Երբ խոսում է ցավը, լռում է ամեն ինչ, կանգ է առնում անգամ ժամանակը:

Եթե մի օր սովորեմ երազել, կերազեմ հավատալ հրաշքներին:

Տասնվեց տարիների ընթացքում չէի հասկացել, թե ինչ է նշանակում պատերազմ: Մեծերը հիշում են, իսկ փոքրերը պատկերացնում: Կարծես թե նրանք երբեք չէին լսել այս արտահայտությունը. պատերազմ հանուն հայրենիքի:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ապրիլի չորս… Լուսինը կրկին կորավ մշուշի մեջ: Քամին փոթորկի պես աննկատ անցավ իմ կողքով: Պայթեց ականը, գետինը ցնցվեց, կանաչ խոտը արյունով ներկվեց: Ծանր էր օրը, օդը ճնշում էր, իսկ ամպերը՝ ոռնում: Այդ օրը իջել էի եկեղեցի զինվորների համար աղոթելու և մոմ վառելու:Եկեղեցու բակում ինձ ասացին, որ մեր գյուղապետ Մայիս Միրզոյանը զոհվել է: Ավելի մեծ ցավ պատճառեց այն, որ նրա հետ զոհվել էին նաև հորեղբայրս՝ Սեդրակ Ասրյանը և հորաքրոջս ամուսինը՝ Եղիշե Նիկոլյանը: Արցունքներ, որ գլորվեցին աչքերիցս: Ցավ էր, մեծ ցավ: Ընտանիքներին ավելի շատ տանջում էր այն, որ նրանք չհասան ռազմի դաշտ, այլ զոհվեցին թշնամու անօդաչու սարքի առաջացրած պայթյունից:

Ընկան հերոսի պատվով և վերջին խոսքը «Հայր Մեր»-ը եղավ: Նրանք չէին պատկերացնում, որ իրենց մոր ձայնը վերջին անգամ են լսելու, որ այս երկու հազար տասնվեց թվականի ծաղկած գարունը  իրենց վերջինն է լինելու: Շատ բան չէին պատկերացնում, պատկերացնելու ժամանակ չունեցան: Ինը մարտիկներ  անմահացան, զրկվեցին սիրուց, կյանքից հեռացան:
Բոլորը պատմում են, խոսում նրանց մասին, նկարագրում նրանց, նրանց մարդ  կերպարը: Գովեստի շատ ու շատ խոսքեր են ասում, բայց իմ կարծիքով, չկան բառեր, որոնք կբնութագրեն  նրանց: Լացում են, ողբում, բայց այս ամենն էլ հետ չի բերի մեր հերոսներին:

Արմենը կրկին գնաց ծառայության, բայց ծեր մայրը աղաչում էր, որ չգնա: Նրան անգամ հետ չպահեց այն, որ մոր մինուճարն էր: Չուներ զավակ, որ իր գործը շարունակեր, ամուսնացած չէր:

Կարոն ունի հինգ զավակ, գնաց նրանց պաշտպանելու համար:

Սեդրակը արդեն ուներ պատերազմից հուշեր, բայց  նորից գնաց:

Միրզոյանին ոչինչ հետ չպահեց: Գնաց, որ իր զինվորների կողքին լինի:
Եղիշեն նորածին թոռան համար նոր տուն էր կառուցում, բայց գործը կիսատ թողեց:

Գնացին հերոսները և անմահացան, մարտնչելու ժամանակ չունեցան:

Մայիս Միրզոյան, Սեդրակ Ասրյան, Եղիշե Նիկոլյան, Սերգեյ Դանղյան, Արմեն Բեգլարյան, Արմեն Հովհաննիսյան, Էդուարդ Ալեքսանյան, Դավիթ Սարգսյան, Կարո Համբարձումյան:

Ցավակցում եմ բոլոր հայերիս, այն մայրերին, ովքեր հերոսներ են ծնել: Ձեր և ձեր զավակների շնորհիվ այսօր հայը գլուխը հանգիստ դնում է բարձին: Նրա՛նք, ովքեր ողջ և առողջ կանգնած են սահմանին, մաղթում եմ խաղաղ օրեր: Դուք մեր հպարտությունն եք:

Լուսանկարը՝ Անի Գրիգորյանի

Աշտարակի Ս. Շահազիզի անվան թիվ 2 հիմնական դպրոցի աշակերտական խորհրդի անդամներով որոշեցինք մենք էլ մեր կարողությունների սահմանում օգնել Արցախում հերոսաբար զոհված Քյարամ Սլոյանի ընտանիքին: Որոշումը կայացավ, բոլորը համաձայն էին: Հավաքեցինք որոշակի գումար: Ես, 7-րդ դասարանից մի տղա  և 2 ծնող գնացինք Արտաշավան գյուղ: Տան ճանապարհը ուշ գտանք, գյուղացիներից հարց ու փորձ անելով: Բոլորի աչքերը միանգամից լցվում էին արտասուքով, երբ հարցնում էինք, թե որտեղ է գտնվում նրանց տունը: Վերջապես գտանք, բայց նրանք տեղափոխվել էին Քյարամի հորեղբոր տուն, քանի որ իրենց տունը կիսակառույց վիճակում էր:

Երբ հասանք, մտանք ներս, ասացինք մեր կարեկցանքի խոսքերը: Ահավոր հուզված էինք: Ես հազիվ էի ինձ զսպում, արցունքները խեղդում էին կոկորդս: Քյարամի մայրը ոչ մի բառ չէր կարողանում ասել, նստել էր տղայի նկարների կողքին, ուշադիր նայում էր սառած աչքերով և երևի մտովի հիշում տղայի հետ անցկացրած ամեն մի պահը: Նրանց վիշտը մեծ էր: Նայում էի նրանց թախծոտ աչքերին ու ցավ էի զգում: Քյարամի հայրն ու եղբայրները հպարտանում էին նրանով, ասելով, որ իրենք էլ են պատրաստ զոհվել հանուն հայրենիքի:

Այնտեղ էին նաև բարեգործական կազմակերպություններից մարդիկ, որոնք Քյարամի եղբայրների և գյուղացի կամավորների հետ մասնակցում էին Քյարամենց կիսակառույց տան շինարարությանը: Նրանք ցանկանում էին իրականացնել Քյարամի խոստումը, որ տվել էր մորը. Բանակից վերադառնալուց հետո ավարտել տան շինարարությունը: Հայրը ցավով հիշեց, որ իր տղան վերջին լուման դրեց տան պատի առաջին քարի տակ, որ այդ տունը իրենց լիություն բերի ու շուտ կառուցվի:

Լուսանկարը՝ Անի Գրիգորյանի

Նա մի քանի դեպք պատմեց իր որդու հետ կապված և ասաց իր սրտի խոսքը:

-Բանակ գնալուց առաջ մի փոքր շուն բերեց, ասեց` պահեք մինչև գամ: Բանակից միշտ զանգում հարցնում էր, ասում էր` ո՞նց ա շունս, ես էլ ասում էի` շատ լավ ա, ուզում ես` հեսա կնկարեմ, կուղարկեմ քեզ:

Շունը շատ ուրախ էր, միշտ խաղում էր, ուտում, իսկ Քյարամի պոստ բարձրանալու օրը չափից ավելի անհանգիստ էր, իրան տարօրինակ էր պահում… Ու հենց իմացանք, որ տղես մահացել ա, հաջորդ օրը շունը կորավ, անհայտացավ ու մինչև հիմա չկա….

Երեք ընկեր են եղել, զգացել են, որ չեն կարում էլ պայքար մղեն, փամփուշտներն էլ վերջացած ա եղել: Հենց թուրքերի դիմաց տրաքացրել են իրենց, Քյարամի ոտքն ա կտրվել, իսկ 2-ը մահացել են: Վիրավոր էլ մինչև վերջ կռվել է:

Մեկը մեկին տենում, դուխով են դառնում ավելի: Մերոնք լավ դուխով կռվել են, հալալ ա իրանց:

Ամսի 30-ին գնալու եմ տղերքի հետ, ես պիտի տեսնեմ, թե որտեղ է քնել իմ տղան, սրտահովանք կլինի: Մի քիչ էլ շոր-մոր ունի ընդեղ, գնամ բերեմ: Ես հպարտ եմ, որ իմ տղեն իրոք հողի համար արյունը տվեց, մալադեց իրան:

Ես էսօր չեմ մտածում` իմ երեխեն ա, էդ երեխեն սաղինն ա, մենակ իմը չի: Փառք մեր բոլոր զինվորներին, ով մահացել է,  մեր համար է մահացել: Փառք Աստծո, էլի տղերք ունեմ, մարդ կա` մի մինուճար տղա ունի, բայց իմ տղերքը կողքս են:
Խաղաղություն ըլնի, մեր ջահելները մեղք են:

Հազար ու մի նպատակ ուներ, ինչ իմանար` կմահանար: Ուրախանում էր, ասում էր` պապ, հաշվում եմ օրերս:

Ամսի 27 ին տղես կդառնա 20 տարեկան, պիտի գնամ գերեզմաններ նշեմ: Իմ երեխեն շատ նեղություն ա տեսել, երեխա ժամանակվանից աշխատում էր:

Մահացողների ծնողներն էդքան մեղք չեն, վաղը-մյուս օր ծնողը կուտի էլ, կխմի էլ… Զինվորներն են մեղք, եթե մահանում են, ուրեմն պիտի անուն, շնորհք թողնեն…

Ահա այսքանը, այս դաժան ու անգութ պատմությունը կմնա մեր բոլորի սրտում: Մենք պետք է միշտ հիշենք նրանց, ովքեր չհասցրեցին ապրել…

Բոլորս էլ գիտենք‚ որ բարձր դասարանների հասնելուն պես երեխաների մեծամասնությունը ընտրում է իրեն հոգեհարազատ մասնագիտություն և հաճախում համապատասխան մասնավոր պարապմունքների։ Մեր գյուղում կան երեխաներ, ովքեր հաճախում են անգլերենի պարապմունքների։ Անգլերենի պարապմունքներին հաճախելու համար նրանք միշտ դասերի վերջի ժամերից իրավունք են վերցնում‚ որպեսզի կարողանան ժամանակին տեղ հասնել։ Ասելիքս այն է‚ որ գյուղում չկա պարապմունքների հաճախելու հնարավորություն։ 

Կլիներ մոտավորապես 30 տարի առաջ, երբ մեր գյուղացի` բաղանիսցի Ռազմիկը գյուղում բացեց կարատեի կամ թեքվանդոյի խմբակ։ Խմբակը մի քանի շաբաթ էր, ինչ բացվել էր‚ բայց այնքան մարդ էր հավաքվել, կարծես մի քանի տարի էր, ինչ գործում էր։ Կարատեին հաճախում էին նաև հարևան գյուղի երեխաները։ Խմբակը օր-օրի ավելի էր կատարելագործվում և հետաքրքրանում։ Արդեն այնքան էր զարգացել‚ որ մասնակցում էին նաև Հայաստանի կարատեի մրցույթներին։ Մի քանի մրցույթի մասնակցելով մեծ հաջողությունների հասան։ Բաղանիսի կարատեի հիմնադիր կամ, ինչպես մենք ենք ասում, ընկեր Ռազմիկի սան Հովհաննես Ավագյանը հաղթեց կարատեի մրցումների ժամանակ և Հայաստանում առաջին տեղը գրավեց։ Հաղթանակի մասին իմանալուց հետո նույնպես մեծ թվով երեխաներ ոգևորվեցին և ցանկացան ընդունվել ընկեր Ռազմիկի մոտ` հույս ունենալով‚ որ իրենք նույնպես կարող են մեծ հաջողությունների հասնել։ Սակայն երեխաների երազանքները կիսատ մնացին և այդպես էլ չիրականացան։ Պատճառը շինությունն էր և մարզական իրերը‚ որոնք չկային։ Պարապմունքը սկզբում անց էր կացվում հարևան գյուղերի դպրոցի դահլիճներում, որոնք ավելի մեծ էին և ավելի հարմար։ Սակայն դպրոցի տնօրենը տեղեկացրել էր‚ որ պետք է լքեն դահլիճը և այլևս չվերադառնան։ Խումբը որոշ ժամանակ պարապմունքը անց կացրեց Բաղանիսի լքված մանկապարտեզի սենյակներում։ Բայց այդ ամենը մի քանի ամիս տևեց, որովհետև երեխաները հրաժարվեցին շարունակել մարզվել այդպիսի միջավայրում։ Եթե պարապմունքները շարունակվեին, ես չէի կասկածում‚ որ ավելի մեծ հաջողությունների կհասնեին։

Նմանատիպ իրավիճակում գտնվում նաև ես‚ որ նկարչություն սովորելու համար համար հաճախում եմ հարևան Ոսկևան գյուղ։ Հույս ունեմ, որ այն կարատեի խմբակի նման չի փակվի։