Մեծ քաղաքների ժխորը քեզ խլացնում է, ու դու զգում ես կարիքն այն միակի, որ կստիպի այդ ժխորում լսել ամենակարևոր լռությունը, որ բարձր կլինի բոլոր տեսակի ամբիոններից հնչող ու հնչելիք խոսքերից։ Լռություն, որ կխլացնի…

Մեծ քաղաքների ժխորը, եթե այդպես էլ չես համակերպվում դրան, ի վերջո մեկուսացնում է քեզ, աշխարհը քեզ քչություն է անում, ու դու ուզում ես՝ մեկը լինի, որ երբ ժխորի ժամանակ աշխարհում չտեղավորվես, աշխարհից խռովես, գլուխդ թեքես այդ մեկի ուսին ու առանց ամաչելու լաց լինես:

Գիտակցությունդ սկսում է մթագնել կամ ընդհանրապես չգործել, ու դու ենթագիտակցաբար ուզում ես կողքիդ մեկը լինի, ում հետ կխենթանաս՝ մոռանալով, որ գժերը նորից չեն գժվում… Ենթագիտակցությունդ ուզում է՝ այդ մեկը լինի ամենուր, ասենք՝ շուկայում, որտեղից գլորելով տուն կբերեք ամենամեծ ձմերուկները, կամ սրճարանում, ուր մի բաժակ դառը սուրճը կհերիքի հարբելու համար: Փողոցներում լինի այդ մեկը, ում հետ դիտմամբ սխալ համարի երթուղայիններ կնստես, սխալ հեռախոսահամարներ կհավաքես, սխալ դռներ կծեծես, ու դրանք կլինեն քո կյանքի ամենագեղեցիկ սխալները: Տանը մեկը լինի, ում հետ կփոխվեք վերնաշապիկներով ու առանց ամաչելու տնից դուրս կգաք, ում հետ տանիքներով շենքից շենք կթռչեք՝ գիտակցելով, որ ընկնելու հավանականությունը մեծ է: Այդ մեկը քեզ հետ միշտ հերթերում լինի, որ չձանձրանաս: Արևոտ օրերին կողքիդ մեկը լինի, ում հետ պաղպաղակ ուտելիս առանց վախենալու այն կմոտեցնես դեմքին ու կպաղպաղակոտես ժպիտը: Մեկը լինի, ով քո բոլոր սխալներից հետո մեկ բաժակ թեյով մի ամբողջ գիշեր քեզ հետ կլուսացնի, իսկ թեյի բաժակը կպահի իր ձեռքում, որ դու շփելով տաքացնես քո ձեռքերը: Մեկը, որ չթողնի՝ հոգնես, որ երկար քայլելուց հետո քեզ դնի ուսերին կամ երկու ձեռքով ամուր գրկի, ու ինքն էլ չհոգնի: Միակը, որ խարույկներ կնվիրի քեզ՝ պատրաստ ծխոտվելու, ու վստահ, որ չես խեղդվի ծխի մոխրագույն պտույտներում: Այդ մեկը լինի քո միակը, ում հետ կգնաս դաշտային ծաղիկներ փնջելու, հետո ծաղիկներն էնքան ամուր կգրկես, որ բույրն անգամ չլքի քեզ: Լինի միակը, ում հետ անձրևի տակ կվազես՝ գիտակցելով, որ հիվանդանալու ես: Միակը, ում գալուն կսպասես, ում գնալը չես ուզի, ում հետ երեկոները աստղերը կհաշվես ու չես ձանձրանա: Մեկը կլինի, որ ների ուշացումներդ, որ խելագարվի թերություններիդ համար: Մեկը լինի, ում պատճառով ու ում համար կհետաձգես բոլոր հանդիպումներդ, ում ձեռքը բռնած բոլոր հոսանքներին հակառակ կքայլես… Այդ մեկը ցավդ ու ուրախությունդ չի կիսելու, ցավդ վերցնելու է իրեն, իսկ ուրախությունդ ամբողջովին թողնելու է քեզ: Այդ մեկի հետ դու վերջապես աշխարհն իրարահան անող լռություններ ես ապրելու:

Սովորաբար աշխարհը քչություն է անում մեծ քաղաքների ժխորում ապրող մարդկանց: Մարդիկ շարունակում են գոյատևել ժխորում առանց այդ մեկերի, առանց նրանց ներկայության, գոյատևում են մենակ, որ մեկերի արժեքն իմանան, գոյատևում են մենակ, որ հերքվեն բոլոր մաթեմատիկական չափումներն ու ապացուցվեն, որ մեկն ավելի մեծ է հարյուրներից, որ մեկն ավելի ծանր է կշռում, քան հազարները:

Մեծ քաղաքի ժխորում դու էլ ես շարունակում ապրել քեզ բաժին հասած մի բռաչափ կյանքը՝ զգալով, որ չես տեղավորվում, որ աշխարհը քեզ էլ է քչություն անում: Շարունակում ես ապրել մենակ, որովհետև ոչ միայն աշխարհն է քչություն անում, այլև էդ բռաչափ կյանքդ: Չի հերիքում, չես կարողանում էդ անտերում տեղավորել մեկին, միակին, որ երբ զգաս՝ աշխարհը քչություն է անում, գլուխդ դնես ուսին ու առանց ամաչելու լաց լինես:

Այդ մեկերին ու միակներին տրված է մի ինչ-որ գեղեցիկ պատահականությամբ հայտնվել մեր այդ բռաչափ կյանքում, զգալ, որ չեն տեղավորվում ու հեռանալ՝ հավերժ ուրվագծելով այն տեղը, որ հետո չեն լցնելու հազարավորները: Այդ մեկերը չկան, որ հարյուրավորներն ու հազարավորները փորձեն նմանվել իրենց ու չկարողանան: Այդ մեկերը մեր կյանքում չկան, որ մենք գնահատենք նրանց, ովքեր տեղավորվում են մեր բռաչափ կյանքում, գնահատենք, բայց սպասենք, որ մի օր անպայման մեկերը գալու են…

Այդ մեկերը կամ լինում են մեր կյանքում կամ մենք ապրում ենք՝ այդ մեկերի կորուստը ողջ կյանքում թանկագին իրի նման փայփայելով…

«Մարդիկ սարսափում են արտասովորից»,- ասում է Բրեդբերին:

Միգուցե համաձա՞յն ես մտքի հետ ու արտասովոր մարդկանց ուզում ես դո՞ւրս հանել հասարակությունից: Քո կարծիքով տարբերվող մարդիկ նորմալ չեն, իրենց միտքը միշտ ուրիշ տեղերում է թափառում, կապույտ մազերով աղջիկները երբեք անկեղծ չեն սիրում. ո՞նց կարող է նման արտաքինով մեկը զգացմունքներ ունենալ: Սեփական կարծիք ունեցող մարդիկ գոռոզ ու ինքնավստահ են, որովհետև քո անգիր արած դատողություններն իրենց հետաքրքիր չեն, որովհետև երբ դու խոսում ես ուրիշի նախադասություններով, երբ դու սերը պատմում ես Սևակով, աշունը` Տերյանով, նա խոսում է իր «ես»-ով, ու դու դրա համար նրան չես սիրում, որովհետև քեզ բարկացնում է քո անկարողությունը, քո կաղապարված լինելը, որովհետև դու բավականին շատ ես խրված ամբոխի մեջ, որ կարողանաս դուրս գալ, մտածել, դատողություններ անել, որովհետև քեզ համար հեշտ է համաձայնել նրա հետ, ում հետ դու այդ պահին խոսում ես, որովհետև դու չես ուզում երբեք վիճել, պաշտպանել քո համոզմունքները:

Ես քեզ նմաններին տեսնում եմ ամեն օր։ Քեզ, որ վախենում ես խորտակվել դիմացինի աշխարհում, դրա համար դու ուզում ես հեռու լինել նրանից, քեզ համար հեշտ է փախչել ամբոխի մեջ, քան կարդալ, որովհետև կարդալով դու կսկսես մտածել, մտածել ու հասկանալ, հասկանալ ու մտածել, իսկ հասկանալը երբեմն ցավոտ է, գիտակցելը երբեմն տանջում է, երբ վերլուծում ես, թե որքան սխալ բաներ կան աշխարհում, թե դու որքան անելիք ունես, դու դրանից վախենում ես: Քեզպեսները սիրում են ապրել անգիտակից, ասել է, թե` անտեղյակ, կամ ավելի կոնկրետ` բթացած:

Մեղավորը մենք ենք՝ բոլորս, որովհետև մենք սիրում ենք լսել, կարդալ, տեսնել հասանելին, պարզն ու հասարակը, որ չի ստիպի նախ զարմանալ, հետո փշաքաղվել, սառել տեղում, վերջում անկարող լաց լինել ու հասկանալ, թե որքան փոքր ենք մենք այն մարդկանց մոտ, որոնք ստեղծում են արժեքներ։

Մենք չենք գտնում ինքներս մեզ, մենք չենք գտնում մեր տարբերությունը, մենք յուրաքանչյուրս մի մատնահետք ենք, մի տերև՝ միակը, չկրկնվող, յուրահատուկ։ Մենք, գրողը տանի, ծնվում ենք ամեն մեկս ուրիշ լացով, որ հետագայում դարձնում ենք հազիվ լսելի մի ձայն, որ երբեմն ամբոխի մեջ «այո» գոռալու համար ենք բարձրացնում։

Մենք մեզ կապկպում ու գցում ենք մեր ներսի ամենամութ անկյունը, մեր մարմնի մեջ մենք բանտարկված ենք ու ազատությունը տվել ենք ուրիշին։ Ասում են՝ գիրքն այրվում է 451°-ում՝ ըստ Ֆարենհայթի, ընտրությունը մերն է. մենք կգտնե՞նք ամեն գրքում մեր տողը, թե՞ անտարբերության կրակով կայրենք դրանք։

Բեռլինում էի, ու հենց առաջին օրից, երբ դուրս էինք գալիս քայլելու կամ տրանսպորտ էինք նստում, մտածում էի՝ տեսնես հայ կտեսնե՞նք գոնե: Մի օր, երբ հայ  ընկերներիցս առանձին էի, ու պիտի օտարերկրյա  ընկերներիս հետ հետազոտական աշխատանք անեինք, քաղաքի կենտրոնից բավական հեռու էինք: Մի քիչ տխուր էի, քանի որ մենակ էի ու անընդհատ մտածում էի, որ կմոլորվենք, ու հետ չեմ կարողանա գնալ: Մոտ մի ժամ ճանապարհ ունեինք գնալու, ու որոշեցի քնել մինչ հասնելը: Մեկ էլ ականջիս ինչ-որ հայերեն բառեր են հասնում, բայց ինձ թվում է, թե ուղղակի երազի մեջ եմ: Արագ բացում եմ աչքերս, զգում եմ, եր մի կին ուշադիր ինձ է նայում, մեկ էլ մի փոքր աղջիկ ինձ ժպտում է: Պատասխան ժպտում եմ, ու անգլերենով ասում եմ, որ երեխան կարող է գալ, կողքիս նստել: Մեկ էլ մայրն ասում է.

-Բալես, գնա էդ  քույրիկի մոտ նստի:

Դուք պատկերացնո՞ւմ եք «էդ քույրիկի վիճակը:

Դեմքիս մի լայն ժպիտ եկավ, ու ես ու փոքրիկը սկսեցինք զրուցել: Պայուսակից այբբենարանը հանեց, սկսեց սահուն կարդալ գերմաներեն տեքստեր, բայց ամենից շատ դուրս գալիս էր, որ հայերեն են խոսում ու շատ անուշ: Մայրը դեպի ինձ շրջվեց ու ասում է.

-Ախր, նայում եմ Ձեզ, հարազատ բան եմ զգում շատ: Մտածում էի, որ հաստատ հայ եք:

Երկու տարի է, ինչ ապրում են Բեռլինում, ու հայրենիքը լքելու հիմնական պատճառը, իհարկե, ավելի բարեկեցիկ կյանքին ձգտելն էր:

Ես ու աղջնակը երկար զրուցեցինք, վերջում իրար ամուր գրկեցինք ու հայերեն ժպտացինք: Իրար սիրեցինք մի քանի րոպեում, ինչպես սիրում են բոլոր մեզպեսները, որ հայրենի հողից հեռու են:

Մենք մեր կանգառում իջանք ու սկսեցինք մեր հարցուփորձը ամենաբազմազգ Գերմանիայի մայրաքաղաքում: Իտալացի ընկերս հանկարծ մի իտալական սրճարան գտավ, ու միասին ներս մտանք: Մի համեստ, փոքրիկ սրճարան էր, որն աշխատեցնում էր մի բարետես կին: Անգլերեն քիչ գիտեր, բայց հաղորդակցման եզրեր կարողացանք գտնել ու ասել, թե ինչ ենք ուզում: Ես ամբողջ ընթացքում հոնքերս կիտել, նստել եմ ու մտածում էի, թե երբ եմ հասնելու ընկերներիս: Դուրս գալիս մոտենում եմ այդ կնոջն ու անգլերենով հարցնում եմ, թե էլ ինչ լեզուներ գիտի, ու նա սկսում է ռուսերեն խոսել: Ես էլ մտածում եմ, թե ռուս է, ու սկսում ենք ռուսերեն զրուցել: Բայց ռուսի հեչ նմանություն չուներ, ու հարցնում եմ, թե որտեղից է: Պատասխանն ինձ թվում է, որ ակնհայտ է: Հայ էր: Շփոթված շարունակում եմ ռուսերենով մի երկու բառ ասել ու միանգամից անցնում հայերենի: Չգիտեմ, թե հետս ինչ կատարվեց այդ պահին, ու երկուսով ուժեղ գրկեցինք իրար: Մի քանի րոպե հաճելի զրույց ունեցանք, ու մենակ հետիս երեխաները կփաստեն խանդավառությանս աստիճանը: Ամբողջ ընթացքում խեղճերը համբերատար լսում էին ու սպասում, թե երբ պիտի վերջացնեմ, որ գնանք: Հասկացա, որ արդեն պիտի գնանք, թեև ուզում էի հարազատ ու ինձ մոտ միջավայրում մի քիչ էլ լինել: Հեռախոսահամարս տվեցի, որ Հայաստան գալիս ինձ զանգի, ու հանդիպենք: Իսկ վերջում, երբ արդեն դուրս էի գալիս, արագ ինչ-որ բան տվեց փաթեթավորած, ասաց՝ կուտես, իմ պատրաստածն է: Հազիվ էի ինձ զսպում, որ չլացեմ:

Եկա հայ ընկերներիս մոտ, ու կերանք իր պատրաստած խաչապուրին:

Օտարերկրյա ընկերներս ամբողջ ճամփին ժպտում էին ինձ ու ասում.

-Շուշան, դու ուրիշ մարդ էիր դարձել կարծես:

Ամբողջ օրը հայկական հույզերի, սիրո ու ապրումների մեջ էի: Դե, մենք ուրիշ ենք, էլի…

DATA-DRIVEN STORYTELLING ABOUT HUMAN RIGHTS, ԲԵՌԼԻՆ

-Բարև Ձեզ, խնդրում եմ ներկայացեք: 

-Բարև Ձեզ, ես Նատալին եմ, 22 տարեկան, Հայաստանից եմ, այժմ ապրում եմ Գերմանիայում, ունեմ որդի` 2 տարեկան:

-Ինչքա՞ն ժամանակ է, ինչ Գերմանիայում եք:

-Արդեն մոտ 1 տարի 10 ամիս կլինի:

-Ինչո՞ւ որոշեցիք հենց Գերմանիա տեղափոխվել:

-Էդպես պատահեց, ոչ մի մտադրություն չի եղել հենց Գերմանիա գալու, ուղղակի ընտրեցինք որևէ Եվրոպական երկիր:

-Երեխայի համար դժվա՞ր չէ մանկապարտեզում լեզվի և շփման հետ կապված:

-Ոչ, երեխան շատ շփվող է, հեշտ է ընտելանում միջավայրին, իսկ լեզվի առումով այնքանով է դժվար, որ ռուսերեն, գերմաներեն ու հայերենը խառնվել են, չի կողմնորոշվում` որ լեզվով արտահայտվի:

-Իսկ էստեղ ինչպիսի՞ վերաբերմունք է փախստականների երեխաների հանդեպ:

-Եթե մեծահասակների հանդեպ ինչ որ ձևով արտահայտվում է լավ կամ վատ վերաբերմունքը, երեխաների հանդեպ ոչ մի տարբերություն չի դրվում:

-Իսկ չե՞ք վախենում, որ երեխան կհեռանա իր արմատներից:

-Ոչ, քանի որ մենք շատ ենք աշխատում նրա հետ, աշխատում ենք չհեռացնել հայկական արմատներից, չնայած բնական է, որ ինչ որ բաներ գերմանական բարքերից կվերցնի, քանի որ էստեղ ապրելով չես կարող մեկուսանալ գերմանական մշակույթից, բայց փորձում ենք հնարավորինս մոտ մնալ հայկականին:

-Ի՞նչ կարգավիճակ ունեն  էստեղ փախստականի երեխաները:

- Նույն կարգավիճակը, ինչ ծնողները, 18 տարեկանից հետո նոր քաղաքացիություն կստանան:

-Ի՞նչ խնդիրների առաջ կարող ես կանգնել քաղաքացիություն չունենալու պատճառով:

-Քաղաքացիություն չունենալը արդեն խնդիր է: Առաջին ամիսները շատ դժվար են: Հետո քեզ տալիս են հնարավորություն, որ տուն վարձես, բայց չեն տալիս տուն, իսկ էստեղ ամենադժվարը հենց տուն գտնելն է: Աշխատանք գտնելը նույնպես խնդիր է, և հատկապես երբ հայ ես, քաղաքական կարգավիճակից ելնելով, մեր վիճակը ավելի դժվար էր: Բայց այժմ ամուսինս աշխատում է, ամեն ինչ իր հունով է գնում:

-Ինչպե՞ս եք պատկերացնում Ձեր ապագան:

-Դե հիմա սովորում եմ որպես ֆլորիստ, հետո հուսով եմ, կսկսեմ աշխատել, և մենք կսկսենք ավելի լավ ապրել:

Օրեր առաջ Արզական գյուղի սիրունագույն գանձերից մեկի՝ Ծաղկունյանց լճի ճանապարհով գյուղ էինք վերադառնում, երբ ճանապարհի եզրին մի տղայի նկատեցինք, որը մեզ ձեռքով կանգ առնելու նշան էր անում։ Մեքենան կանգնեց, տղան լայն ժպիտով, արտասահմանցիներին բնորոշ շեշտադրումով հարցրեց.

֊Մեզ կտանե՞ք ներքև։

Իր տարիքի մի տղայի հետ միասին նստեցին մեքենան։ Հայրիկս հետաքրքրությունից փայլող աչքերով շրջվեց ու հարցրեց, թե որտեղից են ու ոնց են հայտնվել Արզականի քարքարոտ ճանապարհներին։ Ասաց.

֊Անունս Հովհան ա, եղբորս անունը՝ Նարեկ։ Մենք Կանադայից ենք, բայց հայ ենք։ Էկել ենք Հայաստան, էլ հետ չենք գնալու, որովհետև գիտենք, որ ստեղ ամեն ինչ արդեն լավ ա լինելու։ Երևանում ենք ապրում, էստեղ դպրոց ենք գնում։

Ամբողջ ճանապարհին խոսեցինք ու ծիծաղեցինք։ Հովհանն  ու Նարեկը ոտքից գլուխ շիրայի մեջ թաթախվելով պապայի տված տանձն էին ուտում, ու խոստովանում, որ բախտները անչափ բերել է էս սեզոնին հենց էս գյուղում հայտնվելու առթիվ։

Հասանք գյուղ։ Տղաները իջան մեքենայից։ Հայրս Հովհանի ձեռքերի մեջ մի տարա մեղր դրեց։ Հովհանը տարակուսած, հարցական հայացքով նայեց մեզ։

֊Բայց ինչի՞ համար։

֊Հենց էնպես, նվեր է։

Կարմրեց, ժպտաց, ձեռքով արեց։