2020թ. Սեպտեմբերի 27։ Առաջին հայացքից սա էլ պետք է մնացած օրերի նման լիներ, բայց չէ` պատերազմ էր։ Մի ողջ հայ ժողովուրդ հեռուստացույցների առաջ գամված լուրի էին սպասում։ Ոմանք ցավով կարդում էին զոհվածների անունները, մտքում աղոթք մրմնջում, որ հանկարծ իրենց եղբոր կամ որդու անունները չկարդան։ Ոմանք էլ հեռախոսները ցած չէին դնում` ամեն վայրկյան զինվորի զանգի էին սպասում, ու կապ չունի, որ դա մի քանի վայրկյան էր լինելու։ Ես էլ բացառություն չէի։ Եղբորս զանգին էի սպասում։ Չնայած այդ ամենին, թիկունքը ամուր էր։ Արվեց ամեն ինչ հողը պահելու համար։ Տղաները, որոնցից շատերը պատմության դասերին ներկա չէին եղել, այսօր դարձան մեր պատմության շարունակողը։ Տղաները կռվեցին հանուն հողի։ Չէ, կներեք, դա լոկ հող չէր, դա մենք էինք, մեր պատմությունը, մեր զոհված տղաները։

Ավարտվեց պատերազմը, տվեցինք հողերը, շարունակեցինք ապրել ու հաշտվել մեր կորցրածի հետ։ Շարունակեցինք ապրել, ոչ միայն մեր կյանքը, այլ նաև 5000 երիտասարդներին, ովքեր զոհվեցին հանուն մեզ։ Շարունակեցինք ապրել` գնահատելով մեր կյանքը, որ անիմաստ վատնում էինք, առանց ինչ որ նպատակի ձգտելու։

Ինչպես բոլորին, պատերազմն ինձ էլ փոխեց։ Սկսեցի վախենալ կորցնելուց։ Ու հա, ինչից որ շատն ես վախենում, կատարվում է։ Կորցրեցի դպրոցիս ու դասարանիս լուսավոր տղային` հերոս Արտակին։ Մի ժամանակ, երբ դասարանիս մասին էի խոսում, միայն ժպիտ էր դեմքիս, իսկ հիմա արցունքներս հազիվ եմ զսպում։

Ցավոք, միայն կորցնելուց հասկացա, թե ինչ մեծ դեր ունեն մարդիկ մեր կյանքում։ Պատերազմը ստիպեց ինձ սիրել, գնահատել շուրջս կատարվող ամեն մի մանրուք։ Բայց նաև ստիպեց ատել։ Ատել մարդկանց, ովքեր չսովորեցին ճիշտ սգալ իրենց վիշտը, չսովորեցին, որ Եռաբլուրը եկեղեցու նման սուրբ է և այնտեղ ասված ամեն վիրավորանք ոճիրից էլ սարսափելի է։ Ատեցի նրանց, ովքեր և պատերազմից առաջ, և պատերազմի ընթացքում նույն սրիկան էին և շարունակում են նույնը մնալ։

Իսկ եղբայրս, ով դեռ ծառայում է և կշարունակի ծառայել, հպարտ է, որ հայոց բանակի զինվոր է։ Իսկ մենք պետք է ապրենք արժանապատիվ հանուն 5000 և ավել զինվորների, հանուն նրանց չապրած կյանքի։

Ինձ այդպես էլ չսիրեցիր,

Ինձ ճանաչել չուզեցիր։

Քո մասին գրե՞մ… Եղել է.

Գրիչս քեզանոտվել է։

Բայց դու այդպես ինձ մի նայիր`

Հայացքիցդ շփոթվում եմ։

Անունդ սրտիս դաջե՞մ… Եղել է.

Գրիչս քեզանոտվել է։

Մատներս սառել են,

Իրար շփելն էլ չի օգնում։

Սառած մատներով գրիչը վերցնեմ, որ պատմե՞մ… Եղել է.

Գրիչս քեզանոտվել է։

Մոռանալ չի լինի…

1915 թվականին մարդկության պատմության մեջ իրականացվեց ամենամեծ ոճրագործությունը։ Չարագործ երիտթուրքը նախատեսել էր իրականացնել հայերի հայրենազրկման և ոչնչացման ծրագիր։ Անմարդկային այդ երևույթները որոշել էին խեղդել հային արյան մեջ, ցավալի է, բայց այդպես էլ ստացվեց…

Պայքարող հայը միանգամից չհանձնվեց և մի շարք վայրերում կազմակերպվելով կռվեց թուրքական ջարդարարների դեմ։ Առաջին այդպիսի վայրն էլ Վանի նահանգն էր, որտեղ էլ ծնվել ու մեծանում էր իմ մեծ տատը` պապիս մայրը` Մայրանուշը։ Չորս-հինգ տարեկան երեխա էր, ով ծնողներին կորցնելուց հետո բարի օտարերկրացիների շնորհիվ կարողացել է քրոջ ` Աղավնյակի հետ (9-10 տարեկան) փախուստի դիմել և ճակատագրի կողմից մի փոքր նվեր ստանալով ողջ մնալ։

Ասվում է, թե մեծ քրոջը հարցրել են, թե որ ուղղությամբ նրանց ճանապարհեն, Աղավնյակը առանց երկար բարակ մտածելու շշնջացել է` Հայաստան։ Երկու քույրերին բերել են հայրենիք, երկար ժամանակ ապրել ու մեծացել են Վանաձորում։ Օրերից մի օր մեծ պապս ` պապիս հայրը, դարպասներից այն կողմ տեսել է մի գեղեցկադեմ օրիորդի` երկար վարսերով, կարմիր այտերով, կապտավուն աչքերով, ում էլ սիրահարվել է առաջին հայացքից։ Չգիտեմ ինչպես է պատահել, բայց ֆայտոնով տատիս բերել հասցրել է Դիտավան ու իրեն կին դարձրել։ Աղավնյակը մնացել է մենակ Վանաձորում։ Հետո տատիս ականջին  լուր է կաթացել, որ մեծ քույրն էլ էնտեղ է մի օջախ հարս գնացել։ Ճակատագիրը չար խաղ է խաղացել նրանց հետ` փրկել է թուրքի յաթաղանից, բայց բաժանումով հեռացրել է երկու հարազատ սիրտ։ Տեղեկություններ այլևս չի եղել։ Յուրաքանչյուրն իր ընտանիքն է կառուցել։ Մայրանուշը հինգ զավակի մայր է եղել` երկու դստեր ու երեք որդու է դաստիարակել։ Գյուղում բոլորն են նրան ճանաչել, հարգել ու պատվել։ Նրա հյուրընկալ օջախում շատերն են հաց կիսել։ Տատս համեղ է պատրաստել։ Ասվում է նաև, որ այգի է սիրել մշակել, հայոց հողը մշակելով բերք ու բարիք ստացել։ Բնավորությամբ է նաև աչքի ընկել։ Չափից դուրս խիստ, բայց միաժամանակ շատ բարի ու հոգատար կին է եղել։

Մի օր Մայրանուշ տատիս նամակ են բերել Աղավնյակից, որտեղ գրված է եղել հանդիպման վայր ու ժամ։ Նրա նման երջանիկ մարդ աշխարհիս վրա այդժամ չի եղել, շատ է ուրախացել, որ այդքան տարի անց կրկին տեսնելու է քրոջը։ Բայց… Բայց նամակը կորել է, անհետացել է երեխաների թեթև ձեռքով, թե տատիս խառնված մտքերի պատճառով, ու հանդիպումը չի կայացել։ Եւ այլևս ոչ մի լուր…

Մոռանալ չի լինի…

Երեկ երեկոյան հոգնած և ձանձրացած որոշեցի մի ֆիլմ դիտել։

-Երդվում եմ, քո մեջ ամեն ինչ կփոխվի, երբ դիտես այդ ֆիլմը,- ոգևորված պատմում էր ընկերուհիս։

-Ամեն տեսարան, ամեն խոսք, ամեն ինչ այնքա՜ն գեղեցիկ ու խորիմաստ է այդ ֆիլմում,- շարունակում էր նա։

Ֆիլմի անունն էր ՝ «Պելե․ լեգենդի ծնունդը»։ Անունն արդեն իսկ ասում է ամեն ինչ։ Այո, ֆիլմը պատմում է ֆուտբոլի լեգենդի կյանքի ու դժվարությունների մասին։ Այդ ֆիլմը նայելը իրական երջանկություն էր և հաճույք: Ֆիլմի ամեն տեսարան կարծես մի բան էր փոխում հոգումս։ Այդ ֆիլմն ուղղակի Պելեի մասին չէր։ Այն Պելեի կյանքի, դժվարությունների ու հաղթանակների միջոցով պատմում էր երազանքների ու նպատակների մասին։ Այդ ֆիլմը իրոք ինչ-որ բան փոխեց իմ մեջ։

Առավոտյան նորից հանդիպեցի ընկերուհուս․

-Հը՞ն, նայեցի՞ր ֆիլմը,- միանգամից հարցրեց նա։

-Հա՜,  շատ լավն էր,- ասացի ես։

-Միայն այդքա՞նը․ դեռ ոչ ոք այդպես չէր ասել այդ ֆիլմը դիտելուց հետո։

-Դե իրականում սովորեցի ամենակարևոր բանը՝ այն,  որ եթե դու ունես  երազանքներ, պետք է ամեն գնով հասնես դրանց։

Պելեն ամեն ինչ արեց,  որպեսզի հասնի իր երազանքին։ Նա գիտեր, որ շատ դժվար է լինելու, բայց չվախեցավ դժվարություններից։ Նրան բոլորը ծաղրում էին ու ասում «Դու ոչնչի չես հասնի», բայց նա ուրիշներին չէր լսում։ Նա քայլում էր, ընկնում, բայց նորից վեր կենում ու քայլում ավելի հմուտ։

Եվ ի վերջո, երազանքները իրականանում են, եթե միայն պայքարենք դրանց հասնելու համար։

Եթե ես նկարիչ լինեի, ինձ պատահած ամենատպավորիչ մարդկանց դիմանկարները կանեի, գույներով ցույց կտայի նրանց էության երանգներն այնպես, որ դիտողն անմիջապես կկռահեր մարդու ամենաարտահայտիչ հատկանիշները կամ, միգուցե, սիմվոլներ որսալու փորձերին տրված՝ երկար ժամանակ կանգնած կմնար կտավի առջև։ Բայց վաղ թե ուշ ես ինձ թարգմանիչ եմ կոչելու ու մարդկանց ընկալելու արվեստս ոչ թե գունային համադրության, այլ մտաթելերից կախված բառերի հյուսքի միջոցով եմ արտահայտելու՝ օտարն ու անհասկանալին ընկալելի ու ընդունելի դարձնելով։ Սա իմ ամենաբարդ թարգմանությունն է. այսօր ես հոգի եմ թարգմանելու։

…Օմարի (նրան պայմանականորեն այդպես կոչենք) հայտնվելն իմ կյանքում նման էր կայծակի փայլատակումից վայրկյաններ հետո լսվող որոտին, երբ գիտես, որ լույսին  ձայնն է հաջորդելու, բայց միևնույն է, այն անսպասելի է հնչում։ Նա եկավ, երբ ես դիցաբանությունների ուսումնասիրություններով զբաղված՝ մարդկայինի ու աստվածայինի քաոս էի ստեղծել, և ներկայացավ  ինձ ո՛չ աստծո, և ո՛չ էլ մարդու տեսքով։ Ես չգիտեմ՝ ինչպես բնութագրել նրան։ Նա այն էակներից է, որոնց մասին խոսելիս կարիք չկա սեռ, արտաքին, տարիք կամ կրթություն հաշվի առնել, դու ընդունում ես նրան, որովհետև նրա մեջ գտնում ես քո ապրած բոլոր նախորդ կյանքերը (եթե նման բան ընդհանրապես գոյություն ունի), նա քեզ քո մոռացված եսին է հիշեցնում ու ստիպում, որ քիչ-քիչ հիշես, հիշե՜ս, հիշե՛ս այն ամենը, ինչը երբեք չես իմացել։

-Օմա՞ր,- հարցնում եմ ես կասկածամտորեն։

-Դա մեկն է իմ անուններից, – անվրդով պատասխանում է նա,- դա մեկն է, որն օգնում է ինձ դուրս գալ սեփական գերությունից…

Ես լռում եմ։ Երբ նա խոսում է, ես չափից շատ եմ լռում, երբեմն անգամ խոսելիս եմ զգում լռությունս, երբ ամեն բառը թևավորված ներսս է լցվում… Ու ժպտում եմ, որովհետև ավելի դժվար է ինչ-որ մեկի հետ լռել կարողանալը, քան խոսելը։

-Ո՞վ ես դու,- հարցնում է ինձ ամեն առավոտ՝ երբեք այդ նույն հարցն այսպես չձևակերպելով։

Մի օր պատասխանում եմ, որ ամեն ինչն եմ ես, հաջորդ օրը՝ ոչինչը, բայց երկու դեպքում էլ ես նույնն եմ՝ դա մեկն է իմ անուններից…

Օմարը ժպիտ էլ ունի, մերթ Բուդդայի նման գիտակցված հանդարտությամբ, մերթ էլ մանկան նման խենթ պարզամտությամբ է ժպտում։ Նրա հետ խոսելիս լեզու իմանալու կարիքը չկա, հասկանում է քեզ, իսկ դու չհասկանաս էլ, լսում ես, որովհետև այնքան կարևոր են թվում այդ շշունջները, ինչպես շարականը, որ հաճախ չես ընկալում, բայց լրացնում է, բարձրացնում մտքումդ ծնված աղոթքը…

Բոլորդ եք մի պահ սպասել Օմարին, որ հայտնվել է միշտ ՊԱՏԱՀԱԲԱՐ,  իսկ երբ եկել է, ճանաչել եք միշտ ուրիշ անունով, երբ հեռացել է, չեք էլ նկատել, բայց միշտ կանչել եք անգիտակցաբար։ Մարդ է, թե հրեշ, երևույթ, թե հույս՝ դուք եք որոշում։ Բայց եթե մի օր դուք էլ ինձ նման հանդիպեք նրան, թույլ չտաք հանկարծ, որ նրա ներսի խավարն իշխող դառնա, լույսով խեղճացրեք նրա մղձավանջները ու մի վարանեք թեկուզ կոնֆետի խոստումով մի ժպիտ կորզել։

-Օմա՞ր,- դարձյալ հարցնում եմ կասկածամտորեն։

-Դա մեկն է իմ անուններից…

Լսի’ր… Երբեք ոչ մեկին թույլ չտաս, որ ասի, թե դու ինչ-որ բան չես կարող անել…

Եթե դու երազանք ունես, պետք է այն պաշտպանես, եթե դու նպատակ ունես, պետք է հասնես դրան: Մարդիկ, ովքեր չեն կարողանում անել, ասելու են, որ դու էլ չես կարողանա:

Եթե ինչ-որ մեկը արել է, դու էլ պետք է անես, իսկ եթե ինչ-որ մեկը չի արել, դու կլինես առաջինը… Մեր կյանքը մեր նպատակների արդյունքն է, նպատակ դիր քո առաջ ու հասիր դրան: Հաղթահարիր բոլոր դժվարություններն ու փորձությունները ու հասիր նպատակիդ: Գիտեմ, որ դժվար է լինելու, բայց երբեք, լսո՞ւմ ես, երբեք չկանգնես ճանապարհի կեսին, չհանձնվես, չկոտրվես կյանքում: Ամեն փորձություն հաղթահարելի է: Ամեն բան անցողիկ է: Եթե Աստված քեզ փորձություն է տվել, ուրեմն, վստահ է քո ուժերի վրա, վստահ է, որ կարող ես հաղթահարել այն: Այնպես որ, մի վհատվիր ու առաջ շարժվիր… Ճանապարհդ երկար է լինելու, լի արկածներով, ուրախ ու տխուր օրերով, լավ ու վատ պահերով… Շարժվիր առաջ, երբեք հետ մի նայիր: Երբեք մի ափսոսիր արածդ քայլերի համար, ափսոսիր չարածիդ համար: Չկան անսխալական մարդիկ, բոլորն էլ ունեն իրենց մեղքի բաժինը, բայց չէ՞ որ, եթե սխալ չանեինք, չէինք հասկանա, թե որն էր դա, չէինք  տարբերի ճիշտը սխալից, լավը վատից… Մենք ոչ մեկս էլ չգիտենք կյանքը մեզ համար ինչ է նախատեսել: Հնարավոր է, որ նախատեսված է դժվար ճանապարհ անցնել, որ երևի մեզ ինչ-որ կարևոր բաներ հասկացնի, որ կարողանանք  մարդկանց ճանաչել, ճանաչենք մեր հարազատներին, մտերիմներին: Բայց միշտ հիշիր` չփոխվես կյանքում, թող ոչ մեկը ու ոչինչ քեզ չփոխի, որովհետև այդ դեպքում դու ուղղակի կկորցնես քո «եսը»: Մնա քո տեսակի մեջ միակը ու տարբերվողը: Սիրիր ինքդ քեզ ու հասիր քո ամեն նպատակիդ հատ առ հատ:

Քո տևողությունն իմ կյանքում հաշված 23 վայրկյան էր, ճիշտ այնքան, որքան մեր քաղաքի լուսացույցի ամենաերկար տևողությունն է, երբ անցորդները նույնիսկ հասցնում են ձանձրանալ: Ու մինչև ես կհասցնեի գիտակցել ներկայությանդ անլրջությունը, լուսացույցի թվերը նվազում էին:

Ու ես, ինչպես միշտ, ինչպես ամեն անգամ, հատնող երջանկությանս նայելու ցանկություն չունեցա:

***

Ընդամենը 23 վայրկյան տևեց երջանկությանս անմիտ խաղարկությունը. ես անփորձի նման համարձակվեցի Ճակատագիր կոչվածի հետ խաղարկել հավատիս վերջին՝ քեզ համար պահած պատառները՝ ամենանվիրականը, ինչ ունեի: Ծանր է, երբ ճակատագրի հետ հավատ են խաղարկում, բայց ես համառում էի, ես չէի հանձնվում: Ու շարունակում էի, որովհետև Դու ինձ սովորեցրել ես պայքարել, սովորեցրել ես, որ պայքարը չի կարող ավարտված համարվել, քանի դեռ հաղթանակի վերջնական կրողը դու չես: Ու ես շարունակում էի, համառորեն շարունակում: Ու կհաղթեի, գիտե՞ս: Կհաղթեի, եթե չհասկանայի, որ ճակատագրի անվան տակ հավատս խաղարկում ես Դու: Կհաղթեի, եթե չհասկանայի, որ պայքարում եմ քեզ հետ: Ես ճակատագրին կհաղթեի, Քեզ՝ ոչ:

Իսկ դրանից հետո…

Իսկ դրանից անմիջապես հետո ես հասկացա, որ տանուլ եմ տալիս: Ես զգում էի, որ պարտվում եմ, ես զգում էի, որ կեսգիշերի մեջ քաղաքի թաց ու խոնավ փողոցներից ինչ-որ մեկում ինչ-որ շատ կարևոր բան կիսատ է մնալու: Ինչ-որ շոշափելի, շատ կարևոր մի բան…

Ես զգում էի մոտալուտ պարտությունս ու շարունակում էի քեզ հետ խաղարկել քեզ համար պահած հավատիս վերջին պատառները: Դու ինձ պատրաստել էիր հնարավոր ու անհնար բոլոր մարտահրավերներին: Բայց երբեք, ոչ մի անգամ չես սովորեցրել Քեզ հաղթելու ձևը: Ու ես պարտվեցի:

Ինձնից ընդամենը 23 վայրկյան պահանջվեց պարտվելու, պարտությունս սթափորեն ընդունելու, ճակատագրիս ձեռքը պարտությունն արժանապատիվ ընդունողի նման սեղմելու ու հեռանալու համար:

Պահանջվեց հաշված 23 վայրկյան Քեզ ու հավատս կորցնելու համար:

***

Եթե չհամարձակվեի խաղարկել երջանկությունս, 23 վայրկյանում ես կհասցնեի մի կամ երկու կարևոր զանգ կատարել, շրթներկս թարմացնել (ասենք, հենց քո մեքենայի փոքրիկ հայելու մեջ), այդ նույն 23 վայրկյանում դու կարող էիր ծխել, ինչ-որ կարևոր զանգի պատասխանել կամ անջատել այդ զանգը: 23 վայրկյանում եթե ոչ մեկ, ապա հաստատ կես շիշ գինի (առանց կենացների) երկուսով կդատարկեինք:

23 վայրկյանում ես երկու անգամ գլուխս կդնեի աջ ուսիդ, երկու անգամ աչքերս կփակեի, մեկ անգամ կհամարձակվեի նայել աչքերիդ, ու ոչ մի անգամ չէի ասի, որ սիրում եմ քեզ: Չէի ասի, որովհետև 23 վայրկյանում սեր չեն խոստովանում: Որովհետև 23 վայրկյանում հազիվ հասցնում ենք հավատ խաղարկել ու տանուլ տալ:

***

Իմ պարտությունից հետո դու խոստացար գնալ ու գնացիր: Արժանապատիվ տղամարդիկ այդպիսին են. նրանք միշտ իրենց խոսքի տերն են՝ անկախ հանգամանքներից: Դե, դու նույնպես:

Միայն ուզում եմ իմանաս, որ ես բոլոր դեպքերի համար ինձ մոտ մեկ տուփ ծխախոտ ունեմ պահած. ես գիտեմ, որ դու ծխում ես, ու եթե մի օր որոշես վերադառնալ, ես քեզ մի գլանակ ծխախոտ կհյուրասիրեմ, կլսեմ պատմություններ քո չստացված սերերի, անլուրջ հարաբերությունների, քո գնած վերջին օծանելիքի մասին, որ թողել ես ճամպրուկներիցդ մեկում, կլսեմ ամեն ինչ: Բայց ուզում եմ իմանաս նաև, որ գիտեմ՝ երկար է ձգվելու նաև բացակայությունդ, ու մի օր համբերությանս բաժակը լցվելու է, ու ծայրահեղ դեպքում եմ ես վառելու քեզ համար պահած ծխախոտի վերջին գլանակն ու ծխելու եմ, ներս եմ քաշելու քեզ հիշեցնող ծուխն ու անհավատների համար բարձր գոռալու եմ, որ հավերժությունները տևում են վայրկյաններ, ասենք, օրինակ, հաշված 23 վայրկյան, երբ մարդիկ հասցնում են սիրել ու չխոսել այդ մասին:

***

Ընդամենը 23 վայրկյան, երբ մարդիկ հասցնում են սիրել ու երբեք այդ մասին չխոսել…