երկիր,

որ պատերիդ նկարներ են

խզբզում,

կավիճով տողեր են

գրում,

էդ ինձ դուր է գալիս,

որովհետեւ ազատությունս

էդտեղ եմ գտնում

քիչումիչ,

 

երկիր,

որ փողոցներումդ

համբուրվելը մի տեսակ էն չի

դեռ,

որ մարդիկներդ

ամաչում են բառերից,

գրադարանավարներդ՝ գրքերից,

բաց ու փակ պոեզիայից,

իրար աչքերի մեջ նայելուց,

քո մասին խոսելուց:

 

երկիր,

որ փոքրատառվում ես անընդհատ,

որ հայհոյվում ես օրումեջ՝

ցույցից ցույց,

գործադուլից գործադուլ,

որ հեչ էլ հեքիաթ չես,

սովորական ես,

պարզ,

ամենաանկապներից

տեսածներիս մեջ,

 

երկիր,

որ կապ չունես 301-ի,

405-ի,

Լավագույնը

ու անգամ լավը լինելու հետ,

որովհետեւ երկիր,

դու էլ ոչ սիրուն ես,

ոչ բարձրահասակ,

ոչ շիկահեր,

ոչ էլ խելացի:

 

որովհետեւ, երկիր,

միայն մի քանի կանգառում,

գետնանցումի պատերին

ու տաքսիների ապակիներին է

գրված՝

երկիր ես:

 

դու դրան հավատո՞ւմ ես

-Ան, պատահե՞լ ա, որ էնքան հոգնած լինես հոգեպես, որ ուղեղդ սկսի չաշխատել ու չընկալել ոչ մի բան:

-Դե չգիտեմ, երևի: Բոլորիս մոտ էլ լինում են նման պահեր, երբ հոգնում ենք կյանքից: Մեր ուղեղին բացասականը տալով՝ մոռանում ենք մեկ-մեկ ջրել այնտեղ աճած ծաղիկները:

-Մի բան ասեմ, բայց չսկսես ջղայնանալ: Անկեղծ ասած՝ ես չգիտեմ, թե ինչի եմ էսքան անհանգիստ ու նյարդային: Ուղղակի մտքումս անիմաստ հարցեր են: Հա, ես իրոք մոռացել եմ, որ այդ ծաղիկները խնամքի կարիք ունեն: Բայց էնքան մտածելու բան կա, որ խնամելու ժամանակ չունեմ:

-Չունե՞ս: Ժամանակ միշտ էլ կա: Այ, օրինակ՝ հենց հիմա, հենց այս պահին մի ուրախ բան պատմիր ինձ: Պատմիր ու կտեսնես, որ ծաղիկները սկսում են բարձրացնել իրենց գլուխները՝ թափ տանով իրենց վրա հարցական նշաններից բաղկացած փոշին:

Էսպիսի խոսակցություններն իմ կյանքում շատ են: Ես ինձ հոգեբան եմ զգում, որովհետև բոլորին համոզում եմ, ապացուցում ու օգնում հասկանալ, որ իրականում ոչ մի բարդ բան էլ չկա, ուղղակի պետք է սպասել ու համոզվել, որ բոլոր հարցերն էլ վերջ ի վերջո գտնում են իրենց պատասխանները: Ուղղակի մենք՝ հայերս, շատ ենք շտապում ու համբերել ընդհանրապես չենք սիրում: Մեզ անընդհատ տանջում են որոշակի մտքեր, ու մեր գլխում բազում հարցեր կան: Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե մոռանանք մեզ տանջող բոլոր հարցերի մասին ու սկսենք ապրել՝ առանց ամեն ինչ բարդացնելու: Այ, հենց նոր ես էլ ինքս ինձ հարց տվեցի: Երևի դա էլ այն հարցերից մեկն է, որ ինձ է տանջում: Հարցերը շատ են, պատասխանները՝ քիչ:

Երբ մենք անհանգիստ ենք, մեզ խորհուրդ են տալիս հանգստանալ՝ ասելով, որ չգիտենք, թե վաղն ինչ կլինի: Իսկ մի՞թե արժե անհանգստանալ մի բանի համար, որն անորոշ է: Մի՞թե պետք է հազարավոր հարցերով լցնել մեր միտքը: Հարցերը բնակություն են հաստատում մեր ուղեղում ու սկսում կրծել մեր գեղեցիկ ու դրական մտքերը:

Մեր ուղեղը մի շատ սովորական սպիտակ թուղթ է, որն սպասում է, որ գրեն իր վրա, որ լցնեն հիշողություններով, երգի բառերով, հետաքրքիր տեղեկություններով: Իսկ մե՞նք, իսկ ի՞նչ ենք անում մենք։ Մենք այն լցնում ենք սևով գրված հարցերով: Ու էլ ոչ մի բանի համար տեղ չի մնում: «Հիասքանչ է կյանքը» դառնում է «հիասքա՞նչ է կյանքը», «կգաս»-ը՝ «կգա՞ս»։ Ու այ այս նշանը ամեն մի հստակ բան անհստակ է դարձնում ու անորոշ:

Բայց այդ հարցական նշանները երբեմն օգնում են: Օգնում են դիմացինի կարծիքն իմանալ: Այդ նշանը «սիրում ես ինձ»-ը վեր է ածում «սիրո՞ւմ ես ինձ»-ի, ու հնարավորություն է տալիս դիմացինին՝ կարծիքն արտահայտելու ու ստիպված չհամաձայնելու:

Ու իմ եզրակացությունը միայն մեկն է: Պետք է հիշել հարցական նշանների ու այդ բազում հարցերի մասին, բայց պետք է պահել դրանք ուղեղում կառուցած դարակներից մեկում: Դարակներում, որ հեշտ չլինի դրանք օգտագործելը, որ ամեն անգամ դրանք դուրս չգան այդ դարակներից ու չսկսեն կրծել մեր ուղեղները: Այլ լինեն մի փոքր անհասանելի ու թողնեն, որ ես, հարցերից հոգնած իմ ընկերը ու մնացած բոլորն ապրեն հստակ ու առանց տատանվելու:

Գիտեմ՝ չեք կարդա, ես էլ սա ձեր երեսին երբեք չեմ ասի:

Ինչքան շատ են, չէ՞, մեր մեջ միջակ մարդիկ: Երբեք չէի մտածում, որ հոգին, զգացմունքները, հայրենասիրությունը միջակ կարող են լինել: Մարդ, ով անընդհատ խոսում է գեղեցիկի և տգեղի, բարու և չարի մասին, դրանք նույնիսկ չի կարողանում իրարից տարբերել: Կրթում է ուրիշներին՝ ինքը լինելով անկիրթ: Բարոյականություն ու հայրենասիրություն քարոզող մարդը պնդում է, որ սեփական հայրենիքին ծառայելը և կյանքը զոհելը գեղեցիկ չէ: Եթե դա գեղեցիկ չէ, ապա ի՞նչն է գեղեցիկ՝ թողնել հայրենիքից հեռանա՞լը, թե՞ ծառայությունից խուսափելը:

Կարող է՝ ես եմ միջակ, որ չեմ հասկանում, կարող է՝ ես չեմ կարողանում տարբերել, չգիտեմ: Ես 1000 էջանոց գրքեր մի օրում չեմ կարդացել և, անկեղծ ասած, այսօրվա դասս էլ չէի սովորել: Բայց կարծում եմ, որ գեղեցիկը հասկանալու համար ամենևին էլ պետք չէր ո՛չ այսօրվա, ո՛չ էլ երեկվա դասը: Ո՞ւմ են պետք անգիր արած տողերը, եթե այդ տողերի մեջ մի գրամ կապ չկա: Հենց այդպես էլ դառնում ենք միջակ՝ առանց հասկանալու, ամեն հարմար պահի իմաստ չկրող անգիր արած տողեր ասելով: Դատարկվում ենք, պարփակվում այդ դատարկության մեջ, և հիմարի դեմքով շարժվում այնտեղ, ուր գնում է մեծամասնությունը:

Կարծում եմ շատերը կհասկանան ասածիս միայն առաջին դեմքը և կշարունակեն պատերի անկյուններում քչփչալ: Միգուցե մի օր ձեր ականջում էլ շշուկներ հնչեն: Բամբասեք, բարոյական մարդիկ, միջակ անվանեք թեկուզ և ինձ: Դրանից ես միջակ չեմ դառնա:

Գիտեմ՝ չեք կարդա, ես էլ սա ձեր երեսին երբեք չեմ ասի: Հավատացեք, մի քանի անգամ փորձեցի, ավաղ չստացվեց:

Երբ դրսում անձրև է գալիս, իսկ ներսում երիցուկներն են ծաղկում, այդժամ ես հասկանում եմ, որ Վանաձորում իսկապես գարուն է եկել…

Միշտ անձրևային քաղաք Վանաձորն ունի իր յուրահատուկ գույները՝ մոխրագույնը կանաչի հետ: Դե, մոխրագույնը երևի հասկացաք՝ ինչու, իսկ կանաչը այս փոքր քաղաքում ամենուր է: Նայում ես վերև՝ կանաչավուն սարեր են՝ երկնքին հասնող, նայում ես շուրջդ՝ կանաչավուն ծառեր, իսկ երբ նայում ես ներքև, տեսնում ես այն գրեթե չերևացող ծաղիկները, որոնք հայտնվում են գարնան սկզբին:

Անձրևային հերթական մի օր ես փողոցներից մեկում հանդիպեցի մի երաժշտի, որը կանգնած էր անձրևի տակ, և կարծես հիասթափված, բայց չկոտրվող ձայնով երգում էր. «Let it be, Let it be»։ «Բիթլզի» երգը այդ երաժշտի կատարմամբ հնչում էր նորովի, նույնիսկ մի պահ ինձ թվաց, թե ես չգիտեմ՝ այդ ինչ երգ է երգում կիթառով մարդը: Նրա ձայնը և կիթառի նվագը խառնվել էին անձրևի կաթկթոցներին, և դրանից հետաքրքիր մթնոլորտ էր ստեղծվել:

Ռոքը՝ Վանաձորում, Վանաձորը՝ ռոքի մեջ: Դրսում անձրև է գալիս, իսկ ներսում երիցուկներ են ծաղկում․ սա է Վանաձորը:

Սովորական առավոտ է։ Արթնանում եմ ոչ թե աքլորի կանչից, այլ աշխատավոր մարդկանց ձայներից: Ժողովուրդը իր վաստակած հանգստից հետո էլի սկսում է նույն գործերը: Բոլորս էլ ծանոթ ենք գյուղի առօրյային․ այն սկսվում ու վերջանում է գործով, բայց միևնույնն է, չենք բողոքում ու հիշում ենք էն լավ ասացվածքը․ «Ով աշխատի, նա կուտի»։ Առանց տրտնջալու անցնում ենք գործի: Գյուղում, եթե ժամանակին չաշխատես, ապա ձմռանը չես կարող գոյատևել: Ի տարբերություն Հայաստանի այլ բնակավայրերի, մեզ մոտ գյուղատնտեսական աշխատանքները սկսվում են մեկ-երկու ամիս ուշացումով։ Պատճառը կլիման է, բայց տանջանքը էլի նույնն է մնում: Տարվա 7-8 ամիսը գյուղացին արարում, ստեղծում ու իր արդար քրտինքով վաստակում է իր օրվա հացը: Աշխատում են գրեթե բոլորը՝ մեծից փոքր, և այդ աշխատանքի հետ էլ համատեղում մնացած գործերը: Ամենադժվարը ուսանողների համար է, երբ առավոտ շատ վաղ արթնանում են, գնում Վանաձոր, դասերից հետո վերադառնում տուն ու սկսում գյուղատնտեսական աշխատանքները։ Անգամ դասերը սովորելու ժամանակ չեն գտնում, կամ էլ գիշերները մի կերպ հասցնում են: Նույնը դպրոցականների մոտ է, էլի ուսումն ու գործը համատեղում են: Ասացի՝ աշխատում են գրեթե բոլորը, իսկ չաշխատողների հիմնական մասը Ազգային ժողովի պատգամավորներ են կամ էլ քաղաքագետներ: Մի ամբողջ օր նստում ու խոսում են քաղաքականությունից, խնդիրներ առաջ քաշում, լուծումներ տալիս, ներքին կոնֆլիկտների մեջ ընկնում։ Թվում է, թե ազգային ժողովի շենքը տեղափոխվել է մեր գյուղ: Ի վերջո, խնդիրներին լուծում են տալիս ու մութն ընկնելուն պես գնում իրենց տուն, հաջորդ օրը նոր օրակարգով էլի հավաքվում: Էսպես անցնում են տարվա 7-8 ամիսները, հետո էլի անցնում ենք ձմեռվա հանգստին ու նորից մտածում հաջորդ գարնան մասին:

Շատերին է հայտնի, որ Լոռուց ավելի շուտ կարելի է հարևան երկիր՝ Վրաստան հասնել, քան մայրաքաղաք Երևան: Իսկ իմ գյուղից՝ Արևածագից՝ հատկապես: Ու գնալով այդ պարադոքսը ավելի լայն տարածում ստացավ, ու միայն իմ համագյուղացիների մեծ մասը շաբաթվա ընթացքում մի քանի անգամ լինում են Վրաստանում: Ես էլ վարակված` մեծ ոգևորությամբ ուզում էի գնալ Վրաստան: Եթե անկեղծ, ապա Վրաստանի մասին մտածելիս ես միշտ պատկերացրել եմ Թբիլիսին՝ իր կոլորիտային փողոցներով: Բայց առաջին այցելությունս ինձ իմ մտքերի Վրաստանը չտարավ: Մենք էլ շատերի նման գնում էինք Մառնեուլ: Մառնեուլը քաղաք է Վրաստանում: Սակայն շատ շատերի համար այն ասոցացավում է շուկայի, առևտրի հետ: Մինչև գնալս ու գնալու ժամանակ շատերն էին ասում, որ փոշմանելու եմ: Է հա, ինչ կա որ էնտեղ` ցեխ, էստեղ-էնտեղ թափթփված արկղեր, աղբի կույտեր ու անհամար ջրափոսեր:

Առաջին տպավորությունս անբացատրելի վատն էր: Երբ ուզում էի մեքենայի դուռը բացել ու դուրս գալ, հանդիպեցի մի մեծ պատնեշի՝ սոխի կեղևներով մի սար էր գոյացել: Սկզբում շատ անտարբեր հայացքով քայլում էի` ոչինչ չնկատելով շուրջս: Բայց դա միայն սկզբում, հիմա ասում եմ` երանի ինձ ու իմ աչքերին, որ այնտեղ էին: Կույրն անգամ կարող էր հասկանալ, որ սա միայն շուկա չէ, այստեղ մի բան կա, որ մարդու հոգուն է ձգում: Երբ նույն տեղով արդեն երրորդ անգամ էի անցնում, նկատեցի երկու մարդու, որ կանաչի էին վաճառում: Ազգությամբ ադրբեջանցի էին, արևելյան երաժշտություն էին միացրել ու թուրքական թեյի բաժակներով թեյ էին խմում: Երանելի տեսարան էր: Հետո մի քիչ հեռվում հայ ու ադրբեջանցի կանայք հագուստ էին վաճառում: Հագուստը, մեղմ ասած, բանի պետք չէր ու փռված էր գետնին: Իմ ուշադրությունը բնավ էլ դրա վրա չէր սևեռված, այլ այն բանի, որ հայն ու ադրբեջանցին, թշնամի լինելուց բացի, կարող են նաև հաշտ «գործընկերներ» լինել: Մի ուրիշ վայրում էլ ամուսիններով էլի ինչ-որ ապրանքներ էին վաճառում: Թառը ձեռքներին` մեկ ամուսինն էր նվագում, մեկ՝ կինը: Ու օդը լցված էր այդ երաժշտությամբ: Չգիտեմ` երբևէ հայտնվե՞լ եք մի վայրում, որտեղ կանգնած ես, ու ականջներիդ հասնում են մի շարք լեզուներով բառեր՝ հայերեն, վրացերեն, թուրքերեն, ռուսերեն: Ու ես երբևէ չէի պատկերացնի, որ այդ երևույթը ինձ գերագույն հաճույք կպատճառի: Երբ քայլում ես Մառնեուլի շուկայի փողոցներով, քեզ զգում ես Թուրքիայում, հետո` Հայաստանում, հետո և՛ Հայաստանում, և՛ Թուրքիայում միաժամանակ: Անբացատրելի զգացողություն է:

Ինչ թյուր կարծիք էր ստեղծվել այդ քաղաքի մասին: Ու հենց այդ պահին, հենց այդ վայրում ցանկացա շատ բարձր գոռալ, որ բոլորը լսեն, որ բոլորն իմանան, որ Մառնեուլը ուղղակի քաղաք չէ, շուկա չէ, այն տարբեր ազգերի, տարբեր ժողովուրդների ու նաև, այսպես կոչված, «թշնամի ժողովուրդների» կենցաղի ու մշակույթի միաձուլում էր, համատեղում էր: Ու այդ ամենն այնքան նուրբ ու հավես էր ստացվել, որ ուզում էիր անընդհատ շրջել այդ ջրափոսերի միջով, շրջանցել աղբակույտերն ու հետևել նրանց: Ու այդ պահին ինչքան ափսոսացի, որ չեմ վերցրել ֆոտոխցիկս, այդ մարդկանց, այդ համատեղված կենցաղն ու մշակույթը իսկապես անմահացնել էր պետք: Այնքան կուզեի լիքը հարցեր տալ, որովհետև համոզված էի, որ մեծ սիրով կպատասխանեն: Հաջորդ անգամ հաստատ կուղղեմ սխալս ու շատերին ապացույցներով կպատմեմ Մառնեուլի «կարևորության» մասին: Կյանքումս այդքան հագեցած ու նոր բացահայտումներով օր չէի ունեցել: Օրվա վերջին հրաշքը կապոցով թուրքական թեյի բաժակներին էին: Դրանցով թեյ խմելուց հավես բան չկա:

Արի գնանք լեռներում ապրենք՝ առանց կանոնների ու պարտավորությունների: Ապրենք ազատ ու երջանիկ, ազատ հոգով ու մարմնով: Ուզում եմ կյանքի ամեն ակնթարթում աչքերդ փայլեն ուրախությունից:

Մեզ պետք չեն անիմաստ ու շքեղ հարսանիքներ, որ դրանից հետո ապրենք միալար ու տաղտկալի կյանքով: Որ չբավարարվենք ու աչքներս գցենք այլ համաստեղություն, որ զգալով անհետաքրքրությունը ու մահացած կյանքը՝ դավաճանենք իրար: Դավաճանենք հոգով ու մարմնով, դավաճանենք ինքներս մեզ: Ու հետո մտածենք որտեղ ենք սխալվել, սխալվել ենք ընտրության հարցում, սխալվել, որովհետև աչքներս չենք փակել ու մտքով սավառնել երկնքում, սավառնել հասկանալու համար. արդյոք մենք ճիշտ մարդն ենք, որ հանդիպեցինք: Բոլոր մարդիկ յուրահատուկ են կյանքում, միայն գտիր քոնը:

Մի ասա՝ չկա, չեմ գտնում։ Իսկ դու փնտրե՞լ ես, փնտրի՛ր:

Մեզ պետք են վրաններ, ծառեր, ծաղիկներ ու դաշտեր… Արի չկտրվենք ու միաձուլված մնանք բնությանը:

Մեզ պետք չէ վանդակում ապրող թռչունների կյանք, պարփակված ու սահմանափակ մտքեր: Մեզ պետք է ազատ ու երևակայական աշխարհը տնօրինելու համարձակություն:

Արի գնանք լեռներում ապրենք, առանց օրենքների: Ինչ-որ բանի մասին սահմանում մտածել նշանակում է սահմանափակել այն ու դրա կարողությունները: Արի ապրենք մեր կյանքն առանց ավելորդությունների ու ծանր բեռի: Արի գրկենք իրար՝ հասկանալու մեր կարևորությունը, ու մեզ սիրված զգալու համար։

Ու անպայման, արի գնանք լեռներում ապրենք…