Լուսանկարը՝ Ալբինա Հովսեփյանի

Հեղափոխության քաղցր պտուղները վայելում են նաև լորեցիները և հարակից շրջանի բնակիչները: Վերջապես կատարվեց նրանց երազանքը, սկսվել են ճանապարհների ասֆալտապատման աշխատանքները: Գյուղացիները պատմում են, որ շատ ուրախ են սկսված աշխատանքների համար, Համո Սահյանի տուն-թանգարանի տնօրենը մեծ հիացմունքով է խոսում աշխատանքների մասին, ասում է, որ սա շատ մեծ խթան է Լորում տուրիզմի զարգացման համար։

-Թանգարանի հյուրերն էլ կավելանան և այլևս չեն պատճառաբանի, թե ճանապարհները քանդված են, կարգին վիճակում չեն,- անկեղծ ժպիտով ասում է տիկին Հարությունյանը:

Դեռևս ապրիլին սկսվել էին ճանապարհային աշխատանքները, իսկ թավշյա հեղափոխությունից հետո ավելի մեծ թափով և եռանդով «կպան գործին»՝ ինչպես ասում են գյուղացիները:

Լուսանկարը՝ Ալբինա Հովսեփյանի

-Ինչ էս գյուղ հարս եմ եկել, ասել են՝ ճանփեքը սարքում են, հլը սովետի ժամանակից, ով դառավ երկրի նախագահ կամ մեր մարզի մարզպետ, խոստացավ, որ կսարքեն ճանապարհները, բայց ըտենց ալ մնաց, հա, մի քանի տարի առաջ Սիսիանից մինչև Շամբ սարքալ են, հետո տենց էլ հա ասին կսարքեն մնացածը, էն ալ չսարքան: Այ որ Փաշինյանի նման մի երկուսն էլ էն ժամանակ լինեին, լավ կլիներ,- բարկացած, բայց միևնույն ժամանակ ուրախ՝ տատս կիսում էր իր կարծիքը ինձ հետ:

Ճանապարհները արդեն կառուցվում են, ուրեմն համեցեք Լոր ու վայելեք դրախտային Լորը:

Ավստրիայում մասկանցելով Media Moving Forward ծրագրին՝ որոշեցի բաց չթողնել հնարավորությունը և հետաքրքիր զրույց ունենալ մեր ծրագրի կազմակերպիչ, European Youth Press-ի ծրագրերի ղեկավար Մարտին Մաշկայի հետ։

-Ներկայացեք խնդրեմ, պատմեք Ձեր, Ձեր մասնագիտության, European Youth Press-ում Ձեր աշխատանքի մասին։

-Ես Մարտին Մաշկան եմ, սովորել եմ միջազգային հարաբերություններ և քաղաքագիտություն, դա է իմ մասնագիտությունը, սակայն մինչ դա սովորել եմ լրագրություն նույնպես։ Աշխատում եմ European Youth Press-ում արդեն հինգ տարի է։ Սկսել եմ որպես մասնակից, հետո ընտրվել եմ ֆինանսների և ծրագրերի պատասխանատու։ Հիմա աշխատում եմ որպես ծրագրերի ղեկավար, գրում եմ ծրագրեր, պատասխանատու եմ դրանց կազմակերպման, ադմինիստրատիվ հարցերի և նեթվորքինգի համար։

-Պատմեք Youth Press-ի մասին, ի՞նչ կազմակերպություն է դա, ե՞րբ է ստեղծվել և ինչպես է աշխատում։

-European Youth Press-ը Եվրոպայում գործող մեդիա կազմակերպությունների ցանց է, ստեղծվել է 2004 թվականին երեք կազմակերպությունների՝ Youth Press Germany, Youth Press Austria, Youth Press Switzerland-ի կողմից։ Կային նաև այլ կազմակերպություններ, որոնց թիվը գնալով աճում և աճում է։ Այժմ մենք ունենք 29 անդամ կազմակերպություն 26 եվրոպական երկրներից, ներառյալ Հայաստանը։ Մենք նաև փնտրում ենք նոր կազմակերպություններ ոչ միայն Եվրոպական միությունից, մենք կապ ենք հաստատում մեդիա կազմակերպությունների միջև ԵՄ-ում, ԵՄ-ից դուրս, արևելյան և արևմտյան Եվրոպայում։ Ունենք նաև երկու կոմիտե, որոնցից մեկը կոչվում է Menac, այն կենտրոնացված է Միջին Արևելքի ու Հյուսիսային Աֆրիկայի վրա: Նրանք այժմ բլոգ են հրապարակում, բայց կարող են նաև ծրագրեր իրականացնել այդ շրջանում։ Երկրորդ կոմիտեն Orange magazine-ն է, որը օնլայն ամսագիր է։ Մենք համագործակցում ենք որոշ կազմակերպությունների հետ, և երբ նրանք կազմակերպում են որևէ մեդիա-ֆորում, մենք ընտրում ենք լրագրողներ, որոնք գնալու և լուսաբանելու են տվյալ միջոցառումը։ Դա էլ մենք հրապարակում ենք ինչպես Orange Magazine-ում, այնպես էլ մեր կայքում։

-Ի՞նչ ծրագրեր է իրականացնում Youth Press-ը։

-Մենք կազմակերպում ենք 7-9-օրյա դասընթացներ, որոնք ներառում են սեմինարներ և վորքշոփեր, բայց կարևորագույն մասը հենց թղթակցությունն է։ Մենք մարդկանց տալիս ենք տարածք մեդիայի հետ աշխատելու համար, օրինակ՝ դուրս գալ փողոց և հարցազրույցներ անել այն ֆորմատով, ինչպես որ կուզեն, նկարել վիդեոներ, դոկումենտալ ֆիլմեր։ Այսինքն՝ կարևորը մնալ դասընթացի թեմայի շրջանակներում, իսկ թե ինչպես կներկայացնեն՝ ընտրում են մասնակիցները։ Օրինակ՝ հիմա, մեր թեման է՝ թվային տեխնոլոգիաները և հավելվածները, այլ թեմաներ ծրագրերի համար կարող են լինել մարդու իրավունքները, միգրացիան, մեդիագրագիտությունը, մեդիայի ազատությունը, շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, առաջնորդությունը՝ ինչպես գտնել փող ծրագրեր իրականցնելու համար և այլն։ Այսինքն՝ մեր ծրագրերը լինում են ոչ միայն լրագրողների համար, թե ինչպես թղթակցել, այլ նաև մեդիա կազմակերպությունների առաջնորդների, թե ինչպես զարգացել իրենց կազմակերպությունը, ինչպես փող գտնել լրագրողական ծրագրեր իրականացնելու համար, ինչպես սկսել դրանք, կառավարել։ Մեր ամենայուրահատուկ ծրագիրը, որը կարող եմ առանձնացնել European Youth Media Days-ն է, որը տեղի է ունենում ամեն տարի Եվրախորհրդարանում։ Հրավիրում ենք հարյուր լրագրողների, որոնք անցնում են ինտենսիվ վորքշոփ տպագիր մամուլի, հեռուստատեսության, մուլտիմեդիայի, ֆոտոյի բնագավառներում։ Նրանք ընտրում են թեման, կատարում որոշակի աշխատանք, իսկ վերջում էլ զեկույց ներկայացնում։

-Ո՞րն է Youth Press-ի առաքելությունը, գաղափարը։

-Մեր առաքելությունը սոցիալական պատասխանատու մեդիայի ձեռքբերումն է, մեդիայի ոլորտում աշխատողների ձեռքբերումը, պատրաստումը, որոնք էլ պետք է նպաստեն հասարակության զարգացմանը այն երկրներում, որտեղ իրենք գործում են։ Երկրորդ մասն այն է, որ մենք ուզում ենք կրթել քաղաքացիներին՝ հասկանալու մեդիան, այդ պատճառով էլ մեդիագրագիտությունը մեր հիմնական առաքելությունն է։ Որպես հիմնական առաքելություն՝ մենք նշում ենք երեքը՝ կրթություն (ոչ ֆորմալ կրթությունը՝ մարդկանց տալու թղթակցելու գիտելիքներ և հմտություններ, մեդիագրագիտություն), նեթվորքինգ` տարբեր երկրների համանման կազմակերպությունների միջև կապերի ստեղծում և զարգացում (կապել մարդկանց տարբեր երկրներից, նրանց տալ հնարավորություն սովորելու մեկը մյուսից, համագործակցելու, որովհետև յուրաքանչյուր երկիր տարբեր փորձ ունի), ունակությունների զարգացում (կազմակերպությունը մասնակցում է ոչ թե մեկ թրեյնինգի, այլ շարունակում է իր համագործակցությունը Youth Press-ի հետ, ինչը հնարավորություն է տալիս տվյալ կազմակերպությանը աճել ու աճել, ինչպես նաև հետագայում դառնալ ոչ թե մասնակից, այլ կազմակերպիչ)։

-Ի՞նչ ապագա պլաններ ունի Youth Press-ը։

-Այս տարի իրականացնելու երեք ծրագիր ունենք․ Training on data journalism Բեռլինում, European Youth Media Days՝ Բրյուսելում, Training on NGO development՝ Պոդգորիցայում։ Մյուս տարի իրականցվելիք ծրագրերի վրա մենք դեռ աշխատում ենք։ Այս ծրագրերը պետք է լինեն շարունակական, այսինքն՝ ոչ թե մեկը, այլ նույնը՝ մի քանի անգամ։ Թվարկածս ծրագրերը, հավանական է, որ կիրականացվեն մյուս տարի նույնպես։ Խոսելով մեր ապագա պլանների մասին՝ կուզենայի նշել նմանատիպ ծրագրերի մասին այլ եվրոպական կառույցներում։ Մենք խոսում ենք Եվրոպական աուդիտորների պալատի (European Court of Auditors) մասին, այս կառույցը նույնպես հետաքրքրվում է նմանատիպ գործունեությամբ և իրականացնում է միջոցառում երիտասարդ լրագրողների համար Լյուքսեմբուրգում։ Ինչպես նաև մենք փնտրում ենք նոր համագործակցություններ մեդիա կազմակեպությունների հետ։ Ունենք նաև փոխականման ծրագիր պրոֆեսիոնալ մեդիա ոլորտում աշխատողների համար։ Ծրագրի հիմքում ընկած է տարբեր երկրների մեդիա կազմակերպությունների միջև համագործակցությունը։ Հինգ հոգանոց լրագրողների խումբը մի երկրից գնալու է մեկ այլ երկիր՝ աշխատելու մի որևէ խմբագրությունում կոնկրետ թեմայի վրա, և երկրորդ երկրից էլ մի խումբ գնալու է առաջինը։ Սա պարզապես փոխանակում է երկու երկրների մեդիա աշխատողների միջև։ Մեկ այլ պլան է European Youth Press քարտի ստեղծումը, որը շատ օգտակար կլինի, քանի որ շատ երկրներում իսկապես դժվար է լրատվամիջոցի քարտ ստանալը, իսկ այս մեկը կունենա նույն չափանիշները բոլոր երկրների համար։ Սա մեր ամենաերկարաժամկետ պլանն է, քանի որ շատ ժամանակ է պետք դրա վրա աշխատելու համար։ Այնուամենայնիվ, առաջնային պլանը ավելի ու ավելի շատ համագործակցություններ, ծրագրեր ունենալն է։

-Անդրադառնանք այս ծրագրին՝ Media Moving Forward: Ինչո՞ւ ընտրեցիք հենց այս թեման։

-Այստեղ պատմություն կա դրա հետևում․ 2015 թվականին մենք դարձանք European Youth Award փառատոնի գործընկեր, ես հրավիրվեցի Գրաց՝ տեսնելու, թե ինչպես է իրականացվում փառատոնը, անելու որոշ հարցազրույցներ։ Այնտեղ մենք մտածում էինք նոր, ավելի շատ լրագրողներ ունենալու մասին, բայց չունեինք ոչ մի հովանավոր, ֆինանսավորող։ Եվ այդ ժամանակ ես մտածեցի գրել Erasmus + ծրագիր, որն էլ թույլ կտար լրագրողներին՝ գնալ Գրացի փառատոնին։ Այնտեղ լինելու են նաև սեմինարներ, վորքշոփեր, որոնք կարճ են լինելու։ Այդ պատճառով էլ որոշեցի, որ դա գուցե բավարար չէ, և մեզ պետք է մեկ այլ թրեյնինգ, որը կնախապատրաստի լրագրողներին դրան։ Այդպես էլ զարգացավ այս ծրագրի գաղափարը, որի հիմնական նպատակն է՝ թույլ տալ լրագրողներին մասնակցելու այդ փառատոնին և լուսաբանելու այն։

-Քանի՞ երկիր և կազմակերպություն է մասնակցում այս ծրագրին։

-Այստեղ են 45 մասնակիցներ 9 եվրոպական երկրներից, ամեն երկրից՝ մի կազմակերպություն, իսկ Ավստրիայից՝ երկուսը, որոնք էլ կոորդինացնում են այս ծրագիրը և կապը European Youth Award-ի հետ։

-Ինչո՞վ է այս ծրագիրը կարևոր մասնակիցների համար։

-Կարծում եմ՝ նրանք իսկապես կարող են ինչ-որ նոր բան սովորել, շատ կարևոր է նաև հասկանալը, թե ինչպես են թվային տեխնոլոգիաները և հավելվածները զարգացել այս տարիների ընթացքում և գրել դրա մասին սեփական ձևով։ Դա կարևոր է, որովհետև հիմա շատ են թյուրըմբռնումները այն բանի, թե ինչպես է այս ամենն աշխատում։ Այս թեմայով այդքան էլ շատ չեն լրագրողական թրեյնինգները, այդ պատճառով եկեք անենք նման մի բան, և անենք դա՝ համագործակցելով European Youth Award-ի հետ։ Ձեր հոդվածների միջոցով դուք կարող եք նաև կրթել այլ մարդկանց։ Երբ դու ծրագրավորող ես, դու մտածում ես այն ձևով, որով սովոր ես մտածել դեռևս համալսարանից՝ տեխնիկական ձևով, բայց մյուս մարդիկ չունեն այդ կրթությունը, որպեսզի հասկանան ծրագրավորողների մտքերը։ Այս պարագայում լրագրողները պետք է լինեն միջնորդը այս կոմունիկացիայի, նրանք պետք է թարգմանեն այս ամենը ավելի ընդհանուր լեզվով։ Երբ լրագրողները սովորեն, թե ինչպես են ծրագրավորողները մտածում, լսեն նրանց զեկույցները և հասկանան, նրանք կարող ենք նաև հանրամատչելի դարձնել այլ մարդկանց համար։

Լուսանկարը` Միլենա Մովսիսյանի

Եթե զբոսնեք Թիֆլիսի փողոցներով, անկասկած կհանդիպեք գոնե մեկ հայի: Պահպանելով մեր ազգի ինքնությունն ու դիմանկարը՝ թիֆլիսահայերը ամեն քայլափոխի կգտնեն ձեզ՝ իրենց հայրենակիցներին, ու անպայման կառաջարկեն իրենց օգնությունը ցանկացած հարցում:

Հայերն այստեղ բնակություն հաստատել են դեռևս 3-րդ դարում, երբ Հայաստանը բաժանված էր Սասանյան Իրանի և Բյուզանդիայի միջև, և նրանք, փախչելով ծանր պայմաններից, ստիպված էին հեռանալ հայրենի երկրից:

Նույնիսկ 19-րդ դարի սկզբներին Թիֆլիսի բնակչության մեծամասնությունը հայեր էին, ովքեր հիմնականում կենտրոնացած էին Հավլաբար թաղամասում: Ասվածի մասին վկայում է թաղամասի ծայրին գտնվող Խոջիվանք դամբարանը, որն ի սկզբանե պատկանել է Բեհմության ընտանիքին: Հետագայում այստեղ թաղվում են նաև հայ հասարակական գործիչներ:

Լուսանկարը` Միլենա Մովսիսյանի

1921 թ.-ից Թիֆլիսի իշխանությունը, տեսնելով, որ մեծ ազգային և մշակութային ժառանգություն է դառնում այս վայրը, արգելում է հուղարկավորությունները: Եթե դուք այստեղ լինեիք 1931թ.-ին, սարսափելի տեսարանի ականատես կլինեիք. Լավրետի Բերիայի հրամանով քանդում էին գերեզմանները, հանում մասունքները, իսկ քարերն օգտագործում շինարարության մեջ: Հայ համայնքի շարունակական բողոքի ցույցերը կասեցնում են այդ ամենը: Բայց ավերումների երկրորդ փուլը սկսվում է 1935թ.-ին, երբ վրացիները պատրաստվում էին իրենց մայր եկեղեցին կառուցել: Վերցնում են Խոջիվանքի տարածքի զգալի մասը, և անտեսելով հայ համայնքի բողոքները՝ հենց մասունքների վրա գցում եկեղեցու հիմքերը: Նշեմ, որ վրացիների մայր եկեղեցին՝ Ծմինդա Սամեբան (Սուրբ Երրորդություն), ունի 5000 քառակուսի մետր մակերես, կարող է տեղավորել 15.000 մարդ, գմբեթը ոսկեջրած է, իսկ բարձրությունը (3-րդ հարկի) հատակից 101 մետր է, ինչի շնորհիվ երևում է Թիֆլիսի ամեն անկյունից:

Այսօր Խոջիվանքը բարվոք վիճակում է գտնվում, տարածքի բարեկարգմանը հետևում են Թիֆլիսի քաղաքապետարանը, հայ համայնքը և երկու միջազգային կազմակերպություն:

Հայերն ունեցել են 40 հայկական դպրոց, որոնցից այժմ երկուսն են գործում՝ մեկը հայկական, մյուսը՝ կիսահայկական:

Լուսանկարը` Միլենա Մովսիսյանի

Հայերը Թիֆլիսում կառուցել են տասնյակ հայկական եկեղեցիներ, որոնք ժամանակի ընթացքում կա՛մ խոնարհվել են, կա՛մ հիմա չեն գործում, կա՛մ վրացականացվել են: Հիսուն եկեղեցիներից գործում են միայն երկուսը՝ Ս. Գևորգը և Նոր Էջմիածինը:

Ս. Գևորգ եկեղեցին, որ գործում է Թիֆլիսի օրենքներով, բայց ենթարկվում Ամենայն հայոց կաթողիկոսին, կառուցվել է 12-13-րդ դարերում, նույն տարածքում հայտաբերված 7-րդ դարի հայկական մատուռի ավերակների վրա: Եկեղեցու բակում կտեսնեք հայ գեներալների, ինչպես նաև Սայաթ-Նովայի գերեզմանը: Նրա հայրն այստեղ մոմավաճառ է եղել, և հայ աշուղն իր հոգևոր գործունեությունը հենց այս եկեղեցում է սկսել:

1805 թ.-ին հայ համայնքը ի նշան միասնականության և համախմբան, կառուցում է ևս մեկ եկեղեցի, որն ի պատիվ Ս. Էջմիածնի՝ անվանում են Նոր Էջմիածին՝ ցույց տալու կապը Հայաստանի հետ:

Ինը եկեղեցիներ էլ համարվում են վիճարկելի (պարզում են՝ հայկական են, թե վրացական), որոնցից մեկը Սուրբ Աստվածածինն է: Դատական գործը հօգուտ հայերի է լուծվում, քանի որ եկեղեցու պատերին առկա են հայկական քանդականախշեր, իսկ հետնամասում հայ ընտանիք կա թաղված:

Երբ կզբոսնեք հայկական Հավլաբար թաղամասում, խանութների և շենքերի պատերի ներքևի մասում կնկատեք հայատառ արձանագրություններ: Խոջիվանքում հայ հայտնիների գերեզմաններին ծաղիկներ խոնարհելուց հետո անպայման մոմ վառեք հայկական գործող երկու եկեղեցիներում, դրանք բարձրահարկ չեն և շքեղ տեսք էլ չունեն, բայց այդտեղ հայի շունչն ու ոգին կա։

Ամեն բան սկսվեց հուլիսի 7-ին, երբ Գավառի քաղաքացիական երիտասարդական կենտրոնի 4 ակտիվ շահառուներով մեկնեցինք Շիրակի մարզ՝ ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբի կողմից կազմակերպված հնգօրյա ուսումնական վրանային ճամբարին մասնակցելու։ Երկար ու հոգնեցուցիչ զառիթափ ճանապարհներ անցնելուց հետո կեսօրն անց կայանեցինք Մարմաշեն վանքային համալիրի մոտակա տարածքում։ Վանքից աջ հրաշագեղ տեսարան էր բացվում դեպի Ախուրյան գետը, որը օրվա տարբեր ժամերին հիացնում էր ճամբարականներին իր անկանխատեսելի գունային փոփոխություններով։

Առաջին օրն ամպամած էր, ու մեր կանխատեսումների համաձայն՝ շուտով անձրևելու էր։ Ներկա-բացակա, մի քանի նախապատրաստական աշխատանքներ, ու սկսվեց հորդ անձրևը։ Բոլորս շտապեցինք մեծ վրան, որտեղ սովորաբար ճաշում էինք և դասընթացներն էին անցկացվում։ Փոքր վրաններն արդեն խփված էին, չնայած անհրաժեշտություն առաջացավ մի քանիսն էլ ավելացնել։ Մինչ կզրուցեինք միմյանց հետ, կընթրեինք, անձրևը դադարեց, մենք էլ նախ ծանոթացանք տեղանքին, ապա սկսեցինք վրանների «խփման» աշխատանքները։ Դեռ նոր էինք սկսել գործը, երբ էլի անձրև սկսվեց… Առաջին օրը թրջվեցինք, նույնիսկ գիշերը՝ խարույկի շուրջ նստած, ինքնաեռից տաք թեյ խմեցինք ու համտեսեցինք կրակի վրա եփված կարտոֆիլը, որին, պարզվեց, որոշ վայրերում պլեճ են կոչում, այլ վայրերում՝ ծիպուլ։ Մի խոսքով, միջավայրն ու մարդիկ այնքան ջերմ էին, որ ցուրտը մեզ չէր վախեցնում։
Երկրորդ օրն արթնացանք վաղ առավոտյան (այդպես էր նաև մյուս օրերին), նախաճաշից հետո սկսվեցին դասընթացները։ Եղանակը դեռ շարունակում էր իր չարաճճիությունները ու վախեցնում մեզ կարճատև անձրևներով։ Դասընթացների հիմնական թեման տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատանքի վերահսկումն էր և թափանցիկության ապահովումը։ Սեմինարներից հետո ճամբարականները պարտավորվում էին կիսվել իրենց ստացած գիտելիքներով ֆեյսբուքում՝ #ՃամբարՏԻՄ հեշթեգով։ Ի դեպ, վրանային ճամբարում էլեկտրականությունն ապահովում էր Խաչիկը, որը, չնայած լուսանկարիչ էր, բայց ճամբարի ընթացքում «լույսի մարդ» պատվանունն էր ստացել։ Ծանրաբեռնված գրաֆիկով դասերից ազատվում էինք միայն երեկոյան մոտ, իսկ այդ ժամանակ խմբային խաղերով, զբոսանքով, երգով ու ասմունքով լցնում էինք մնացած ազատ ժամանակը։
Երրորդ օրն արդեն կիզիչ արև էր՝ անհամատեղելի նախորդ օրվա անձրևոտ եղանակի հետ։ Դասընթացները շուտով սկսվեցին ու բավականին արագ անցան, քանի որ մեկ օրվա ընթացքում 4 խոսնակ ելույթ ունեցան, ու մոտեցումները տարբեր էին։ Անտանելի շոգի պատճառով նոր տեղեկություններ ստացանք բաց երկնքի տակ, ծառերի շվաքում։ Երեկոյան խմբով այցելեցինք Մարմաշենի վանք, լուսանկարվեցինք, ապա խաղեր կազմակերպեցինք ու զրուցելով միմյանց հետ՝ շատերս ընդհանուր բաներ գտանք։
Չորրորդ օրն ինձ համար սկսվեց յուրահատուկ տրամադրությամբ, որովհետև վրանում արևի շողերից արթնացա ավելի շուտ, քան ինձ կարթնացներ զարթուցիչս։ Դա չլսված բան է ինձ նման քնկոտի համար։ Ընկերներիս առավոտյան ծիծաղկոտ զրույցներից պարզվեց, որ երեկ գիշեր իմ քնկոտության պատճառով ինչ-որ արկածներ եմ բաց թողել։
Գիշերը հանկարծ աղջիկները վրանից գոռում են, թե՝ ա՜րջը, ա՜րջը։ Բոլորը խուճապահար հավաքվում են ու հայտնաբերում «արջին»։ Ահա թե ինչ էր պատահել. Նարեկը (որին նաև Ստյոպ էին ասում), գիշերը որոշում է քնապարկը վերցնել ու վրանից տեղափոխվել բաց երկնքի տակ գիշերելու՝ առանց որևէ մեկին զգուշացնելու։ Աղջիկները լսելով վերջինիս խռմփոցը, նմանեցնում են արջի մրթմրթոցի ու սկսում են աղմկել։

Չորրորդ օրը սեմինարն ամբողջությամբ նվիրված էր ՏԻՄ համակարգում տեղեկատվության ազատությանը։
Հաջորդ օրը լուսացավ սպասվածից շուտ, քնաթաթախ բացեցի վրանիս դռնակը և դուրս նայեցի։ «Ի՜նչ հրաշալի է վրանում ապրելը։ Դժվար է գետնին քնելը, բայց որքա՜ն զարմանալի զգացողություն է աչքերդ բացելուն պես բնություն տեսնել, արթնանալ ծղրիդների ձայներից ու քնել ծառերի սոսափի տակ»։ Մեր ճամբարում կարելի էր հանդիպել ամենաանհավանական երևույթների, օրինակ՝ տղաներից մեկի գլխում փայլատակած մտքի հետևանքով վոլեյբոլի մեր պարանը վերածվեց կախաղանի, իսկ հինգերորդ օրվա գիշերը խնջույքից, պարերից ու երգերից հետո մինչև ժամը 3-ը անցկացրինք աստղազարդ երկնքի տակ՝ հոգեբանական թեստեր, զրույցներ ու խորհրդատվություններ անցնելով խմբի հոգեբան Նվարդինեի հետ։ Վեցերորդ օրվա առավոտյան յուրաքանչյուր մարզի ներկայացուցիչները ներկայացրին իրենց մոնիթորինգի ծրագրերը, վրանները հանձնեցին հաջորդ ճամբարականներին ու մեկնեցին տուն։
Ճամբարից մեզ մնացին նոր գիտելիքներ, հետաքրքիր գաղափարներ, անմոռաց հիշողություններ ու ամենակարևորը՝ նոր ընկերներ: