Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի

Երբ Հայաստանի տարբեր գյուղերում ու քաղաքներում սկսեցին գործել ավագ դպրոցները, բոլորը ասում էին, որ ավագ դպրոցների նպատակը այն է, որ երեխաները առանց կրկնուսույցի մոտ պարապելու  կարողանան միասնական քննություններ տալ և ընդունվել: Սակայն, ինչպես տեսնում ենք, սպասելիքները այնքան էլ արդարացված չեն:

Ճամբարակում բացվեց ավագ դպրոց, բայց մեր դպրոցը նույնպես չկարողացավ արդարացնել սպասելիքները: Քանի որ դպրոցը չունի բավարար թվով աշակերտներ և ֆինանսներ, և մենք ունենում ենք 2-3 հոսք: Եթե դու ընտրում ես բնագիտական հոսք, դու չգիտես, թե այնտեղ որ առարկաները ավելի խորացված կսովորես, քանի որ դա պարզ է դառնում միայն այն ժամանակ, երբ աշակերտները ընտրելով որևէ բնագիտական առարկա, ըստ մեծամասնության, դասարանը խորանում է այդ առարկայի մեջ:  Եվ հետո, բոլորը դեռ շարունակում են գնալ կրկնուսույցների մոտ:

Բայց երբ հիշում եմ մեր մարզի գյուղերից մեկի դպրոցի վիճակը, հասկանում եմ, որ մեր այդ պրոբլեմը շատ թեթև է: Երբ նայում ենք մեր ընտանեկան ալբոմը, հայրս հաճախ մի նկար է առանձնացնում, որտեղ նա է և ևս երկու երեխա, և ասում. «Դե սա էլ ես եմ ու իմ դասարանը»: Հայրս ժամանակին ֆիզկուլտուրա է ուսուցանել իրենց գյուղում, և չնայած մենք զարմանում ենք «նրա դասարանի» վրա, բայց վիճակը այդ գյուղում դեռ նույնն է: Ամեն դասարանում 3-4 աշակերտ, նույնիսկ մի դասարանում միայն մի աշակերտ կա: Մեր բարեկամներից մեկը աշխատում է  այդ դպրոցում, ես հարցնում եմ.

-Հիմա եթե մի հոգանոց դասարանի այդ երեխան հիվանդանում է, դաս չե՞ք անում, կամ եթե դասից փախնում է, ասում եք, որ դասարանը փախե՞լ է:

-Դե այդպես է, բայց հիմնականում 2-րդ, 3-րդ դասարանցիներին իրար հետ ենք պարապում, 4-րդ, 5-րդին` իրար, ու այդպես շարունակ: Մի դասաժամին 5 մասի եմ բաժանվում, որ դաս բացատրեմ,-պատասխանում է ընկեր Օհանյանը:

Խնդիրները շատ են, ուղղակի համեմատելով հասկանում ես, որ մեր խնդիրը շատ փոքր է:

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի

Դպրոցը և հատկապես 12-րդ դասարանը, գլխացավանք է դարձել ինձ համար և ոչ միայն: Ամեն օրվա մի հատվածը մենք ծախսում ենք ձանձրանալու վրա: Դասագրքերում նոր նյութ չկա, ամբողջը կրկնություն է, ամողջը՝ անհետաքրքիր: Չգնալ չենք կարող, բացականերն էնպես կդնեն, որ երկու տարի նույն դասարանում կմնանք, բայց և գնալն էլ օգուտ չի տալիս: Ոմանք հանրահաշվի ժամին հայոց լեզվի շտեմարան են լուծում, ոմանք պատմության ժամին՝ անգլերենի, և այդպես շարունակ: Տեսնում են, զայրանում են, չեն հասկանում, չեն ներում: Իսկ ուշանալու կամ փախչելու մասին խոսք լինել չի կարող: Առաջին զանգի հնչելուն պես դռները փակվում են և այլևս չեն բացվում մինչ դասերի ավարտը: Ինչպես գաղութում, փախչելն անհնար է: Ուշացա՞ր, հույսդ կտրիր, թե կմտնես դպրոց, ավելի լավ է` գնա տուն ու մտածիր, թե ինչ պիտի անես քո հերթական բացակա 7 ժամերի հետ, որովհետև, այդ էլ ասեմ, բացակաների շեմը 120 ժամից իջել է 80-ի, և Աստված գիտի, թե ինչու: Որոշել ես մնալ նույն դասարանո՞ւմ, խնդիր չէ, տարվա ընթացքում բացակայիր առնվազն 12 օր և վերջ: Նրանց հետաքրքիր չէ, որ տրանսպորտ չկա, որ դու հիվանդ ես` խիստ վարակիչ կամ  ծանր, որ ունես հարգելի այլևայլ պատճառներ…

Ինչ վերաբերում  է դպրոցական գիտելիքներով համալսարան ընդունվելուն, չեմ հերքում, հնարավոր է, եթե իհարկե ունես որոշակի բազա և բացթողումներդ քիչ են: Այդ ամենը իհարկե առանց կրկնուսույցի էլ կարող ես վերհիշել, չհաշված շտեմարանային այն զգլխիչ բառերը, որոնց դժվար թե դպրոցում հանդիպած լինես:

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի

Իմ դպրոցում, որն ունի անգլիական թեքում, իններորդ դասարանցիները անում են շաբաթական չորս ժամ ֆիզիկա։ Չորսն էլ իրար հետևից, չորսն էլ ֆիզիկա, գոնե մեկը աստղագիտություն լիներ։ Ախր, մենք ֆիզիկոս չենք դառնալու։ Ինչի՞ է մեզ պետք շաբաթական չորս ժամ ֆիզիկա։ Հիմա կարդացող ուսուցչուհին կասի` «ծրագիրն է շատ, այլ ձև չենք հասցնի», ուրեմն, կարելի է այդքան չգրել գրքի մեջ, որ ինը ամսում չլինի անցնել։ Աշակերտները ֆիզիկա անցնում են յոթերորդ դասարանից, ուրեմն, թող հեղինակները  թեմաները հավասար կիսեն, թող սկզբից դժվար լինի, հետո` ավելի հեշտ։ Եվ ընդհանրապես այդքան ծանրաբեռնել աշակերտներին չի կարելի։ Իմաստը դպրոց գալու ուղղակի կորչում է։ Չէ որ մենք գալիս ենք դպրոց սովորելու համար, իսկ երբ մարդ իրար հետևից անում է համաշխարհային պատմություն, հանրահաշիվ, ֆիզիկա, քիմիա, աշխարհագրություն, ռուս գրականություն և անգլերեն, նոր գիտելիքը հասկանալը դառնում է աշակերտի համար անմատույց բերդ։ Բացի այդ, մենք դեռ պետք է այդքան տնային անենք, իսկ ինչպես նկատեցիք, մեծամասնությունը, յոթից հինգը, պատմողական դասեր են (ռուս գրականությունն էլ հաշվեք պատմողական, քանի որ ուսուցչուհու տված տնայինը գերազանցում է նույնիսկ համաշխարհային պատմության տնայինին)։ Ուղղակի ուզում եմ հիշցնել. մենք ավարտական դասարան ենք։ Դասարանի 70%-ը պարապում է ուրիշ առարկաներ, գնում է պարապմունքների, շատերը երկուս և ավելի առարկաներ են պարապում, նրանց էլ են տնային տալիս, և պատկերացրեք այդ երեխաներին օրվա վերջում։ Ախր, այդքան դաժան չի կարելի լինել աշակերտի հետ։ Դասերի քանակը պետք է կրճատել և դասավորել այնպես, ու աշակերտը եփած ուղեղով չգնա տուն, և փոխանակ տնային անի, դեռ ժամերով պառկի ու նայի հեռախոսի էկրանին կամ էլ առաստաղին։ Կարելի է նաև դասատուներին համոզել, որ այդքան շատ մեզանից չպահանջեն։ Եվ կարելի է բացատրել, որ մենք բացի իրենց առարկայից դեռ 15 հատ էլ ունենք, որը ասեմ` չեք հավատա, նույնպես պետք է սովորել։ Չմոռանանք նաև շոգ դասարանում յոթ ժամ անելու և ընդամենը հինգ րոպե դասամիջոց ունենալու մասին, որը ֆիզիկապես անհնար է։ Մեզ` աշակերտներիս, անհրաժեշտ է մաքուր օդ, որպեսզի մեր ուղեղները, որոնք 3-րդ ժամից արդեն հրաժարվում են դաս հասկանալ, կարողանան աշխատել, և հանուն դրա մենք դասամիջոցին դուրս ենք գալիս բակ և ամեն կերպ փորձում ենք ավելի երկար մնալ դրսում։ Իսկ ինչքան երկար ենք մնում դրսում, այնքան ավելի շատ ենք ուշանում դասից։ Հետո էլ ուսուցչուհիները զայրանում են, թե ինչո՞ւ ենք մենք դասարան մտել զանգից հետո, իրենցից հետո։ Ախր, ինչպե՞ս չեք հասկանում. այդ զոհաբերությունը ձեր համար է, ուսուցիչնե՛ր, մենք դա անում ենք, որպեսզի 45 րոպե կարողանանք հանգիստ նստել և դաս լսլել։ Վերջիվերջո, մենք էլ ենք չէ՞ մարդ, մենք էլ կարիք ունենք սնվելու, օդ շնչելու։ Անհրաժեշտ է դասամիջոցը երկարացնել։ Կարճը թող տևի տասը րոպե, երկարը` 20-30։ Վերջիվերջո կարելի է դասացուցակը փոխել։ Մի դաս հեշտ լինի, մի դաս դժվար, կարելի է երկու դժվար դաս դնել իրար հետևից, բայց միայն երկու, ոչ ավել։ Իսկ եթե հանկարծ որոշվի շաբաթական վեց օր դպրոց գնալ, ուրեմն, հավատացնում եմ. դա կլինի դաժանության գագաթնակետը։ Մեկ օր հանգստի և տնայինների համար ուղղակի անկարելի կլինի։ Այն էլ տարվա ընթացքում լինում է, որ պարտավորված ենք շաբաթ օրերին դասի գնալու։ Բայց չէ՞ որ շաբաթ դասի է գնում դպրոցի աշակերտների 20%-ը, այն էլ 3-րդ կամ 4-րդ ժամերից դասից փախչում է։ Ստացվում է` շաբաթ օրը մենք գալիս ենք դպրոց դասերի ժամերը չկորցնելու համա՞ր։ 

Մի գաղտնիք ասեմ, աշակերտներին չի հետաքրքրում. նրանք մի դասաժա՞մ են կորցնում, թե՞ չորս կամ վեց։ Մեզ տրվում է մեկ օր հանգիստ, ուրեմն, թողեք այդ մի օրը հանգիստ խղճով ուրախանանք, առանց շաբաթ օրվա մասին մտածելու։

Ու ընդհանրապես, կարելի է փոխել դպրոցների այդ սաստկալի, տաղտկալի, երբեմն նույնիսկ վախենալու տեսքը։ Վերջերս հաղորդում էի դիտում տարբեր երկրների լավագույն դպրոցների մասին։ Օրինակ, մի երկրում սեղանները ոչ թե շարքերով էին դասավորված, այլ շրջանաձև։ Իսկ մյուս երկրի դպրոցի դասարաններում ոչ թե սովորում էին տարեկիցներ, այլ տարբեր տարիքի երեխաներ, որոնք ունեն նույն մտածելակերպը, հետաքրքրությունները, որը հավատացեք, ավելի հետաքրքիր է։ Կային նաև գունավոր պատեր ունեցող դպրոցներ, դպրոցներ, որոնք կահույք չունեին, դասարաններ, որոնք չունեին միջանցքից բաժանող պատեր, դպրոցներ, որտեղ գնահատականներ չեն նշանակում։ Այսինքն, այդ երկրներում ամեն կերպ փորձում են աշակերտների կյանքը ավելի ուրախ, գունավոր, հետաքրքիր դարձնել։ Եթե հնարավոր չէ այսպիսի փոփոխություններ մտցնել մեր դպրոցներում, ուրեմն գոնե թող շուտ-շուտ կազմակերպվեն միջոցառումներ, համերգներ, մրցույթներ։ Բայց ոչ թե սովետական, հնաոճ ու հնադարյան երաժշտությամբ, համարներով, հագուստներով ու սցենարով, այլ ժամանակակից, մեզ հասկանալի, ծանոթ ու սիրված, աշխույժ ու գունավոր։ Իհարկե, այդ ամենը կազմակերպելը խլում է շատ ժամանակ, բայց հենց դրա շորհիվ է, որ աշակերտները իրար հետ են ծանոթանում, շփվում։ Բայց փորձերը դասից հետո անել, բացառվում է։ Պետք է անել դասերի ընթացքում, իսկ հետո, ովքեր ուզում են նաև դասերից հետ չմնալ, շաբաթ օրը, կամ դասերից հետո անել մի քանի դաս։ Գնացողներ կլինեն, միգուցե շատ չէ, բայց կլինեն։ Ուսուցչուհիները հուսամ կհամաձայնվեն, քանի որ նրանք անընդհատ դասի ժամանակ կրկնում են.

-Եթե չեք հասկացել, ասե՛ք, նորից կբացատրեմ։

Այսինքն, նրանք պետք է նույն դասը բացատրեն դասերից հետո և ավելի քիչ թվով աշակերտների։ Հետո էլ համերգին թող բոլոր ուսուցչուհիները լինեն, որ չբողոքեն, թե իմ դասերին չեն նստում, գնում են փորձերի ու ոչինչ չեն անում։ Նայելով համարներին, նրանք կհասկանան, որ այդ անելը այնքան էլ հեշտ չէ և պետք է շատ փորձել, որպեսզի կարողանաս անել այս կամ այն համարը։

Կարճ ասած, խնդրում եմ, սիրելի ուսուցիչներ և մարդիկ, ովքեր այդպես ասած, «վերևներից են», հիշեք, որ մենք խղճուկ աշակերտներս չենք ուզում «դպրոց» ասելով հասկանալ քննություններ, դասեր, անհասկանալի դասեր, մինչև գիշեր տնային անել ու առավոտ շուտ արթնանալ: Մի ստիպեք սեպտեմբերի մեկը կոչել «Назад в ад»։ Եղեք ավելի բարեհոգի մեր հանդեպ, չէ՞ որ դուք էլ եք եղել մեր տարիքին, դուք էլ եք ցանկացել, որ դասերը քիչ լինեն։ Վերջիվերջո, երբեմն լսեք մեր կարծիքը: Այն հաստատ ոչ մեկին չի վնասի, և լսելով դրանք, փորձեք ի կատար ածել։

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի

Եթե իմ կարծիքը հարցնեն, ապա ես դեմ եմ հնգօրյա ուսուցմանը, որովհետև այն ձգվում է մինչև ժամը  տասնհինգը: Այն ժամանակը, որ ամենաարդյունավետ դաս սովորելու պահն է, իսկ այդ ժամին մենք շատ հոգնած վերադառնում ենք տուն: Իմ սուբյեկտիվ գնահատմամբ, դասերը վեցօրյա պետք է լինեն, որպեսզի կարողանանք արտադասարանական աշխատանք կատարել: Մանավանդ, որ ես մեր դպրոցի աշակերտական խորհրդի նախագահն եմ և ինչքան էլ խնդրում եմ, չեմ կարողանում որևէ մեկին պահել դպրոցում:

Իսկ ինչ վերաբերվում է դպրոցական գիտելիքներով բուհ ընդունվելուն, կարող եմ ասել, որ գյուղական դպրոցներում սովորում են քիչ երեխաներ. դասարանում 5-6 հոգի, և եթե ուզես էլ, չես կարող չսովորել: Այստեղ հերթ պահելու գաղափար չկա: Մենք սովորում ենք բոլոր առարկաները, և առանց մասնավոր պարապմունքների ընդունվում ենք բուհեր, նույնիսկ  բարձր գնահատականներով: Իսկ եթե մասնավոր պարապենք և հերթ պահենք, ինձ թվում է ավելի բարձ կստանանք: Գյուղական դպրոցում էլ են աշխատում վաստակաշատ մանկավարժներ, ովքեր հենց այդ նույն բուհերն են ավարտել: Բայց, չգիտես ինչու, գյուղական ուսուցիչը ստվերում է մնում, իսկ քաղաքի ուսուցիչը իր մասնավոր դասերով «լավ մասնագետի» համբավ է ձեռք բերում: Օլիմպիադաներում նրա աշակերտներն են տեղեր զբաղեցնում, մրցույթներում հաղթանակները միայն ավագ դպրոցինն են. մի՞թե սա գյուղական դպրոցի խնդիր չէ: Թևպետ անցյալ տարի մեր դպրոցը բավականին հաջողություններ ունեցավ: Ուրեմն, սառույցն արդեն կոտրվում է:
Հարկավոր է, որ գյուղական դպրոցներն էլ վերջապես հրապարակ դուրս գան. չէ՞ որ այստեղ ուսուցումը ավելի ազնիվ և անաչառ հիմքերի վրա է դրված:

Հարցազրույց Թալինի «Արծվիկ» բակային ճամբարի տնօրեն`Անահիտ Աբգարյանի հետ

-Քանի՞ տարի է գործում ճամբարը:

-Ճամբարը գործում է ութ տարի: Ճամբարի հիմնական գաղափարը արդեն 2007թվականից կար, հասունացել էր, բայց պետք էին հովանավորներ, որպեսզի կյանքի կոչեինք այդ գաղափարը: Շատ երջանիկ պատահականությամբ ծանոթացա «Արի կանանց փոխադարձ միություն» ընկերության նախագահ` տիկին Նադյա Քեբաբջյանի հետ: Այդ կազմակերպությունը հիմնականում իր գործունեությունը ծավալում է Արցախում. զոհված ազատամարտիկների ընտանիքներին նրանք կովեր են տրամադրում`այդ կերպով աջակցելով ընտանիքներին: Նրա հետ մասնավոր զրույցում խոսում էինք հետաքրքիր ծրագրերի և գաղափարների մասին: Հաջորդ տարի Թալինում`սոցիալապես անապահով մի ընտանիքում, եռյակ էր ծնվել: Նրանց հարկավոր էր ապահովել սնունդով: Կազմակերպությունը համաձայնվեց և աջակցեց ընտանիքին: Մեկ տարի հետո տիկին Քեբաբջանյանը այցելեց Թալին: Մեր երկրորդ զրույցի ընթացքում նա անընդհատ հարցնում էր, թե ի՞նչ ծրագրեր, գաղափարներ ունեմ: Ես պատասխանեցի, որ շատ գաղափարներ ունեմ, սակայն դրանք կյանքի կոչելու համար շատ դժվարություններ կան: Իրենք ասացին, որ մտածում են Թալինում բակային ճամբար կազմակերպելու մասին: Դա մեծ անակնկալ էր ինձ համար, քանի որ մանկավարժությունից հեռու էի, բայց գաղափարը կար, ցանկությունը շատ մեծ էր, որ Թալինում երեխաները իրենց ամառային առօրյան ճամբարում անցկացնեն: Եվ իրենց հովանավորությամբ, բարի կամքով, կազմակերպվեց: Հովանավորներին շատ էր դուր եկել, թե ինչպես է կազմակերպվել ճամբարը, ուստի որոշեցին որ այդուհետ Թալինում ամառային արձակուրդներին կկազմակերպեն բակային ճամբար: Եվ հուրախություն մեզ`թալինցիներիս, երեխաները արդեն ութերորդ տարին է, ինչ հանգստանում են այստեղ:

-Ի՞նչ սկզբունքով են ընտրվում երեխաները:

-Սկզբունքը հիմնականում այսպիսին է. ծնողազուրկ երեխաները, սոցիալապես անապահով ընտանիքների երեխաները, բազմանդամ ընտանիքների երեխաները, ինչու չէ, նաև բոլոր այն երեխաները, ովքեր ցանկություն են հայտնում:

Ասեմ, որ ճամբարը նախատեսված է երեսուն հոգու համար, բայց մենք ամեն տարի ունենում ենք հիսունից ոչ պակաս մասնակից:

-Խնդրում ենք համառոտ պատմել ճամբարի առօրյան:

-Կա օրակարգ, որը կարող եմ ներկայացնել: Ժամը ինին մարմնամարզություն տասից տասնհինգ րոպե, որից հետո նախաճաշ, նախաճաշից հետո տարբեր խմբակային խաղեր կամ դասաժամեր: Այնպես չի, որ երեխան գալիս է ճամբար միայն խաղալու համար, նա իր շենքի կամ տան բակում էլ կարող է խաղալ: Նրանք սովորում են նոր բաներ, ձեռք են բերում նոր ընկերներ և քսան օրվա ընթացքում պատրաստում են հաշվետու միջոցառում, որով և եզրափակվում է իրենց ճամբարային հանգիստը: Ամեն տարի այդ միջոցառումները նոր ձևաչափով են լինում և չեն կրկնվում, որ երեխաներին հետաքրքիր լինի: Գուցե հենց դա է պատճառը, որ ամեն անգամ նրանք մի նոր բան են տեսնում, սովորում և այդ նորությունները իրենց գրավում են դեպի ճամբար: Եթե ամեն անգամ նույնը լիներ, չեմ կարծում, որ կհրապուրեր նրանց:

Ամենակարևորը, երեխաներին ճամբարը տալիս է բովանդակալից ու հետաքրքիր առօրյա, ասել է թե` ուրախ և անմոռանալի մանկություն:

Հարցազրույցը վարեցին` Սոնա Հարությունյանը և Մերի Վարդանյանը

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի

Սեպտեմբերի առաջին երկու շաբաթը, եթե չեմ սխալվում, համարվում է հետարձակուրդային դեպրեսիայի շրջան: Այս արտահայտությունը միշտ ինձ շատ զվարճացրել է: Իհարկե, մի քիչ դժվար է պարապ սրտիդ ուզածն անելուց հետո միանգամից անցնել դասերին, բայց, այնուամենայնիվ, դա դեպրեսիա չէ: Եթե, իհարկե, 12-րդ դասարանցի չես: Իսկ ես այս տարի հենց 12-րդ դասարանցի եմ, և դեպրեսիա բառը հենց ինձ էր վերաբերվում, որովհետև դասերի հետ սկսվեցին նաև պարապմունքներս: Ամեն օր դասերից հետո, իսկ շաբաթ օրը առավոտյան և երեկոյան, միասին վերցրած` առավոտից երեկո ես պարապմունքի եմ: Հանգստյան օր մնում է միայն կիրակին, այն էլ այնքան տնայիններով, որ շատ «ուրախ» է անցնում: Շաբաթ օրն ամենածանրաբեռնվածն է, և չեմ էլ ուզում պատկերացնել, թե ինչ կլիներ, եթե շաբաթ օրերն էլ դպրոցն աշխատեր: Ամեն օրվա 1 ժամ շուտ վերջացրածը մեզ ոչնչով չէր օգնի, իսկ 1 ամբողջ ազատ օրը շատ օգտակար երևույթ է: 5 օր դպրոց գնալը հիմա մեր կրթական համակարգի երևի միակ բանն է, որ ինձ դուր է գալիս: Իսկ ինչ վերաբերվում է մասնավոր պարապմունքներին, առանց դրանց հիմա հնարավոր չէ ընդունվել: Չնայած ստեղծված հոսքերին, միևնույնն է` դպրոցի ժամանակը քիչ է լավ պարապելու համար, եթե, իհարկե, բարձր բալեր ես ուզում ստանալ: Իսկ դպրոցում անցածով կարելի է ընդունվելու համար բավարար ստանալ, կամ էլ միջին: Շատ առարկաների շտեմարաններում դպրոցական ծրագրից տարբերություններ կան, այսինքն` ինչպես էլ լինի, մասնավոր պարապմունքը անհրաժեշտ է: Մի հարց էլ կա. դպրոցներում դասերի ժամանակ չենք օգտագործում շտեմարանները, կամ էլ շատ քիչ ենք օգտագործում: Ուրեմն ինչի՞ համար են շտեմարանները: Ավելո՞րդ են լույս տեսնում, թե՞ այն կազմողները և հրատարակողները հենց նախատեսել են մասնավոր պարապմունքերի համար: Շատերն ասում են, որ շտեմարանները մեզ վարժեցնում են, որ կարելի է դրանք անգիր անել և քննությունը լավ հանձնել: Բայց, ինչպես ասում է իմ մաթեմատիկայի կրկնուսույցը, եթե ինչ-որ մեկը կարողանա 3 շտեմարանները բոլոր լուծումներով անգիր անել, նա արդեն տաղանդավոր է և արժանի է ընդունվելու:

Չգիտեմ` լա՞վ է մասնավոր պարապելը, թե՞ ոչ, բայց առանց դրա հիմա քննությանը բարձր միավորներն ստանալն ուղղակի անհնար է: