձակությունը, որ գնահատեր՝ կարգը խախտելով։ Սա չհասկացան նաև համալսարանում․ մեզնից վերցնում են հեռախոսները չկանխատեսելով, որ կա երկրորդը, ականջակալը կամ էլ խելացի ժամացույցը։

Ախր, տասներկու տարին պիտի որ բավարարեր այս ամենը նախօրոք սովորելու համար․ չէ՞ որ գրողների կենսագրությունը, ֆիզիկայի օրենքները, երկրաչափական մարմինների անունները, եկեղեցական ժողովների վայրերն ու թվերը, բույսերի կառուցվածքը և անթիվ նման մանրուքներ հետո էլ կսովորեինք գրքերից կամ համացանցից, կկարդար նա, ում իսկապես պետք էր, ով ուզում էր զարգանալ, ինտելեկտ ու լայն մտահորիզոն ունենալ։