Արդեն մութ էր․ ամպերը տեղ-տեղ ծածկել էին աստղերով լի երկինքը՝ տեսանելի թողնելով տանիքների ետևից երևացող լուսինն ու մի քանի համաստեղություն։ Քամին անխնա թափահարում էր ծառերի ճյուղերը և նրանց վրայինը լցնում պատուհանից ներս։ Երկարատև շոգից հետո թերևս ամենասպասվածը հենց այս քամին էր, որը հաշվված վայրկյաններում ամբողջ սենյակը լցրեց ավազով և տերևներով։ Հասկանալով, որ մի քիչ էլ, ու սենյակն էլ ոչ մի բան չի փրկի, որոշեց պատուհանը փակել։ Հավաքեց հատակին ընկած տերևները և փակեց պատուհանը։ Դիմացի շենքի վառած լույսերն այսօր զարմանալի շատ էին։

-Մեկ, երկու, երեք, չորս,- փորձում է դրանք հաշվել, ինչպես ժամանակին աստղերն էր հաշվում։ Բայց, ի տարբերություն աստղերի, պատուհաններ հաշվելը մի քանի վայրկյանի խնդիր էր։ Կար վեց սենյակ, որտեղ այդ պահին լույս էր վառվում։

-Տեսնես ի՞նչ են անում այնտեղի մարդիկ,- մատներով գրկեց այտերն ու արմունկներով հենվեց պատշգամբի բազրիքին՝ ուշադիր նայելով շենքի պատուհաններին։ – Էս մեկում եռուզեռ է, հաստատ երեխեքը դեռ չեն քնել․ վազվզում են սենյակում, միմյանց հետ վիճում, բարձր գոռում ու աղմկում, որ ներքևի հարևաններն էլ իմանան, որ իրենք դեռ արթուն են ու քնելու մտադրություն չունեն։ Մայրն էլ, հասկանալով, որ տվյալ պահին ցանկացած գործողություն անիմաստ է, հույսը կորցրած նստել է բազմոցին ու սպասում է, որ նրանք վերջապես կհոգնեն ու իրենց կամքով տեղում կքնեն։ Երազում է լուռ սենյակի ու մի բաժակ թեյի մասին  ու մտածում․ «Ե՞րբ են վերջապես սրանց դասերը սկսվելու, էնքան հոգնեն դպրոցում, որ գան տուն ու միանգամից քնեն»։ Քիչ մնաց, դիմացի՛ր։

Երևի նույնը երազում էին նաև ներքևի հարևանները, ում լույսերը նույնպես վառած էին։

-Քիչ մնաց, դիմացե՛ք,- միգուցե մտածում է ամուսնու մասին, փորձում է հիշել, թե երբ են վերջին անգամ միասին այս սենյակում նստել։ Անհամբեր սպասում է այդ զանգին, որ կհնչի ու, որ ինքն ու երեխաները կվազեն համակարգչի մոտ, որ մի քանի րոպե տեսնեն, խոսեն, պատմեն՝ ինչ են արել այսօր, ասեն. «Ե՞րբ ես գալու, պապ, կարոտել ենք քեզ»։

Երկու պատուհան դեպի աջ նույնպես լույս էր վառվում։ Երևում էր պատուհանի մոտ կանգնած մարդու ուրվագիծը՝ ոչ շատ պարզ, սակայն կազմվածքից հասկացվում էր, որ տղամարդ է։ Ենթադրեց, որ երիտասարդ տղա է, ուսանող, ով հավանաբար վարձում է բնակարանը, կամ էլ ապրում է ծնողների հետ:

-Չէ, հաստատ վարձում է։ Երևի աշխատանքից է եկել։ Ամբողջ ամառ աշխատել է, որ գումար հավաքի, ուսման վարձը տա, կամ էլ տան համար վճարումը կատարի, կամ երկուսն էլ։ Հավանաբար շատ է հոգնում, հասցնում է միայն տուն գալ ու անմիջապես քնել։ Ժամանակ չունի նույնիսկ ծնողներին զանգի ու ասի, որ իր հետ ամեն ինչ կարգին է, սոված չի, ու որ ամեն ինչ ունի, որ չանհանգստանան ու իրեն սպասեն Ամանորին։ Հիմա էլ դասերը կսկսվեն, գիշերը կաշխատի, իսկ առավոտյան կգնա դասի, ու այդպես մինչև տարվա վերջ։ Տեսնես` ի՞նչ է սովորում։ Տնտեսագիտությու՞ն, չէ, միգուցե ճարտարագիտությու՞ն կամ էլ ծրագրավորո՞ւմ։ Հա, ամենայն հավանականությամբ ծրագրավորող է ցանկանում դառնալ։ Հիմա էլ պատուհանի մոտ կանգնած մտածում է, թե ոնց է համատեղելու աշխատանքն ու ուսումը, ոնց է հասցնելու մյուս կիսամյակի ուսման վճարն ու տան վարձը հավաքել։

Ուրվագիծը մտորելով հեռացավ պատուհանի մոտից, և սենյակի լույսն անջատվեց։ Լուսինն էլ չէր երևում, իսկ ամպերը կամաց-կամաց բացվում էին՝ իրենց հերթին բացելով երկինքն ու աստղերը։ Շենքի ամենավերևի հարկի մեջտեղի սենյակի ու կողքի սենյակի լույսերն էլ էին վառված։

-Երևում է՝ մեծ ընտանիք է այստեղ ապրում։ Այս ժամին բոլորը տանն են, եկել են աշխատանքից, միացել են տանը իրենց սպասող մնացած անդամներին, նստել են մեծ սեղանի շուրջ՝ ընթրելու։ Տատիկն ամբողջ օրն անցկացրել է խոհանոցում համեղ ուտեստներ պատրաստելով, պապիկը երեխաներին տարել է այգի կամ էլ խաղահրապարակ, դե, մեծերն էլ ամեն մեկն իր աշխատանքի տեղը աշխատել ու հիմա եկել են՝ օրվա մի փոքր մասն իրենց ընտանիքի հետ վայելելու։ Ըհը, լույսերն անջատեցին։ Բայց ոնց որ չեն պատրաստվում քնել։

Պատուհանի սև ուղղանկյան մեջ երևացին լույսի գունավոր մասնիկներ։ Սերիալի ժամն էր՝ երեխաները քնած էին, տատիկն ու պապիկն էլ վայելում էին իրենց վաստակած հանգիստը։

Երրորդ հարկում ամեն ինչ հանգիստ էր, ոչ մի շարժ չկար սենյակում։ Բայց լույսը վառվում էր։

-Միգուցե մոռացե՞լ է լույսերը անջատել ու էդպես քնել է։ Իսկ եթե աշխատու՞մ է։ Նստած է գրասեղանի մոտ, սուրճի բաժակից մեկ-մեկ կում անելով, կարմրած ու հոգնած աչքերով նայում է համակարգչի էկրանին, որի վրա մեծ տառերով գրած էր «Գործողություն առաջին»։ Արդեն մեկ ամիս է, ինչ տանջվում է, պիեսը պետք է ավարտել, իսկ նա դեռ չի կարողանում այն սկսել՝ գրում է սկիզբը, կարդում այն, փոփոխում, նորից կարդում, ջղայնանում ամենքի ու ամեն ինչի վրա, ջնջում, նորից գրում։ Եվ այդպես մեկ ամիս, ամեն գիշեր, մինչև չհանձնվի։ Հույսը վաղուց է նրան լքել։ Նա արդեն պատրաստ է հաջորդ օրը տնօրինությանն ասել, որ հեռանում է աշխատանքից, որ թատերական արվեստն իրենը չէ։ Սակայն հիմա նա դա դեռ չի հասկանում ու փորձում է փրկել գործող անձանց, փրկել այդպես էլ չստացված կերպարներին։

Մի քանի րոպեից այս սենյակն էլ լցվեց մթությամբ։

-Բարի գիշեր, հուսամ քո վաղն այսօրվանից լավը կլինի։

Երկինքն էլ ամպամած չէր, քամին կարծես թե քշեց բոլոր ամպերը, իրենց հետ քշելով նաև բոլորի խնդիրներն ու անհանգստությունները։ Շենքի համարյա բոլոր բնակիչները քնած էին, հեռու էին առօրյա հոգսերից, մտածմունքներից ու դժվարություններից։ Վառվում էր միայն նրա սենյակի լույսը, նրա, ով մատներով գրկել էր այտերն ու շարունակում էր նայել դիմացի շենքին՝ պատկերացնելով այնտեղ ապրող մարդկանց։

Անկեղծ եմ ասում, եթե ինձ մի անգամ էլ ասեն, որ սրանք իմ կյանքի լավագույն տարիներն են, ապա ապագայի հանդեպ լցված չարությամբ կպայթեմ: Դե, եթե հիմա` լավագույն տարիներիս շրջանում ամեն ինչ, մեղմ ասած, այդքան էլ «լավագույն» չէ, ապա ապագա՞ն ինչ է լինելու:

Բոլորը գրում ու ոգևորում են առաջին կուրսեցիներին, բայց ոչ-մեկը չի խոսում երկրորդ կուրսեցիների մասին:
Այդ մեկը կլինեմ ես, խնդրեմ:

Միանգամից ասեմ, եթե դու երկրորդ կուրսեցի ես ու պատկերացնում ես, որ բոլոր մոլորված առաջին կուրսեցիներին կարող ես օգնել, ապա սխալվում ես, որովհետև մեկը լինի քեզ օգնի:
Եթե մտածում ես, որ երբեք սուրճից կախվածություն չես ունենա, ապա զգուշացնեմ, որ սկսես քիչ-քիչ գումար հավաքել` սուրճի վարկերը մարելու համար:

Երկրորդ կուրսեցի լինելն այդքան էլ հեշտ չէ, որովհետև ամեն օր պարտավոր ես ժպիտը դեմքիդ մտնել ուսումնական հաստատություն, որ հանկարծ առաջին կուրսեցիները չվախենան ու վատ չզգան իրենց: Ամեն օր կլսես «արդեն մեծ եք, առաջին կուրս չեք» սաստող ու խորհրդավոր արտահայտությունը, ու ոչինչ, որ անցյալ տարի լսել ես «արդեն մեծ եք, դպրոցական չեք» նույնչափ խորհրդավոր ու իմաստուն խոսքերը:

-Էս ինչ տխուր դեմք ա:

Ինձ սա ասում են բոլորը, ե՞րբ` միշտ: Դե արի ու բացատրի, որ այդ տխուր, տանջված, տառապած, վրաերթի ենթարկված դեմքն իմ սովորական դեմքն է:

Չգիտես ինչու, բայց բոլորն իրենց սուրբ պարտքն են համարում հարցնել քեզ քո մասնագիտական առարկաների մասին: Ոչինչ, որ սեպտեմբերի երեքն է, ու դու դեռ գրքերդ չես ստացել:
Դե, քոլեջում երկրորդ կուրսից ես մասնագիտական առարկաներ անցնում, ինչը նշանակում է, որ երկրորդ կուրսում նոր-նոր պատկերացում ես կազմում, թե «էս ինչ կրակի մեջ ես ընկել»:

Երկրորդ կուրսում պատկերացնում ես, որ կողքի սրճարանի աշխատողին կարող ես ասել «ինձ ինչպես միշտ», ու նա ժպիտով քեզ կտա քո թունդ ու դառը սուրճը, բայց սովորաբար տեղի է ունենում հետևյալ երկխոսությունը.

-Բարև ձեզ, ինձ ինչպես միշտ:
-Դու ո՞վ ես: Ու մի քիչ արագ, էլի, հերթը խեղդում ա:

Բան չասացի, երկրորդ կուրսում գոնե լսարանների տեղերը հիշում ես ու դասախոսների ազգանունները չես շփոթում:

Չգիտեմ, թե երրորդ կուրսում ինչ տանջանքների ու փորձությունների միջով եմ անցնելու, բայց մի բան կմնա անփոփոխ` դուք կրկին ստիպված կլինեք իմ բողոքները կարդալ ու մտովի ասել, որ ձեր ժամանակ ամեն ինչ ուրիշ էր:

Արագացրեք, լեկցիան սկսվեց:

Երևանի պետական համալսարանն արդեն 100 տարեկան է։ Իր թերություններով ու առավելություններով հանդերձ այն եղել ու մնում է մեր մայր բուհը։

Մինչ «հոբելյանական» շրջանավարտները պատվով կամ պատվիրված դիպլոմայինով ավարտեցին համալսարանը, ոգևորված դիմորդներին հիասթափություն է սպասվում, քանզի իրենց ճոխ պատկերացումները չեն համապատասխանելու անշուք իրականությանը։

Նորեկները մտածում են, որ ինչպես ամերիկյան գրավիչ ֆիլմերում, ԵՊՀ ուսանողն ունի իր համար առանձնացված պահարան, որտեղ կարող է պահել գրքերը, տետրերը, պայուսակը կամ սիրային նամակները։ Այնինչ մեր համալսարանում նույնիսկ կախիչներ չկան վերարկուների համար։

Դիմորդները կարծում են, որ ԵՊՀ բակում հաճելի տրամադրություն ստեղծող շատրվաններ կան, բայց կհիասթափվեն, քանի որ դրանք ոչ մի անգամ էլ չեն միացել։ Ասեմ ավելին, նախկին ռեկտորը դեռ մեկ տարի առաջ ասել էր, որ քանդվելու են դրանք։ Ոչինչ չասող այդ անիմաստ խողովակները դեռ կանգուն են։

Ապագա ուսանողները հուսով են, ոմանք էլ ՀՈՒՅՍՈՎ, որ կարող են ազատ ժամանակն անցկացնել խոտածածկ գորգի վրա։ Միշտ քաղցած սովորողները կնստեն կանաչների վրա ու մի բան կուտեն, մյուսները կպարապեն կամ կաշխատեն համակարգչով։ Ցավում եմ, բայց մեր բակի խոտերը միայն շների, կատուների ու ագռավների համար են։

Միակ ոգեշնչող բանը թվում է գրադարանը պիտի լինի՝ մեծ, լուսավոր։ Բայց հույս չունենաք, թե ձեզ կթողնեն ազատ շրջել, գիրքը ընտրել, գրանցել ու դուրս գալ։ Այստեղ ձեզ դիմավորելու են տարեց կանայք, որ անժպիտ դեմքերով պիտի սպասարկեն։

Եվ վերջապես, ի՞նչ համալսարանական օր առանց ԵՊՀ սև փիառի։ Աղջիկները սարսափով են անցնում դալան-պահակակետով, որ հսկում է կառե, գանգուր մազերով, խիտ մորուքով, կեղտոտ շորերով ու անտանելի նայվածքով մի տղամարդ։ Առանց ցածրաձայն հայհոյանքներ կամ հիացական մրթմրթոցներ լսելու չես կարող անցնել, եթե գեղեցիկ հագուստ ես կրում։ Նա մեր համալսարանի կոլորիտ դարձած Բգոն է, ով իրավագիտության ամենահարուստ ֆակուլտետի տղաների հետ թանկարժեք հարաբերությունների մեջ է։ Նրան վտարել չեն կարող․ թվարկածս գործառույթներից զատ նա մաքրում է համալսարանի տարածքը։

Կլինեն հետաքրքիր դասեր՝ միայն հարց ու պատասխանի, քննարկումների ձևաչափով, որ կթարմացնեն ձեզ ու կզարգացնեն ձեր վերլուծելու կարողությունը։ Կլինեն դասախոսներ, որ ձեզ կա՛մ կներգրավեն դասի մեջ, կա՛մ իրենց միապաղաղ ձայնով կքնեցնեն։ Կունենաք հետաքրքիր հյուրեր, հանդիպումներ ոլորտի մասնագետների հետ։ Իսկ ձեր ժամանցը կապահովեն ուսխորհուրդը կամ գիտխորհուրդը․ ուսանողական կառույցներ, որ զբաղվում են մեր իրավունքների պաշտպանությամբ, համալսարանի կառավարմամբ ու միջոցառումների կազմակերպմամբ։

Ահա փոքրիկ տեղեկատու իրական ԵՊՀ-ի նկարագրությամբ, որ կօգնի ձեզ չհիասթափվել ու տեղեկացված լինել։ Իսկ եթե դեռ չես կողմնորոշվել՝ ի՞նչ անել, հիշիր, որ Սթիվ Ջոբսը, Բիլ Գեյթսը, Ցուկենբերգն ու էլի շատերը դիպլոմ չեն ունեցել։ Իսկ եթե դու անգամ նրանց չես ճանաչում, ավելի լավ է զբաղվիր ինքնակրթությամբ կամ ընկերացիր մեր Բգոյի հետ։

Տասներկու տարի մեր կյանքից նվիրում ենք դպրոցին։ Դպրոցը մեր երկրորդ տունն ենք դարձնում, ընկերներ ենք գտնում, ուսուցիչներին սիրում կամ մինչ օրս ատում ենք, առարկաները հետաքրքրությամբ ուսումնասիրում կամ նորից ատում ենք։

Ես խոնարհվում եմ այն ուսուցիչների առաջ, որ անշունչ դասագրքերի թեմաներից զատ ինձ տվեցին կյանքի դասեր ու սովորեցրին առաջին հերթին մարդ դառնալ։ Բայց ավաղ, դասաժամանակն ու հաստափոր տաղտկալի դասագրքերը խանգարեցին մեզ երկար խոսել այն կարևորի մասին, որ պիտի սովորեինք կյանքի դպրոցում։ 

Մեզ դպրոցում չսովորեցրին ճիշտ տնօրինել գումարը, չկուրանալ դրա փայլից, դավաճանելով ու մարդկանց ցած գլորելով չհասնել դրան։ Մեզ հենց սկզբից չասացին, որ փողը կեղտ է, չսովորեցրին զգուշանալ գումարից։ Դրա հետ մեկտեղ դպրոցում չասացին՝ ինչպես գումար աշխատել, ինչպես ինքնուրույն կարիքները հոգալ, ուսման վարձը վճարել։

Մեզ՝ աղջիկներիս, չդաստիարակեցին որպես թագուհիներ։ Գուցե հենց դա է պատճառը, որ հասարակության մեջ հայտնվեցին մարմինը պատահածին նվիրող աղջիկներ, ովքեր զուրկ են ինքնասիրությունից ու նաև խելքից։ Այն, ինչ թագուհուն վայել է` հպարտությունն ու համեստությունը, գեղեցիկ քայլվածքն ու հագուկապը, բարձրակրունկները, կիսաշրջազգեստները, զգեստներն ու դասական տաբատը, Կարմիր գրքում են հայտնվել։

Նրանց՝ տղաներին, չսովորեցրին լինել ասպետի նման: Իսկ աղջիկների նոր հագուկապը՝ բոթասներ ու պատռված ջինսեր, փոխեց նրանց ճաշակը․ նրանք շրջազգեստով ու բարձրակրունկներով աղջիկներին այնքան զարմացած են նայում, որ չեն կարողանում կշտանալ։ Տղաները չսովորեցին հարգել աղջկան, (իհարկե որոշ աղջիկներ իրենք իրենց էլ հարգել չգիտեն) զսպել իրենց ցանկասիրությունը, փոքր ինչ նրբություն, ավելի շատ ուշադրություն ու հոգատարություն ցույց տալ։ Հատկապես տղաներին էր պետք սովորեցնել գումար աշխատել։ Մեր հասարակության մեջ հանկարծ հայտնվեցին աղջիկներ, որ քսան տարեկանում և՛ սովորում են, և՛ աշխատում, և՛ մեքենա վարում։ Ու տղաներ, որ չեն ուզում սովորել, ոչ էլ աշխատել։ Ու եթե հանկարծ այս երկու տիպերի մարդիկ հանդիպեն, սիրահարվեն ու ամուսնանան, ապագան կանխատեսելի է լինելու՝ օրուգիշեր աշխատող կին, հարբեցող տղամարդ ու անուշադրության մատնված երեխաներ։ Եվ միայն այն բանի պատճառով, որ դպրոցում նրանց չսովորեցրին՝ ինչ է ընտանիքը, ինչ պարտավորություն է երեխա ունենալը և ինչ է նշանակում այս ամենը պահելը։

Մեզ չսովորեցրին, որ գունավոր երազներից դուրս կա նաև անգույն դավաճանություն, որ չպետք է ամենքին վստահել հատկապես անձնականի հարցում։ Բայց մեզ չեն ասել նաև՝ ինչ է անձնականը։ Դավաճանություն բառը մենք կարդացինք գրականության գրքում ու լսեցինք տատիկի սերիալներում։ Մենք չհավատացինք, որ մի օր կարող են մեզ էլ դավաճանել, որ դա ֆիզիկական ցավը գերադասելու չափ ցավոտ է լինում։

Դպրոցում մեզ զգուշացրին, որ համալսարանում դասախոսները նույնիսկ մեր անուները չեն հիշելու, մեր գիտելիքը ընկալելու ու վերցնելու վրա ուշք չեն դարձնելու, բայց չասացին, թե ինչպես ինքնակրթվենք, ինչպես համացանցը ծառայեցնենք գործիք՝ հավելյալ կրթություն ստանալու համար։ Դասախոսները աչքի ընկնող ուսանողների անունները հիշեցին։ Նրանք հաճույքով սովորեցրին մեզ այն, ինչ երեք անգամ անցել էինք դպրոցի տասներկու տարիների ընթացքում։ Միակ տարբերակը մնաց ինքնակրթությունը, դասընթացների մասնակցելն ու անգլերեն դասախոսություններ լսելը։ Ավաղ, դասերի ու աշխատանքի հետ այս ամենը դժվար է համատեղել, բայց հնարավոր կլիներ, եթե մեզ դպրոցում սովորեցնեին ժամանակը ճիշտ կառավարել։ Ամեն ինչն էլ կանեինք, նույնիսկ կհասցնեինք գնալ դպրոց ու մեկ անգամ էլ խոնարհվել այն ուսուցչուհու առաջ, ով համարձակվեց խախտել դասի պլանը ու մեզ կյանք սովորեցրեց։

Հիմա ասում եք՝ բա ինչի՞ համար են ծնողները։ Իսկ դուք նրանց հետ այս ամենի մասին խոսո՞ւմ եք, կամ ժամանակ ունենո՞ւմ եք երկար զրուցելու, կամ ֆիզիկան ու մաթեմատիկան չե՞նք կարող ծնողների հետ սովորել։

Ինչի՞ համար են տասներկու երկար տարիները, որ անգլերեն սովորելու համար պիտի առանձին պարապել ու գումար վճարել։ Ինչի՞ համար են կորցրած այդ տարիները, որից հիշվելու են էքսկուրսիաները, բաց դասերն ու քո ձեռքով գրված ռեֆերատները։ Ինչի՞ համար էր պետք ուղեղում տեղ զբաղեցնել այն ինֆորմացիայի համար, որ կարելի է գտնել գրքերում կամ համացանցում։ Ինչի՞ են պետք տասնվեց և ավելի դասագրքեր նույնքան առարկաներից, եթե կարելի է բոլորը տեղավորել երեք միլիմետր հաստության պլանշետի կամ հեռախոսի մեջ։ Ինչի՞ համար էինք ձևացնում, թե այդ պայուսակը ծանր չէ։ Մենք մրցում էինք, թե ումն է ավելի ծանր, առանց մտածելու մեր մարմնի կառուցվածքի ու առողջության մասին։ Վեցերորդ դասարանում դժվար հոգայինք մեր մասին, իսկ ի՞նչ էին մտածում հասուն դասատուներն ու ծնողները։

Դպրոցում մեզ չսովորեցրին մարդկանց հետ ճիշտ շփվել, ներկայանալ օտար միջավայրում։ Մենք չիմացանք՝ ինչպես մեծ շրջապատ ստեղծել, անծանոթին ծանոթ դարձնել, լինել քաղաքավարի ու պահպանել էթիկայի նորմերը, որ միայն ճիշտ ուտելուն չի վերաբերում։

Մեզ ոչ ոք չզգուշացրեց, որ շրջակա միջավայրը փոխել հնարավոր չէ, և պետք է ինքդ քեզ հարմարեցնես այդ միջավայրին։ Մեզ չհուշեցին, որ եթե երթուղայինում կանգնելու տեղ չկա, որ եթե տհաճ է զգալ կողքի մարդկանց մարմնի տարբեր մասերի չափերը, որ եթե տղաները պատահական կամ մեծ ցանկությամբ հպվում են քեզ, պետք  չէ թաքուն լաց լինել ու անվերջ սպասել, թե երբ քաղաքապետը կկարգավորի այս հարցը։ Կարելի է համարձակ լինել, սովորել երթևեկության կանոնները, հանձնել վարորդական իրավունքի քննությունը և հայրիկի մեքենայով գալ դասի։ Հակառակը, մեզ ասացին, որ լավ չէ դասի մեքենայով գնալ․ դասախոսը կտեսնի, կմտածի հարուստի աղջիկ ես ու չի նշանակի։ Մեզ չհասկացրին, որ կողքինների կարծիքը պիտի կարևոր չլինի մեզնից ու մեր հարմարությունից։

Դպրոցում չկարևորեցին մեր սեփական արժեքներն ու ցանկությունները, նպատակներն ու երազանքները։ Ուսուցիչները գնահատեցին անգիր արած տեքստերն ու արտագրված ստուգողականները։ Նրանցից ոչ ոք չհասկացավ, որ աշակերտի խելքն ու գիտելիքները կարելի է ստուգել նրա հետ հինգ րոպե զրուցելով։ Եվ այս դեպքում ոչ ոք չունեցավ այն համարձակությունը, որ գնահատեր՝ կարգը խախտելով։ Սա չհասկացան նաև համալսարանում․ մեզնից վերցնում են հեռախոսները չկանխատեսելով, որ կա երկրորդը, ականջակալը կամ էլ խելացի ժամացույցը։

Ախր, տասներկու տարին պիտի որ բավարարեր այս ամենը նախօրոք սովորելու համար․ չէ՞ որ գրողների կենսագրությունը, ֆիզիկայի օրենքները, երկրաչափական մարմինների անունները, եկեղեցական ժողովների վայրերն ու թվերը, բույսերի կառուցվածքը և անթիվ նման մանրուքներ հետո էլ կսովորեինք գրքերից կամ համացանցից, կկարդար նա, ում իսկապես պետք էր, ով ուզում էր զարգանալ, ինտելեկտ ու լայն մտահորիզոն ունենալ։

Մի քանի օր առաջ էր, քայլում էի հրապարակով ու սովորականի պես մենակ քայլելու դեպքում մեկին զանգում ու այդ օրվանից խոսելով, մարդաշատ փողոցներով շարունակում էի ճանապարհս։ Մի երիտասարդ մոտեցավ ինձ ու ձեռքը մեկնելով՝ կանգնեց դիմացս։ Խոսքով տարված լինելով՝ մտածեցի թռուցիկներ է բաժանում ու սիրով վերցրի այն։ Երբ խոսքից կտրվելով նայեցի ձեռքիս, հասկացա, որ վերջինս սրբապատկերներ էր վաճառում։ Հակառակի պես մանրադրամ չունեի։ Նա լսեց, ժպտաց ու ասաց.

֊Բան չկա, նվիրում եմ,- ու շարունակեց ճանապարհը։
Չգիտեմ թե ոնց, բայց կարողացա մանրել ձեռքիս գումարը, գտա վաճառողին ու գումարը փոխանցեցի նրան։
֊Չէ՜, շատ եք տալիս, նկարը 100 դրամ է։
Ստիպեցի, որ վերցնի, իսկ ինքը ինձնից համառ գտնվելով պատասխանեց.
֊Դե ուրեմն այս մի քանի հատ նկարն էլ վերցրեք։
Գրպանից հանեց նկարներն ու հարցրեց՝ որն ուզում ես վերցրու։
Այսօր տաքսի էի նստել։ Երևի նույն վաճառողի տարիքի երիտասարդ էր։ Ընդամենը 2 թե 3 կանգառի ճանապարհ էր։ Հասցրեց տեղ, հարցրի ՝ ինչքան պետք է վճարեմ, ինքն էլ շատ հանգիստ ձայնով կրկնակի ավել գումարի չափով պատասխանեց։ Առանց որևէ բան ասելու վճարեցի ու իջա։

Սրանք պատահական դեպքեր էին երևանյան աշխույժ, սովորական ու մարդաշատ կյանքից։
Սրանք դեպքեր էին, որոնք գալիս ու ապացուցում են, որ մարդկային արժեքները տրված են ոչ բոլորին։
Դեպքեր էին, որոնք ուղղակի մի հանգիստ տեղ նստելու, սև սուրճ ըմպելու ու ժամերով քննարկելու էին։
Դեպքերի երկու երիտասարդներ էին, ովքեր սպիտակ կյանքի վրա հետագիծ թողնելով քայլում են։ Իսկ թե ինչպիսի հետագիծ են թողնում իրենց ետևից, որոշում են իրենք՝ նյութականը մարդկայինից արժեվորելով կամ էլ հակառակը։