Մարդկային ռեսուրսներից՝ ռեսուրսները միայն

Անտառում էնքան մութ ա։ Էլեկտրականություն չկա։ Մի քանի հատ մոմ էի գնել քաղաքից, տարել հետս, բայց մոռացել էի լուցկիների քանակը ևս հաշվի առնել։

Բայց դե մութ անտառում պիտի քայլեմ, չէ՞, իհարկե։

Մթությունից չեմ վախենում վաղուց։ Կուտակված լույսը զգալ չէր տալիս արտաքին մութը ու դրա տակ եղած վատ, դժվար, անանցանելի թվացող, դաժան, գեղեցիկ, սովորեցնող, սպանող, ապրեցնող լույսերի բացակայությունը։ Հա, լույսերը կարող են կուրացնելու չափ դաժան ու պայծառացնելու չափ գեղեցիկ լինել։

Հիշո՞ւմ ես էն հստակ ճանապարհը, որով անցնում էի աշխարհ հետ գնալու համար․ դուրս եկա, բայց՝ անտառ։

Ճանապարհից առաջ է՞լ էի անտառում, թե՞ իրոք աշխարհ էր, ինքս էլ չգիտեմ․ բայց ճանապարհը անցնելուց հետո եկածը հստակ էր․ մութ անտառ։ Իրականում ետևում թողած ճանապարհն էլ չէր փայլում իր լուսավորությամբ ու պայծառությամբ, ու աշխարհից գնված մոմերը այնտեղ էլ էի օգտագործում։ Իհարկե, ճանապարհի վրա էլ կային խանութներ, բայց ոչ բոլորում էին մոմեր վաճառում, վաճառածներն էլ կարճ ու շուտ խամրող էին։

Ինչևիցե, մոռանանք ճանապարհը՝ չկորցնելով ճանապարհի խանութներից գնված ու աշխարհից բերված մոմերը։ Քիչ թե շատ մոմերի ու լուցկու պաշարներով անտառ մտնելը բավականին վստահ քայլերով էին։ Վստահ քայլերով, անխնա մոմերն ու լուցկիները օգտագործելով ու անտառի մութ անկյունները լուսավորելով՝ բացահայտեցի մի թավուտ՝ իր բուսականությամբ, տարբեր արարածներով ու կանոններով։

Թավուտը գտնելու համար մոմերը ծախսելը անիմաստ չէր, թավուտն էլ խորթ չթվաց, որովհետև գրեթե բոլորս այդ թավուտում մի բանի էինք ձգտում․ լուսավորել անտառի մեր հատվածը այնքան, ինչքան կարող ենք։

Թավուտը ինչ-որ չափով բացահայտելուց հետո, մնացած մոմերը օգտագործելով, առաջ գնացի՝ բացելով նոր արահետ։

Արահետի մշակույթը, բարքերը ու վարքերը այդքան էլ խորթ չէին ինձ, բայց անտառի արահետում հանդիպած արարածները նոր էին, հետաքրքիր, գրավիչ այն աստիճան, որ պատրաստ էի վատնել բոլոր լուցկիներն ու վառել բոլոր մոմերը այդ արարածների միջից արդեն ընտրածիս հետ մեր իսկ արահետը պայծառացնելու ու խավարի անորոշությունը ցրելու համար։

Մոմերը օգտագործելու պատրաստակամությունը միայն իմը չէր, միակողմանի չէր։ Նա էլ էր այրում իր մոմերը մեր իսկ ընդհանուր արահետի համար։ Արահետից թավուտ, թավուտից արահետ ճանապարհները կարճ էին ու աննկատ թվացող, թավուտում եղած ժամանակ մտքումս արահետն էր ու բոլոր այն հնարավոր միջոցները, որոնցով կկարողանայի այն ավելի պայծառ ու հարատև դարձնել։ Մտքումս արահետը պահելով՝ նույնիսկ չէի էլ նկատում թավուտում հայտնվող մոմերը։

Օրեցօր արահետը լուսավորվում էր ու խորանում անտառի մեջ. արահետից թավուտ գալու միակ շարժառիթս նորից արահետ վերադառնալն էր։ Արահետում գտած անիրական ու իրականությունից կտրող արարածի մոտ մի օր սպառվեցին մոմերը՝ նախատեսված համատեղ արահետի լուսավորման համար․․․

Կիսախավար արահետում մնացած արարածիս այլևս իմ մոմերն էլ պետք չէին ինձ ու մեզ տեսնելու, արահետը շարունակելու համար։ Շրջվեց ու, անցած արահետի մոմերը հանգցնելով, հետ գնաց։

Արահետի մասին մտքերը, որ իմ պատկերացումների ապագայի անտառում այն լինելու էր լուսավոր ու դառնար անտառ անտառի մեջ, ստիպեցին ինձ էլ ետ շրջվել, վառել ինձ մոտ մնացած մոմերը ու ետ գնալ արահետով՝ նրան գտնելու ու իր հանգցրածը կրկին վառելու համար։

Ծախսելով մնացյալ բոլոր մոմերը ու լուցկիները` ներկա ու ապագա համատեղ արահետների համար ու ետ վերադառնալով՝ գտա քեզ խավարում․․․

Кончилось вино в бокале
Свет погас во всём квартале
И мы с тобой остались в темноте

Земфира – Мелодрама 

Աչքերիդ փայլը կորել էր ու մթնած արահետի պես խավարել։ Ամենավերջին մոմս վառելուց հետո այն հանգցրիր՝ չթողնելով «փնտրել ու փրկել մի բան, որը էլ չկա»։ Եղած մոմերի փոխարեն միացրիր մոտդ թողած մի անգույն, անշուք ու արհեստական լապտեր։ Լապտերը չէր կարող լուսավորել արահետը, ինչպես մոմը, ոչ էլ կտաներ դեպի անտառ անտառի մեջ․ երկուսս էլ գիտեինք։

Мы останемся друзьями
И как в дурацкой мелодраме
Я, конечно, вызову такси

Земфира- Мелодрама

Թողնում եմ քեզ այնտեղ, որտեղ գտել էի․․․ Առանց մոմ ու լուցկի մութ արահետը անցնելու, նոր մոմեր գտնելու ու նոր արահետներ բացահայտելու հույսը չսպանած խարխափում եմ:

Syuzanna Arshakyan

Անօրինությունը՝ վաստակելու միջոց

Լուսանկարված էջեր, սկանավորված և PDF դարձած տարբերակներ։ Ահա այն գործոնները, որոնք ողողելով համացանցը՝ դարձան ժամանակակից հեղինակների մտահոգության պատճառները։

Հեղինակային իրավունքի մասին ՀՀ օրենքը խախտողներն այն հավասարազոր են դարձրել «սպանության» մասին օրենքին։ «Մի սպանիր վաղվա գիրքը»։ Այս է հրատարակչությունների կոչն ու հորդորը սոցիալական կայքերում ակտիվորեն անօրինականությամբ զբաղվողներին։

Մի՞թե գրքերը գրվում են՝ տեղ գտնելու համար անձնական նամակագրություններում, էլեկտրոնային փոստերում և անգամ սոցցանցային խմբերում:

«Երիտասարդները հետաքրքրված են ժամանակակից գրքերով»։ Առաջին հայացքից ուրախալի թվացող արտահայտությունն իրականում ծածկոց է՝ վաստակելու միջոցը թաքցնելու համար։ Առանց հեղինակի թույլտվության, գրքերի անորակ տարբերակների տարածումն ավելի վտանգավոր դարձավ, երբ հայտնվեցին գնապիտակները։ Արդյունքում, մի կողմը վաստակում է, մյուսը՝ տուժում։ Ֆինանսական առումով տույժն ակնհայտ է, ընթերցողներին տրամադրվում են ապօրինի էլեկտրոնային տարբերակները, գրախանութներում կտրուկ նվազում է գնելիությունը։ Տուժում են նաև գրքի ստեղծմանը մասնակից դարձած բոլոր ստեղծագործողները, հեղինակից մինչև մարքեթինգային կազմակերպություն և նկարազարդողներ, կորցնում են հաջորդ գրքի ստեղծման մասին մտածելու շարժառիթը, նպատակն ու միջոցները։ Սոցիալական կայքերից գնված օրինակները հաճախ, եթե ոչ միշտ, չեն համապատասխանում բնօրինակին։ Ընթերցողին բնօրինակի փոխարեն հասնում է սղագրված, կիսատ, փոփոխված տարբերակը, կարծիքները տարածվում են համացանցում՝ գցելով գրքի վարկանիշը։ Այս պարագայում հետևանքները ևս կանցնեն գործի, անօրինական տարբերակները կջնջվեն, բայց վարկանիշը վերադարձնելն այնքան էլ հեշտ գործ չէ։ Հեղինակները մտածում են այս մասին, գրառումներ կատարում, հորդորում, որ դադարեցվեն տարածումները։ Նրանց նպատակը ընթերցողին սխալ ճանապարհից վերադարձնելն ու սեփական իրավունքների հանդեպ հարգանք տեսնելն է։

«Գիրք գնելը պետք է ընկալել ոչ թե որպես ինչ-որ մարդկանց հարստացնելու քայլ, այլ հարգանքի տուրք սիրելի հեղինակներին, թարգմանիչներին, դիզայներներին, խմբագիրներին և այլոց»,- ասել է «Անտարես» հրատարակչության գլխավոր խմբագիր Արքմենիկ Նիկողոսյանը։ Երիտասարդ գրող Արմեն Նիազյանն իր ֆեյսբուքյան էջում գրառել է. «Պատրաստ եմ տպագիր գիրքը տալ կարդալու նրան, ով իրոք շատ է ցանկանում կարդալ, բայց գնելու հնարավորություն չունի»։ Այսպիսով, պահպանելով դիմացինի հեղինակային իրավունքը՝ յուրաքանչյուրս կդառնանք գրքերի ստեղծման, օրինական վաճառքի ու փոխադարձ հարգանքի մասնակիցն ու աջակիցը։

Astghik Ghazaryan

Այսօր կիրակի է

-Ա՜ստղ, էսօր կիրակի ա,- ինձ քնից հանելով ասում է Մարինը` ընկերուհիս:

Դե, եթե կիրակի է, նշանակում է պետք է գնանք «Խաչ»: «Խաչ» ասվածն իրենից ներկայացնում է մի մատուռ, ավելի ճիշտ, մատուռի ավերակներ: Եթե չեմ սխալվում, մատուռը 16-րդ դարի կառույց է: Տարածքը, որտեղ գտնվում է Խաչը, գյուղացիներն անվանում են Կալեր: Մատուռի շրջակայքը պատված է գոմաղբով և զանազան անպետք իրերով: Չգիտեմ, մարդիկ ինչու են որոշել այդ սուրբ վայրը «զարդարել» աղբով: Ենթադրում եմ, որ դրա պատճառն այն է, որ մեր շրջանում մարդիկ հեռացել են հավատքից, ու գյուղում շատ քիչ մարդիկ կան, ովքեր եկեղեցի են հաճախում կամ գոնե որոշ չափով հավատում են Աստծուն: Այդ մարդկանցից է նաև տատիկս` Ամայը: Հիվանդության ու մի քիչ ծեր լինելու պատճառով (չեմ կարողանում նրան ծեր անվանել) նա չի կարողանում եկեղեցի գնալ, բայց երբ ես մոռանում եմ կամ ձևացնում եմ, թե մոռացել եմ, որ կիրակի է, Ամայն ասում է.

-Ամայ ջան, (մեկ-մեկ այդպես է ինձ դիմում), մոմ վեր կալ, քինյա Խաչը, մոմ վառի իմ իրեսը Իրա (Աստծո) վետի տակը:

Մեր ուխտատեղին հասնելու համար հաճախ մեզնից գերբնական ուժ է պահանջվում, և հատկապես այն ժամանակ, երբ եղանակը անձրևային է: Այնպիսի ցեխ է լինում, որ մինչև ծնկները ցեխի մեջ ենք խրվում: Երբեմն ստիպված ենք լինում թռչել սրա-նրա այգու ցանկապատի գլխով ու գողեգող ուրիշի տարածքով հասնում մատուռին: Թեև ամեն կիրակի այնտեղ ենք լինում, բայց ամեն անգամ ծանր ենք տանում, երբ տեսնում ենք մատուռի տխուր կերպարանքը: Տարածքում միշտ ուժեղ քամի է լինում, ու պատահում է մոմ վառելուց հետո չենք կարողանում առանց ընդհատելու աղոթել, որովհետև քամին անընդհատ հանգցնում է մոմը, և մենք ստիպված ենք լինում կրկին վառել: Նույն դժվարությամբ մենք տուն ենք գնում: Այսպիսով թեև մեծ դժվարությանը, մենք կատարում ենք մեր քրիստոնեական պարտքը:

Սա ինձ ու ընկերուհուս համար սովորույթ է դարձել, որն ընդօրինակել ենք մեր մեծ քույրերից:

Մենք ստիպված ենք լինում այդ դժվարին ճանապարհը կտրել-անցնել, որովհետև մեր գյուղում` Գետահովիտում, չկա եկեղեցի, չնայած այն բանին, որ մեր գյուղը համարվում է Իջևանի շրջանի ամենամեծ գյուղերից մեկը:
Այսօր կիրակի է, Խաչ գնալու ժամանակն է:

Հունիս, 2015

vahe

Բաբկեն պապուս հեքիաթը

Հիմա բազմոցին նստած էս նյութը գրելով հիշում եմ մանկությանս կախարդական պահերից մեկը: Մտքով թռչում եմ տասը տարի հետ ու ահա ես եմ վեց տարեկան Վահեն եմ` խուճուճ շեկ մազերով՝ հայելու միջից նայում եմ ինձ: Վիզս երկարեցի ու նայեցի պապիկիս սենյակ: Հա էլի, էնտեղ ա: Գնացի ու զոռով հրելով նրան, պառկեցի կողքին՝ մահճակալի վրա:
Պապիս նվնվաց, որովհետև այգուց հոգնած եկել էր հանգստանալու, իսկ ես, կոպիտ ասած, հարամ էի անում էդ հանգիստը: Ու պապիս` հաշտվելով այն մտքի հետ, որ պետք է իր ծոցում գալարվելով չթողնեմ հանգստանա, աչքերը փակելով ձևացնում էր, թե քնած է: Բայց ես էլ հո՞ գիտեմ, որ ձև ա բռնել:

-Պապի, այ պապի, հեքիաթ պատմի, էլի:

Ու պապիս բացելով սկզբից մեկ, հետո մյուս աչքը ու ծանր հոգոց հանելով ասում էր.

-Ախ, ես ի՞նչ հեքիաթ պատմեմ, չեմնալ ոչ մե հեքիաթ:

-Մեղուների հեքիաթը պատմի,- ասում էի ես ու իմանալով, որ պապս չի մերժի, ավելի հարմար էի տեղավորվում:

Մի երկու «չեմուչում» արտահայտող բառերից հետո պապս հաշտվեց իր պարտության հետ ու սկսեց.

-Իրիկվա ժամը 8-ին զանգիմ Թումայենց Խաչիկին, ասիմ. «Յար մեր տուն` քյոմագ պտի անես» ասաց. «Լավ իկյաս եմ»: Մեղուների ռամկեքին մուխ փչի, որ քնեն, գրուզավիկը էկավ, լավ է, բոլի, էլ չեմ հիշել…,- փորձեց ինձնից պոկվել պապս, բայց հասկանալով, որ փորձն անհաջող էր, շարունակեց,- գրուզավիկն էկավ, ես ու Խաչիկը սկսիյ մեղուները լցել մեջը, լցիյ, հետո նստայ, որ էթայ Կարմրաշեն …

Լսում եմ պապիս «հեքիաթը», ու կոպերս ծանրանում են, ու արդեն կիսաքուն լսում եմ տատիկիս խոսքերը. «Բաբկեն, ջուր տվին քել բիբարները ջրի»:

Ու հետո, երբ մի քիչ էլ մեծացա, մեղուները Կարմրաշեն տանելու գործընթացին մասնակցելուց հետո միայն հասկացա, որ դա ամենևին էլ հեքիաթ չէր, այլ պապիս հոգսերից մեկը:

Բայց ես մինչ օրս էլ հիշում եմ էդ «հեքիաթը», բայց կիսատ, որովհետև կեսից միշտ քնում էի…

 

Դեկտեմբեր, 2015

Սամվելի վերջին շախմատային պարտիան

Սամվել Գևորգյանի ընտանիքը երկար տարիներ Ռուսաստանի Դաշնությունում էր ապրում, սակայն Սամվելը համառորեն պնդում էր՝ ինքը պիտի հայրենիքում ծառայի։

Ուրախ, ազնիվ ու պատասխանատու էր Սամվելը և լեզու էր գտնում բոլորի հետ, անկախ տեսակից ու տարիքից։ Մայրը՝ Հասմիկը, երբեմն զարմանում էր՝ ինչպես էր Սամվելը շփվում անգամ ամենաբարդ բնավորության տեր մարդկանց հետ։ Սամվելի հետ երբեք չէիր հոգնում ու չէիր ձանձրանում։

5-րդ դասարանից Սամվելը շախմատ էր սովորում։ Հենց շախմատի հետ էլ կապված էին նպատակները․ ծառայությունից հետո պիտի մնար հայրենիքում, Ֆիզիկական կուլտուրայի ինստիտուտ ընդունվեր ու հետագայում շախմատ դասավանդեր։ «Դեռ չավարտած էլ արդեն դասավանդում էր ու պարապում երեխաների հետ։ Իր շախմատի ուսուցիչն իրեն այդքան վստահում էր», – պատմում է մայրը։

Կյանքում էլ շախմատային մտածողությունն օգնում էր Սամվելին, ու նա միշտ մի քանի քայլ առաջ էր մտածում։

Սամվելը լավատես էր ու ցանկացած պարագայում կրկնում էր՝ ամեն ինչ լավ ա լինելու, մամ, ցավդ տանեմ։ Այդպես էր նաև պատերազմի օրերին։

Չկար մեկը, ում Սամվելը նեղացրած կլիներ։ Նույն հոգատարությամբ էր վերաբերվում նաև  կենդանիներին։

Թեև Սամվելը երկար տարիներ հայրենիքում չէր ապրել և երկու տարի մեծ էր իր ծառայակից ընկերներից, հեշտ էր հարմարվել ծառայությանը։ Մատաղիսում էր ծառայում ու պատերազմի օրերին էլ հիմնականում հենց այնտեղ է կռվել։ Վերջին օրերին Մարտակերտի բարձունքում է եղել, որտեղ էլ հերոսացել է ԱԹՍ-ի հարվածից` 2020թ․ հոկտեմբերի 7-ին։

Սամվել Վարդանի Գևորգյանի ընտանիքը Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամի շահառու է։

shushan nor

ՀՈՂԸ, ԱՐՄԱՏԸ, ՄԱՐԴԸ…

Իմ մանկական ամենավառ ու ամենազվարճալի հիշողություններից շատերը կապված են տատիս հեռախոսագրքի հետ: Դա մի մեծ նոթատետր էր, որի մեջ տատս տարիներ շարունակ հավաքել էր գյուղի բոլոր մարդկանց հեռախոսահամարները՝ սկսած այն պահից, երբ հեռախոսի գյուտը առաջին անգամ մտավ իրենց գյուղ: Նա հատուկ խնամքով էր վերաբերվում այդ նոթատետրին, և գուցե հենց դա էր պատճառը, որ մենք՝ թոռնիկներս, երբ նեղանում էինք նրանից, թաքուն գողանում էինք տատիս «աստվածաշունչը» և նկարում դրա էջերին: Հետո մի օր տատս հայտնաբերում էր մեր խզբզոցները և ստիպված նստում ու նորից սկսում էր նոր տետրի մեջ արտագրել: Կամ պատահում էր, որ մեծերից մեկը, չիմանալով տատիս այդ հատուկ պաշտամունքի մասին, պատահմամբ դրանից մի էջ պոկում էր՝ ինչ-որ հեռախոսահամար կամ հասցե գրելու նպատակով: Եվ տատս նորից ու նորից ստիպված սկսում էր արտագրել: Ու այդպես նա երևի մի հարյուր անգամ արտագրել է այդ հեռախոսագիրքը: Բայց այն, ինչ առանձնահատուկ էր դարձնում մեզ համար այդ տետրը, միայն տատիս պաշտամունքը չէր դրա նկատմամբ, այլ նաև այն, որ դա մի իսկական բանահավաքչական գործ էր՝ իսկական դասակարգում գյուղի բոլոր անհայտ ու հայտնի անունների: Այն ժամանակ մեզ այդ անունները մեռնելու աստիճան ծիծաղելի էին թվում (Է՜հ, սիրելի՛ ընթերցող, մի՛ մեղադրիր մեզ, մենք երեսառած ու անդաստիարակ երեխաներ չէինք): Էլ ի՞նչ իմանայինք, որ տարիներ հետո՝ այսօր, տատիս հեռախոսագրքի տարօրինակ անունները (oրինակ՝ Ճիճոյ Ռոզը, Ճլմոյ Էդոն, մորքյուր Վարդոն, Խլսուկը, Բլոճը, Դողկոն, Բուզիկի Մանվելը, Գոդոլի Սեդան, Բոմբիկ Արշոն, Ծռզուկը, Թարմ Ճոլոն, Լուլուխի Հայկազը, Շտուկի Մամիկոնը, Կռիս Մանվելը, Կազարած Սերոժը, Բլոյ Ադիկը, Շունլծողի Վազգենը, Կուռուղչի Ջանոն, Փութիկ Վենեռը…) պիտի դառնային մեր՝ մեծերի համար նախատեսված հեքիաթների վերնագրերը: Ու ամեն անգամ, երբ մութը իր վրձիններով սև է ներկում մեր տան պատուհանի ապակին, ես բացում եմ իմ նորօրյա հեքիաթի գիրքը ու մատս դնում պատահական «վերնագրի» վրա.

-Տա՛տ, Պեդեյ Սերոժն ո՞վ ա…

Ու այդ պահին հեքիաթը սկսվում է՝ իրական կյանքի հեքիաթը՝ իրական կյանքի հերոսներով: Կամ երբեմն պատահում է, որ ես անձամբ ականատեսն եմ դառնում հեքիաթի ստեղծման, երբ մեր տուն են գալիս տատիս ու պապիս սերնդակիցներից ոմանք:

Սի՛րելի ընթերցող, ստորև ուզում եմ քեզ պատմել իմ լսած զվարճալի պատմություններից մի քանիսը, որոնք լիքն են անսահման երևակայությամբ, գրոտեսկի հասնող պարզությամբ և աբսուրդով: Դե ինչ, պատմություն առաջին.

Կյող Պատոն

-«Կյող» ի՞նչ ա նշանակում, ժողովու՛րդ,-հարցրեցի ես մի անգամ, երբ էլի թերթում էի հեռախոսագրքի էջերը:

-Գող, ձեռից թույլ,- բացատրեց Երեմ պապիկը, և պատմությունը գնաց:-Էն էլ ի՜նչ գող էր… Էլ ասելու չի: Ինչ տեսներ կթռցներ…

Իրար հետ կաշխատեինք հանքում: Էն ժամանակ, որ պիտի հանքը պայթեցնեինք, ասում էինք ժողովրդին, որ տնից դուրս գային ու դուռ, լուսամուտ բաց թողեին, որ պայթյունի հարվածից չջարդվեն: Դե, ես իրանց բրիգադիրն էի: Ասեցի.  «Պատո՛ ջան, գնա ասա մարդկանց, թո՛ղ դուրս գան»: Ըտենց էտ անգամ Պատոյին ուղարկեցի: Մեկ էլ հաջորդ օրը մի հատ պառավ կնիկ էկել ա, հո՛ չի անիծում, հո չի անիծում, ասում ա. «Վայ, թաղեմ արևդ, էդ ինչ բերիք մեր գլխին»: Ասեցի. «Մայրի՛կ ջան, ի՞նչ ա էղել, հո ապակի բան չի՞ ջարդվել, մենք փողը կտանք»:  Ասեց. «Ի՞նչ ապակի, սաղ շենքի ժողովրդի կոշիկները չկան: Գործի չենք կարում էթանք. էտ ո՞ւմ էիր ուղարկել: Կգնամ ռայկոմի քարտուղարի մոտ բողոք…»:

Դե, էն ժամանակ սաղ կոշիկները մուտքում էին հանում: Պատոն էլ գնացել էր, որ ասի` տնից դուրս էկեք ու ձեռի հետ էլ սաղի կոշիկները հավաքել լցրել էր մի հատ մեշոկի մեջ ու տարել տուն: Գնացի ասեցի. «Պատո՛ ջան, ոնց գողացել ես, տար դիր տեղը: Թե  չէ հա՛մ ես պրեմիայից կզրկվեմ, հա՛մ դու, որ բողոքեցին լավ բան չի ըլնի»: Ըտենց մի կերպ համոզեցի, գնաց բերեց: Հիմա մի մեշոկ կոշիկ ա: Չգիտենք՝ որը ումն ա, որ տանենք տեղը դնենք: Ես էլ կանչեցի շենքի ժողովրդին ասեցի՝ էս դուք, էս էլ ձեր կոշիկները. ոնց կուզեք ջոկեք…

Է՜հ, Պատո՛, Պատո՛,-խորը շունչ քաշեց Երեմ պապիկը, ապա շարունակեց:- Հա՛, շատ գող էր, բայց մի անգամ իրա պատիժը ստացավ: Պերերիվի ժամն էր: Էս Պատոն գնաց, կալբասը բերեց, դրեց քարին, գնաց լվացվի, հացն առնի՝ գա: Մեկ էլ.

-Պատո՜, Պատո՜, շունը կալբասը տարավ,- գոռացինք մենք:

-Տար, տար, ես քու ըսենց ընենցըն, տար տենամ առանց խաց ո՞նց ա կուտես,- հայհոյել էր Պատոն շանը՝ հանգիստ լվանալով ձեռքերը:

Ու այստեղ հեքիաթն ավարտվեց: Երկնքից երեք խնձոր ընկավ՝ ինչպես միշտ, մեկը՝ Կյող Պատոյին, մեկը՝ Երեմ պապիկին, որ պատմեց հեքիաթը, մեկն էլ՝ քեզ, սիրելի՛ ընթերցող:

Մորքյուր Վարդոն

-Մորքյուր Վարդոյ Խաչիկըն կսիրեր հաշվապախ Հրանուշին,- սկսեց տատիկս իրեն բնորոշ հետաքրքիր ոճով,- մորքյուր Վարդոն էլ չէր խավնե ըտուն. կասեր. «էտի իմ տուն խարս չըպտի կյա: Ես Կռասիվոյ Գրետին կուզեմ, վերջ»: Ըտենց մի օր մորքյուր Վարդոն կջղայնանա Խաչիկի վրեն, մե պոլ (կես լիտրի կեսը) արաղ կառնի, կեթա ըտոնց տուն: Կասեն. «Բարով էկար, մորքյու՛ր Վարդո: Խե՛ր ըլնի»: Էս էլ կվերու կասի. «Խեր ա, բա ի՞նչ պըտի ըլնի: Էկեր եմ ձեր աղջկան տանեմ ընձի խարս, բայց հենց հմի պըտի շորերը խագցնեմ, տանեմ»: Կասի մե պոլ արաղըն ջեբից կխանի, կլցեն բաժակներըն. կլնի իրեք բաժակ: Կշնախավորեն, ըտուն կառնի կկյա: Իրիկուն Խաչիկն կկյա գործից, ըտուն կտենա: Կասի. «Ա՛յ մեր, էս ո՞վն ա»: Կասի. «Քու կնիկն ա: Կուզես՝ ուզի, չես ուզե՝ էսա: Վերջ»: Ըտենց, կամուսնանան, յոթը խատ էլ էրեխա կունենան: Բա՛…

 Ապրիլ, 2014թ.

Anahit Arshakyan

Ամենալավն ու բարին

Ես սպասում էի։ Ես ուզում էի գրել բանաստեղծություններ առաջին սիրուց հետո էլ։ Ես սպասում էի աշնանը։ Թվում էր, թե ոչինչ չէի զգում, բայց ես սպասում էի, ինքս էլ չիմանալով այդ մասին։
Ես կարդում էի գրքեր` բոլորը քեզ հանդիպելու համար։ Ես դիտում էի ֆիլմեր` բոլորը քեզ պատմելու համար։ Ես գրում էի բանաստեղծություններ՝ քեզ կարդալու համար։

Մոխրագույնը՝ մութ սենյակի անձրևաձայնով շաղախված, դու ես։ Ես հոգնած չեմ ու պառկած եմ գետնին։ Այստեղ ամեն բան ավելի լավ է լսվում։ Այստեղ ես կպած եմ մտքերին։

Երբեմնի տասը վայրկյանի իմ թեորեմն արդեն որերորդ անգամ հաստատել էր իրատեսական լինելն իր։ Այդ պատճառով ես որոշեցի քեզ մոռանալ, քանզի առաջին տասը վայրկյանում տեսա բոլոր տասն օրերը, ամիսները, նույնիսկ ՝ տարիները, որ կապվեցին քեզ ու թողեցին ինձ։

Ես դրել եմ ծանոթ քո ձեռքերը (կնոջ դեպքում ծանոթ բառն էլ ավելի է խոսում իր մասին, քան գեղեցիկ կամ նուրբ կամ ամենասիրելի բառերը) մերկ ծնկներիս ու կտրվել եմ աշխարհից։ Աշխարհից, որն այնքան իմն է, որ պոկ չի գալիս ինձնից։ Որն ինձ քամում է, որը ռեալիզմի ամբողջ իրատեսությամբ կոտրում ու փշրում է ինձ, որը փակել է տալիս փարթամ ուսերս ու դող է տալիս մատներիս։ Բացվում է նոր ժամանակատարածություն, ու ես մնում եմ այնտեղ քո ձեռքերի հետ միասին։ Ես վաղուց էի փնտրում այս հանգստությունը, փնտրում էի աչք ու ականջ, որ հենց ինձ լսելու և հասկանալու ունակ կլինեին, սակայն նույնիսկ չէի որոնում։ Եվ չեմ որոնել ոչ մի անցորդի մեջ, ոչ մի ընկերոջ, ոչ մի ծանոթի։ Այն ուղղակի պետք էր ինձ, և միևնույն ժամանակ, ապրում էի առանց դրա էլ, և հենց դրա համար էի թողել քեզ ինձնից՝ արդեն իսկ տասը վայրկյանից։
Հուլիսյան անձրևի պես, որ մաքրում է տապը անցյալի, դու մաքրեցիր ամեն բան ու լցրեցիր տարածությունը՝ ծիծաղով իմ։ Քեզ հետ լավ է։ Քեզ հետ լավ է․․․ Երգի՜ր ինձ հետ։ Լսի՜ր ինձ։
Իսկ դու դժվար թե իմանայիր ինչու՞ և հասկանայիր երևակայությանս լայնախորանալու հատկությունը միայն երգի այդ մի քանի բառերից։
Եվ հանկարծ նկատում եմ, թե ինչ գեղեցիկ է շապիկդ նայվում այդպես։ Քեզ հետ լավ է։ Քեզ հետ լավ է․․․ Դու այնպես ես անում, որ մոռանամ անցյալն ու ցավերը։ Ժամանակը դու մաքրում ես, ինչպես փափուկ հուլիսյան անձրև։ Քեզ հետ լավ է․․․

Աշնանային ջազի պես, որ լսում եք մի ականջակալով ու քայլում անձրևոտ մայթերով, դու անցար իմ վնասված ոտքերի կողքով ու չկանգնեցիր։ Դու վախեցար։ Ու վախենալու ես։
Իսկ ես չեմ կարող վազել, ինձ նույնիսկ չի կարելի քայլել։

Տաք աշնանային օրվա պես, այնպես ինչպես գետինն է կլանում տաքությունն արևի, դու առար ափերիդ՝ իրանիս տաքությունն ու վերցրիր մատներիս ծանրությունը՝ թեթևության քո պարանոցին։ Հորինեցիր պատմություն, որ միգուցե մի օր կպատմենք մեր երեխաներին, թոռներին (դե իհարկե, ոչ իմ ու քո)։ Որ մի օր ես կնստեմ լոնդոնյան որևէ բարում ու կհիշեմ մեզ երկուսիս, ես կհիշեմ օրը, այն մոռանալ չի լինի և կհիշեմ ձեռքի սինխրոն շարժումները մեր, որ արդեն վաղուց են մոռացվել, որ չհիշվեն։ Ամուսինս կվերցնի սառույցով վիսկի ինձ համար, ես կնախընտրեմ կոնյակ և նրան կասեմ, որ հոգնել եմ պարելու համար, որ չարժեզրկեմ 20 տարվա վաղեմության պատմությունը՝ մի քանի րոպե տևողության ու կլսեմ երգն այդ ու կկռահեմ միայն երկու բառից, որ հարցեր կարթնանան կիսամութ լուսավորության բարի կոնյակառոմի բուրյանի մեջ, քիչ թե շատ չճնշող հարմարավետությամբ ու ինքնամոռացությամբ՝ օդում կանգնած և փոքր տարածության ինտիմության մեջ կլանող, որտեղ սենյակի վերջում դրված կլինի դաշնամուր: Ես կլինեմ սև զգեստով և 18 տարեկանի պես գրավիչ ու փխրուն ծնկներով։ Այս հատվածը դու չգիտես․ մենք դուրս կգանք բարից, ես կքայլեմ մի փոքր հեռավորությամբ ամուսնուցս ու կշնչեմ օդն անձրևային ու կհիշեմ, որ դու ունեիր բոլոր հնարավորությունները պարելու ինձ հետ ամեն արժանի երգի ներքո, երգով լցված, երգային։

Ես կխոսեմ կյանքից, դու կլսես ու կպատմես հետաքրքիր որևէ պատմություն, որ կլանում է, հիացնում ու թողնում հարցեր, իհարկե, ինչպես և միշտ։ Եվ վերջնական պատասխանը նույնիսկ ուզել չի ստացվի։ Քանզի այդ դու ես։ Ես չունեմ հարցեր, որոնք պետք է պատասխանվեին։

Բեր իմ սիրելի թխվածքը, որ անունս ունի, դիր երաժշտությունը, տուր մի ականջակալը ինձ, անձրևոտ մի օր բռնիր ձեռքս, ու արի գնանք զբոսանքի։ Ես սովորել եմ ապրել այս օրով։ Ոչինչ չի վախեցնում այլևս ինձ։ Դու հիմար չես, ես դա գիտեմ անտարակույս՝ առաջին տասը վայրկյանից։ Բայց կարծում եմ, որ միշտ էլ սիրել եմ հիմարներին։ Իսկ քո պես հիմար երևի թե դեռ չի պատահել ինձ, որ այնքան խելացի գտնվի, որ բաց թողնի ինձ աշնանային կարմիր մի տերևի պես ու թողնի, որ դողամ իր ճյուղին, քանի դեռ քամիները արևային չեն տարել ինձ։ Տուր ինձ ձեռքդ, այն այնքան հարազատ է ինձ․․․
Իսկ եթե չարթնանանք վաղը, կտխրե՞ս դու գոնե մի քիչ․․․
Ես քեզ մաղթել եմ տխրել միայն երջանկությունից ու գեղեցկությունից․․․
Իսկ դու մաղթել ես ինձ ՝ ամենալավն ու բարին։

Գոյություն չունեցող քաղաք

«Բիլեֆե՞լդ, այն գոյություն չունի»,- ասում են Բիլեֆելդում ապրողները։

Բիլեֆելդը գոյություն չունեցող քաղաք է։ Քաղաք, որտեղ տեղի ունեցող ամեն ինչ մնում է այնտեղ։ Այն գոյություն ունի միայն մարդկանց հիշողություններում, որոնք այնտեղ եղել են։

Բիլեֆելդը չափից դուրս հանգիստ է։ Վախենալու աստիճան հանգիստ։ Երբ գիշերվա 11-ին գարեջրատան կողքով անցնելը ավելի ապահով է, քան որևէ այլ տեղ։

Բիլեֆելդը փոքր շենքերի ու սեփական տների քաղաք է, որտեղի մարդիկ նույնպես գոյություն չունեն։ Բիլեֆելդը հեծանիվ քշող թոշակառուների ու շուտ փակվող խանութների քաղաք է։

Բիլեֆելդի բնակիչները անհոգ են։ Երեկոյան նրանք վերցնում են իրենց հեծանիվները, բացովի աթոռները, ծածկոցները և հավաքվում քաղաքի կենտրոնական հրապարակում։

Բիլեֆելդում մարդիկ շուտ են քնում, իսկ նրանք, ովքեր այդ ժամին հրապարակում են, խոսում են շշուկով, ջերմացնող միջավայրում, որտեղ յուրաքանչյուրը ունի իր փոքրիկ գաղտնիքը, որով ուզում է կիսվել։

Բիլեֆելդում եղանակը փոփոխական է․ ցուրտ առավոտյան, անտանելի շոգ ցերեկվա ժամերին և զով երեկոյան։

Բիլեֆելդի մարդիկ հանգիստ են։ Քաղաքը գոյություն չունի, իսկ մարդիկ չհիշվող են։ Փողոցները՝ ոչ մարդաշատ, իսկ կենտրոնական հատվածները՝ մարդկանցով լի։

Բիլեֆե՞լդ հարցնում եք, այդպիսի քաղաք գոյություն չունի։

Մեր ժայռերը

Երեխաները երանության մեջ էին: Գյուղի բլրի հետևից գլորելով դեպի վերև էին բարձրացնում ավտոմեքենայի դեն նետված անիվները ու իրենց ծիծաղի միջից ականջ դնում աշնան արևից չորացած ոսկե խոտի խշխշոցին, որ ծով ալիքի պես կատաղի գալիս  զարնում է հազարամյա ափերին, սրբում տանում ավազե հատիկները, բայց կանգուն թողնում ափը ժայռակերտ: Նրանց համար աշունը նոր չէր և նոր չէր խոտի, չորացած տերևների այրվածքի հոտը, մինչև ոտքի ճաները թաթախված ցեխի ծանրությունը  ու ձեռքերի սև մուրը: Այնտեղ բլրի գագաթին, քարերի արանքից ծակել, դուրս էր եկել մասրենին և արդեն հասցրել էր կարմրել, թոռոմել, թափվել: Երեխաների համար նոր չէր աշնան ցուրտը, պատերազմն էր նոր: Անիվները բլրից գլորվելով իջնում էին դեպի գյուղ, նրանց հետևից` երեխաները: Գյուղում Սահակ պապը ասել էր, որ անիվը տղերքին պաշտպանելու համար է, երեխաներն էլ նստել հաշվել էին գյուղի զինվորների քանակը ու ամեն մեկի համար, ոչ թե մեկ, այլ երկու անիվ ճարել:

Ինքնագոհ կատարած աշխատանքից, գյուղամեջ էին իջնում ու ամեն հանդիպած մարդու պատմում, որ իրենց գյուղի տղերքը անփորձանք տուն են գալու: Այդ մարդկանց դեմքին ժպիտ էր հայտնվում, և ամեն մեկը հոգու խորքում երազում էր, այդ տարիքում լիներ ու երազանքները բավարար լիներ ապրելու համար:

Սահակ պապը, որ գյուղի ամենաիմաստունն էր, իջնում էր երեխաների հետևից ու կռիվ տալիս աշնան մռայլ գույների հետ: Հետը ոչ ոք գլուխ չէր դնում. « Մեծ մարդ է արդեն, որ էն ժամանակ կյանքի հետ լեզու չգտավ, հիմա էլ չի գտնի»,- ասում էին ու անցնում առաջ: Սահակի թոռները բանակում են, նա վաղուց իր տաքարյուն կռիվն ավարտել էր կյանքի հետ, հիմա միայն երկխոսում է: Վաղը, մյուս օր, երբ պատերազմն ավարտվի, այլևս կարիք չի լինելու Թումանյանից իր սիրելի մեջբերումը անելու. «Ապրեք, երեխեք, բայց մեզ պես չապրեք»: Սահակի կռիվը ավելի շատ աշխարհի հիմարությունների դեմ էր ու առաջվա պես իր սովորական, չկապակցված մտքերը գլխում չէր պահում.

-Ախր, ո՞վ տվեց թուրը հիմարի ձեռքին,- հարցնում էր և ինքն էլ պատասխանում,-մենք տվեցինք, Ավետիք ջան, մենք, որ շատ կարդում ենք` քիչ հասկանում: Կեղծիքն ու սուտը հոշոտում է մեզ, մաքուր բան չի մնացել: Չնայած ոսկին ազնիվ մետաղ է, մի հատ սրբում ես` հավերժ փայլում է, էս երեխեքն էլ կգնան ձեռքերն ու դեմքը մրից կմաքրեն: Էս տարվա աշնան բերք չտվեց` տարավ, հողը մյուս տարի պարարտ կլինի, բերքը` առատ: Մռայլ աշուն է, հույսի շող չկա: Արևն էլ արդեն աշնանն է` մեռնում է դանդաղ, իսկ երազումս ծովն եկել  ոռնում էր լեռներիս վրա, ալիքի ձայնով: Թուրը ձեռքիս կռիվ էի տալիս. ալիքը շատ էր` ինձ կուլ տվեց:

Առավոտյան ավտոմեքենան անիվները բարձեց և սահման տարավ: Երեխեքը խորը շունչ քաշեցին: Մահը տղերքին ավելի շուտ հասավ, քան անիվները: Կեսօրին սար բարձրացան ու լուռ նստեցին ժայռի վրա: Իրենք հասկանում էին, որ ընդամենը մի քանի ժայռ այնկողմ պայթում են հրանոթները, բայց այնպես խաղաղ էին այս լեռները, որ ասես պատերազմը միայն իրենց երակներում էր:

Սահակ պապը գիշերը չկարողացավ քնել: Նա կրկին երազ էր տեսել, թե ինչպես է ալիքը տանում ավազահատիկները: Նա` մի բուռը ավազ, պինդ բռնել էր բռունցքի մեկը, բայց երբ ալիքը եկավ ու հարվածեց դեմքին` ձեռքից գլորվեցին հատիկները:

Արդեն չորս օր է թոռը չի զանգել, փոքր եղբայրը անհանգիստ է: Սահակը պարտադրել էր թոռան մոտ արցունք չթափել: Մայրն ու տատը գիշերն էին լացում, Սահակը նույնպես: Երեխան ամեն ինչ լսում էր:

Նա վաղուց հոգնել էր տան ճնշող լռությունից, ու պապը դա հասկացավ, նստեց կողքը ու սկսեց երգել, երեխան ձայնակցեց, հետո գլխում մի միտք ծնվեց. կայտառացավ, հագավ վերարկուն ու մեն մենակ վազեց դեպի բլուրը: Մտքով անցել էր, որ եղբոր համար անիվները քիչ են, ավելի շատ պիտի հավաքի: Սահակը նայում էր պատուհանից, թե ինչպես էր թոռը բլրի գագաթը հանում անիվները ու գլորում վար: Նրան արդեն զանգել էին` ավագ թոռը տուն չէր գալու, հավանաբար վաղը կբերեն: Ինքը հազիվ էր ոտքի վրա մնում, ասես դարբինները սրտին էր խփում, բայց նա անդադար մտածում էր, թե որքան պիտի էս երեխեքը պատմության մաշված անիվը ժայռն ի վեր գլորեն:

Մարդկության կորիզը դառն է

Շունչը պինդ չպահեր, մի օր հանգիստ շունչ քաշեր քաղաքը…

Մարդիկ բարությամբ լի աչքերով նայեին իրար, պարզը շատ լիներ ու թե լիներ, կնայեիր մարդու դեմքին, կկարողանայիր կարդալ  հոգին, կտեսնեիր խիղճը։ Կերևար էն խիղճը, որ  օրեցօր ավելի է մխրճում խորքը, որ վախենում է ցույց տալ, պարզապես վախենում է, որովհետև խիղճը, շատերն իրենց սրտի փոքրությամբ, կդարձնեն խեղճ, որ արդարացնեն սեփական ես-ը։ Արդյունքում` թեթևանում են իրենք, ծանրանում է քաղաքը։ Քաղաքը ծանրություն չի սիրում (ում պետքն է` սիրում է, թե ոչ), բայց տանում է մարդու բնույթի ծանրությունը, դիմում է բնության օգնությանը ու մի կերպ ձգում է շունչը։ Ո՛չ քաղաքն եմ, ո՛չ բնությունը, տանել չեմ կարող։

Փողոցում քայլելիս մանուկներին եմ նայում, էլի նրա՛նք են իսկականը, մաքուրը։ Տեսե՞լ եք՝ ինչպես են նայում. նայում են կա՛մ խանդավառ աչքերով, «մարդիկ որքա՜ն լավն են» ասող ժպիտով, կա՛մ էլ զարմացած հայացքով։ Երեխաներին նայելիս միշտ ժպտացեք, չգիտենք՝ երբ կճանաչեն մեծամասնությանը, այդ պահից կհեռանան հեքիաթային աշխարհից ու կհասկանան, որ գուցե զարմանալ չէ, այլ զայրանալ էր պետք։ Փոքրամասնությու՞նը… Անկախ իրենից դառնում է որոշյալ և ուսերին դրած քարշ է տալիս ժանգոտ մեծամասնության մեղքը՝ չդադարելով հուսալ, որ մի օր ազնվությունը գերակշռող կլինի, վստահությունը վախով չի չափվի, փողոցը լուսավորողն էլ լուսամփոփը  չի լինի, որ կշատանա այն տեսակը, որ կարողանում է կիսել ուրախությունը կողքինի, իսկ «կողքինն» էլ  արդար ճանապարհով  կհասնի հաջողության՝ լոկ ինքն իրեն ապացուցելու համար, ոչ ուրիշի աչքը հանելու։

Եվ լինում է պահ, որ նորից հավատում եմ, որ մարդիկ սիրուն են, հետո նայում եմ շուրջս ու տեսնում այն օրինակը, որ կա, օդը բռի մեջ է պահում և ուր որ է` խեղդելու է… Ու ես կծկվում եմ լացելու չափ. օդը ինձ չի հերիքում, իսկ քաղաքը սովորել է, ցավոք, որոշիչը մեծամասնությունն է։

Մինչև ե՞րբ երազել բարի մարդկության մասին, գունավոր շենքերով խաղաղ քաղաքի մասին, որտեղ լուսատուները մարդիկ են, որոնց մեջ մանկությունից մի կայծ մնացել է։