Փոքր ժամանակ շատ հետաքրքրասեր էի, ամեն աշխատող կամ չաշխատող սարք քանդում էի, տեսնելու համար, թե ինչ կա դրա ներսում: Մի օր աստիճանների տակ հեծանիվի ակ էի փնտրում, երբ աչքս  ընկավ մի մետաղադրամ, սկզբում ուշադրություն չդարձրի, մի որոշ ժամանակ անց նորից նկատեցի այդ մետաղադրամը: Վերցրեցի, նայեցի և սկսեցի մտածել: Այս ի՞նչ մետաղադրամ է, որտեղի՞ց է հայտնվել, և ինչո՞ւ նման չի այժմյան մետաղադրամներին: Վազեցի պապիկիս մոտ այդ բոլոր հարցերի պատասխանները ստանալու ակնկալիքով:

-Պապի, պապի, էս ի՞նչ փող ա:

-Էս հեչ, հին փող ա, սովետի ժամանակվա կոպեկ ա: Հիմա էլ չի օգտագործվում, բանի պետք չի:

-Բա ի՞նչի էլ չեն օգտագործում, ու ի՞նչի էլ բանի պետք չի:

-Դե, որ սովետը փլուզվեց, էս փողն էլ փոխվեց, դարձավ հիմիկվա փողը:

-Էս փողերից շատ ունե՞նք:

-Դե հա, մոտ մի փոքր բանկա կա:

-Բա ինչի՞ էս փողերը չփոխեցիք:

-Էս փողերը մի քանի տարի առաջ եմ գտել: Էդ ժամանակ էլ չէին փոխում, ու սենց էլ մնաց:

-Հիմա խանութներում էս փողը չե՞ն վերցնի:

-Չէ, վերցնում են` ի՞նչ անեն:

Որոշեցի փորձել: Վերցրեցի փողը և վազեցի խանութ:

-Գագո ձաձա, էս փողին ի՞նչ կանի:

-Ի՞նչ ես ուզում:

-Ի՞նչ էլ որ անի:

-Ախր, ոչ մի բան չի անում:

-Լավ:

Գնացի տուն, նստեցի պատի վրա, նայեցի դրամին և որոշեցի, որ այսօրվանից պետք է հավաքեմ բոլոր մետաղադրամները, որպեսզի չմոռացվեն: Մինչ այսօր էլ հավաքում եմ:

Հայ ազգը հազարամյակներ շարունակ ապրել է, ապրել և միաժամանակ կերտել պատմություն: Եվ այսօր մենք այդ պատմության մի մասնիկն ենք: Ապրելով ներկայում` ստեղծում ենք պատմության մի նոր էջ, որն ապագայում պետք է հիշեն մեր հաջորդները:

Ուսումնասիրելով պատմություն, տեղեկանում ենք հավատարմության և դավաճանության, խաղաղության ու պատերազմի, սիրո և ատելության անզիջում պայքարի մասին: Առաջին հայացքից այս ամենն անիմաստ է թվում, սակայն եթե ավելի խորը նայենք, կհասկանանք, որ կյանքն առանց պայքարի ու մրցակցության անհնար է:

Լուսանկարը՝ Սուրեն Կարապետյանի

Մեր ժամանակներում պայքարը, իսկ ավելի կոնկրետ մրցակցությունը, նոր թափ է առնում: Պայքարում են թե’ «փոքր», թե’ «միջին» և թե’ «մեծ» պետությունները: Իսկ այդ պայքարում, որպես կանոն, տուժում են միայն ու միայն «փոքրերը»: Ինչո՞ւ է այդպես…

Պատճառը, մեծ հաշվով, պատմությունից դասեր չքաղելն է: Այս ամենի վառ ապացույցը հենց դպրոցական պատմության դասագիրքն է: Ովքեր ինչ որ չափով պատմություն ուսումնասիրել են, կհասկանան ինձ:

Քանի՞ անգամ եք հանդիպել հետևյալ նախադասությանը. «մեծ» տերություններից ակնկալած մեր սպասելիքները կրկին չիրականացան: Ամեն անգամ ակնկալում էինք օգնություն, սակայն գրեթե միշտ մեջքից հարված էինք ստանում: Այս «մարտավարությունը» շատերիս է բնորոշ: Ակնկալում ենք օգնություն` չգիտակցելով դրա գինը: Չէ որ կյանքում ոչինչ անհատույց չէ:

Այսպիսով, կարող եմ եզրակացնել. անցյալը նախատեսված է մեզ ծառայելու, մեզ ուսուցանելու համար: Մենք պետք է դասեր քաղենք անցյալից, այլապես  պատմությունը կարող է անընդհատ կրկնվել…

Նստած էի իմ շատ սիրելի համակարգչի առաջ, ամբողջ օրս այդպես էլ կանցներ, եթե չլսեի․

-Նարե՜կ,- ընկերս էր՝ Ռոբերտը։

Լուսամուտից նայեցի դուրս։

-Ի՞նչ ա եղել։
-Արի՛, գնում ենք Վերի թաղ:

«Վերի թաղ», կամ պարզապես «թաղ» մենք անվանում էինք այն փողոցը, որտեղ մեր ընկերների մեծ մասն էր ապրում։

- Վերի թաղն ի՞նչ կա։
-Գնում ենք ծար դնենք,- ծարը աղվեսների ու գայլերի համար նախատեսված թակարդ է։
-Արա, մեկ ա, չենք կարա ոչ մի բան բռնենք, ինչի՞ եք իզուր տանջվում։
-Մարդ ես էլ, կարող ա բռնում ենք։
-Լավ, իջա։

Համակարգչի առջևից չհասցրեցի ելնել, երբ քույրս մորս հետ գրավեցին այն ու սկսեցին նայել իրենց «Կակ նազվատ էտու լյուբով»-ը։ Ատում եմ այդ սերիալը։ Ինչևէ, մայրիկիս ասացի, որ գնում եմ թաղ, բայց նա արդեն լիովին խորասուզվել էր իր սերիալի մեջ ու երևի չլսեց ինձ։ Վազելով դուրս եկա տանից։ Քայլում ենք դեպի թաղ:

-Գիտես, չէ՞, գնում ենք գյուղի տակ։
-Գյուղի տակ ի՞նչ եք կորցրել։
-Եսիմ, տղերքն են ասել։

Մի կերպ, «ցեխային» փորձությունները հաղթահարելով հասանք տղաների մոտ։
-Տղերք, ինչի՞ ենք եկել ստեղ։
-Պետք ա։ Լավ, գնացինք։

Բոլորով, արդեն ոչ այդքան ցեխոտ ճանապարհով գնում էինք թաղ, երբ տղաները շեղվեցին ճանապարհից։

-Էդ ո՞ւր։
-Գնում ենք խանութ, «տռոս» առնենք,- այդ, այսպես կոչված «տռոսով», մենք թակարդն էինք պատրաստում։

Դա էլ արեցինք։ Հասանք թաղ, որտեղ մեզ սպասում էր աղվես բռնելու «վարպետ» Հարութը։ Նրան ցույց տվեցինք մեր գնած մետաղալարը։

-Հըն, մի բան դուրս կգա՞:
-Հենց ամենալավն էլ առել եք, կլինի։

Գնացինք մեր տղաներից մեկի՝ Սարմենենց տուն։ Մինչ Հարութը թակարդներ էր պատրաստում, ես Արտյոմի ու Դավիթի հետ գնացի Դավիթենց։ Դավոն «ձնադիմացկուն» կոշիկներ հագավ, մի զույգ էլ ինձ տվեց։ Մի քիչ կերանք  ու վերադարձանք տղաների մոտ։ Հարութը դեռ չէր ավարտել։ Դե քանի որ 7 հոգու օգնության կարիք չկար, մենք մի քանի հոգով գնացինք նախորդ օրվա թակարդները ստուգելու։ Դե իհարկե, ոչինչ չկար։ Բացի այդ էլ, Մհերը, ով նույնպես լավ որսորդ էր, ասաց, որ ամբողջը սխալ ենք արել։ Դե, ինչ արած։ Վերադարձանք տղաների մոտ։ Էլի նույն պատկերը։ Հարութը թակարդ է սարքում, մի քանի հոգի օգնում են նրան, մի քանիսն էլ պարապության դեմ պայքար են մղում խաղեր խաղալով։

Մի 15 րոպեից թակարդները պատրաստ էին։ Մարտական տրամադրվածությամբ, մեզնից գոհ գնացինք հին թակարդների մոտ՝ նորերը տեղադրելու։ Այդ ամբողջ ոգևորությունը ջուրն ընկավ, երբ Հարութն ասաց․

-Տաղ ոչ մե պան էլ չեյ նը պռնել։
-Լավ, բը ի՞նչ անեյ:

Իրականում բոլորս էլ գիտեինք` ինչ անել, ավելի կոնկրետ՝ ուր գնալ։ Ուղղալի այդ տեղը շատ հեռու էր, ու ոչ մեկը չէր ուզում այդքան քայլել։ Վերջապես Մհերն ասաց․

-Էլայ Գռավ։
-Դա լավ, հեռու ի,- լսվեց տրամաբանական պատասխանը։
-Խա դը մըկը, մեկ ա տաղ չէյ նը պռնել։

Դե, ինչ արած, ուրիշ տարբերակ չկար։ Ես ու Ռոբն ասացինք, որ ճանապարհին կգնանք տներով, քան որ մեր տները ամենահեռուն էին։ Ես արագ մտա Դավիթենց ու փոխեցի կոշիկներս։ Սարմենը երկու երկաթե խողովակ բերեց, որոնցով պետք է թակարդները ամրացնեինք գետնին։

-Էս մեկը ծուռ ա, բանի պետք չի։
-Գիտեմ, էդ վերցրել եմ, որ գայլերին ծեծեմ։

Ինչքան էլ Սարմենը կատակեր, իրոք այդպիսի վտանգ կար։ Գռավում երեկոյան գայլեր են հավաքվում։

Արդեն հասնում էինք այն խաչմերուկին, որտեղից ես ու Ռոբը պետք է գնայինք տուն։ Այդ պահին մեզ ընդառաջ եկան մեզանից մեծ տղաները՝Վահեն, Աշոտն ու Արմենը, որոնց հետ մենք նույնպես մոտ ենք։

-Էն ու՞ր։
-Եթաս էյ Գռավ` ծար տնեյ։
-Խո տուք գյեժ չե՞ք, ես վախտ ի՞նչ Գռավ։
-Լավ, բը տուք ո՞ւր եք եթալ։
-Եթաս էյ փուչիկ առնեյ։

Մի քիչ ծիծաղելուց հետո Աշոտն ասաց․

-Արա, բայց լուրջ, չեթա՞յ խետիքերը։
-Ես նաղդ իկյացող եմ,- ասաց Վահեն։
-Հա լավ, ես էլ եմ իկյալ,- Արմենի համաձայնությունը ստանալուց հետո շարունակեցինք քայլել։

Ես մոռացա տուն գնալու մասին, ու շարունակեցի քայլել նրանց հետ։ Մենք ուրախ, զվարթ քայլում էինք, և ոչ ոք մեր դեմքի արտահայտությունները տեսնելով չէր կարող ասել, որ գնում ենք գայլերի մոտ։ Արդեն մթնում էր։ Հասանք մի տեղ, որտեղից պետք է որոշեինք՝ ճանապարհո՞վ գնալ, թե՞ ձորով։ Մենք իհարկե ընտրեցինք ձորը։ Այստեղ ամեն մեկը մտածեց ձնոտ լանջը իջնելու իր տարբերակը։ Դավիթը պարզապես վազեց ցած, քանզի հագել էր 43 համարի ռետինե կոշիկներ, Վահեն կրունկներով աստիճան կառուցեց ու իջավ, և այլն։ Այդ ժամանակ ես ուղղակի կանգնած էի վերևում ու սպասում էի, որ բոլորն իջնեն։ Մի քիչ սպասելուց հետո ես պարզապես նետվեցի ու սկսեցի կայծակնային արագությամբ սահել ներքև։ Եթե Աշոտն ինձ չբռներ, ես 3 մետր բարձրությունից կընկնեի ցեխերի մեջ։ Իջնելուց հետո շարունակեցինք քայլել։ Երբ արդեն ահագին հեռացել էինք գյուղից, Մհերն ասաց։

-Տղներ, տենց հաշամով չէյ եթալու, կեսդ մնացեք տաղ։
-Ելավ,- Ես, Վահեն, Դավիթը, մյուս Դավիթը, Արմենն ու Աշոտը մնացինք այնտեղ։

Որոշ ժամանակ անց զանգեց Սարմենն ու ասաց, որ իրենք ուրիշ ճանապարհով գնում են տուն։ Մենք նույնպես գնացինք։ Մի ժամից հասա տուն ու արժանացա մայրիկիս կողմից «գովեստի խոսքերի», ինչ է թե` առանց զգուշացնելու տանից դուրս եմ եկել…

Հ․Գ․ Հիմա ո՞նց չասեմ՝ էն Ռաջահիցդ ու Մեհխաբա ալիլիցդ որ կտրվեիր մի րոպեով, կլսեիր ինձ։

Ամեն անգամ ամուր գրկում էի տիկնիկս և տատիկի հետ գնում մանկապարտեզ: Երբ տեղ էի հասնում, ներս էի մտնում ու տիկնիկս դնում պահարանի մեջ: Ինքս էլ մինչև հիմա չեմ հասկանում, թե ինչու էի այդպես անում, երևի այն պատճառով էր, որ ամեն անգամ տիկնիկս ձեռքիցս վերցնում էին ու խաղում առանց իմ թույլտվության: Երբ տատիկը գալիս էր ինձ մանկապարտեզից  վերցնելու, ես պահարանից հանում էի իմ տիկնիկը և ուրախ-ուրախ պատմում, թե ինչ ենք արել այդ օրը:

Այն օրը ես սովորականի պես վերցրի իմ տիկնիկը և տատիկի հետ գնացի մանկապարտեզ: Երբ հասել էինք դռան շեմին, տատիկը հարցրեց:

-Քեզ մանկապարտեզում ո՞վ ա դուր գալիս:

Ես առանձնապես մտերիմ ընկերներ չունեի: Առավել շատ էի շփվում՝ Սամվելի, Ինեսայի (կներես, եթե քո անունը սխալ գրեմ, որովհետև կա Ինեսա և Ինեսսա)  և Սյուզիի հետ, բայց իմ պատասխանը այդ պահին շատ որոշիչ էր:

-Առնոն,-ասացի ես անտարբեր:

-Դե գնա ասա` ես քեզ սիրում եմ, արի` ամուսնանանք:

Ես հենց այդպես էլ ասացի և պատասխանը իհարկե բացասական եղավ:

Այդպես ես մինչև դպրոց գնալը չշփվեցի նրա հետ, որովհետև, իրոք, ես նրան չէի հավանում:

Սկսվեց իմ ուսումնական առաջին տարին: Այնքան ուրախ էի, որ վերջապես դպրոց էի գնում և մի գաղտնիք էլ ասեմ, ես դպրոց գնացել եմ մեկ տարի շուտ, երբ դեռ հինգ տարեկան էի, և նոյեմբերին պետք է լրանար իմ վեց տարեկանը:

Առաջին օրը ինձ շատ հետաքրքիր թվաց, ես այնքան էի տարվել գրքերով, ներկայացումներով և ցուցադրություններով, որ նույնիսկ չէի նկատել, որ մեր դասարանում են սովորելու մեր մանկապարտեզից համարյա բոլորը:

Մեր դասարանում այնքան շատ աշակերտ էր սովորում (36 հոգի), որ ես չնկատեցի, որ մեր դասարանում է սովորելու նաև Առնոն:

Սակայն երբ նկատեցի, ապա ինքս էլ չեմ հիշում, թե ինչպես սկսեցի ընկերություն անել նրա հետ: Մենք իրար հետ կիսվում էինք նախաճաշով, կատակում և այլն:

Անցավ չորս տարի: Մեր դասարանում արդեն սովորում էին 39 հոգի, և շատ խոսակցություններ էին գալիս այն մասին, որ մեր դասարանը կիսվելու է: Ես իհարկե մտահոգված չէի, որովհետև գիտեի, որ մեր դասարանից են լինելու իմ լավագույն ընկերն ու ընկերուհին:

Օգոստոսի երեսունմեկին ես և մայրիկս գնացինք իմանալու, թե ով է լինելու իմ նոր դասղեկը, և իմացանք, որ մեր դասարանը կիսվել է: Բարձրացանք երկրորդ հարկ և տեսանք, որ մեր դասարանցիներից մի քանիսը նստած են այնտեղ:  Փաստորեն  որոշ աշակերտներ մտածում էին, որ ավելի լավ է սովորեն «ա» դասարանում, ոչ թե «դ»: Եվ նրանց մեջ էր գտնվում նաև Առնոն: Այն ժամանակ ես չգիտեի այդ մասին և բարձրացա երկրորդ հարկ, որտեղ և հանդիպեցի մեր նոր դասղեկի հետ: Սեպտեմբերին ես նկատեցի, որ իմ լավագույն ընկերուհին մեր դասարունում է սովորում, սակայն լավագույն ընկերոջս չգտա: Փաստորեն նա գերադասել էր իր զարմուհու դասարանում սովորել: Ծնողներս էլ էին ինձ առաջարկում գնալ «ա» դասարան, սակայն ես չհամաձայնվեցի:

Հիմա, ես էլ չեմ շփվում Առնոյի հետ: Երբ տեսնում եմ նրան, չնկատելու եմ տալիս, և նույնիսկ չգիտեմ, նա հիմա մեր դպրոցո՞ւմ է սովորում, թե ոչ, որովհետև այն ժամանակ նա ասում էր, որ ութերորդ դասարանից հետո պետք է ընդունվի ճեմարան: