Հարցազրույց խորագրի արխիվներ

Tamara Taraxchyan

«Ես մինչև հիմա չեմ հարմարվել…»

Արցախցի Լաուրան դեռ մանկուց երազում էր բժիշկ դառնալ։

Եվ հենց այդ ձգտումը նրան ստիպեց մտածել Երևանում ուսում ստանալու մասին։ Սակայն, երբ եկավ մասնագիտություն ընտրելու ժամանակը, նա հասկացավ, որ պատրաստ չէ այդպիսի պատասխանատվություն ստանձնելու, և չհրաժարվելով առողջության անվտանգությանը անմիջականորեն կապված ոլորտից, ընտրեց մասնագիտություն սննդի անվտանգության բաժնում` չհրաժարվելով ուսումը Երևանում շարունակելու գաղափարից։

-Երազում էի բժիշկ դառնալ, բայց քանի որ բժշկական համալսարան Արցախում չկա, որոշել էի, որ բժիշկ դառնալու համար պետք է գամ Երևան, և այդպես ես սովորում էի, աշխատում էի այդ ուղղությամբ,  որպեսզի կարողանայի  գալ Երևան։
Բայց վերջին տարին փոխեցի իմ որոշումը, քանի որ հասկանում էի, որ այդպիսի պատասխանատվություն չեմ կարող իմ վրա վերցնել։ Ընտանիքիս անդամները ևս շատ դրական կերպով արձագանքեցին, որովհետև  իրենք նույնպես  ուզում  էին, որ ես գամ Երևան, և գիտեին, որ Երևանում ավելի մեծ հնարավորություններ կան: Այդպես եկա Երևան արդեն նոր նախընտրելի մասնագիտությամբ ուսում ստանալու։

Գլխավոր դժվարություններից մեկը Լաուրայի համար նոր միջավայրին հարմարվելն էր, որը վերջնական չի հաղթահարել մինչև այսօր։
Նա նշում է, որ թեև բնակվում էր Երևանում, միևնույն է, ամեն հարմար առիթ օգտագործում էր Արցախ այցելելու համար, մինչև որ սկսվեցին ծանր խոչընդոտները։
-Իրականում ես մինչև հիմա չեմ ադապտացվել  այս քաղաքին, քանի որ, ինչպես գիտեք, ես եկել եմ Արցախից, ու այդ պիտակը` այսպես ասած, որ ես Արցախից եմ, դա շատերին էլ դուր չէր գալիս։ Թե՛ համալսարանում ուսանողների կողմից, թե՛ դասախոսների, թե՛ առօրյա շրջապատում ես միշտ  առնչվել եմ այդ բացասական վերաբերմունքին:

Եվ իհարկե, տեղափոխվելուցս հետո,  ամիսը մեկ,  նույնիսկ  երկու անգամ ես անպայման գնում էի, իսկ հետո, երբ սկսվեց կորոնավիրուսը, և սահմանափակումներ եղան, այստեղ էի մնում, հետո սկսվեց պատերազմը, հետո բլոկադան, և ես այդպես էլ չկարողացա գնալ հայրենիք և մնացի այստեղ։
Հայրենիքում ստեղծված ծանր պայմանները Լաուրային ետ չէին պահում Երևանում դեռ նոր ծնունդ առնող կարիերան թողնելու և  վերադառնալու մտքից։

֊Ես ցանկացած ժամանակ էլ մտածում էի ընտանիքիս մոտ լինելու մասին, որովհետև ընդհանրապես չէի պատկերացնում, որ կգա մի օր, որ առանց հայրենիք, առանց տուն կմնամ: Միշտ ես  մամայիս  զանգում ասում էի` գամ,  մաման ասում էր. «Չես կարա, էլի, ստեղ առանց ջուր, առանց էդքան ուտելու բանի,  դու ստեղ չես կարա մնաս»: Ես էլ մամային ասում էի. «Մամ, ես կարամ, մենակ թե ձեր կողքին  լինեմ,  ամեն ինչին կհարմարվեմ,  միայն թե էդտեղ լինեմ»։ Պատրաստ էի աշխատանք, ուսում թողնել ու գնալ, ընտանիքիս հետ լինել։

Պատերազմի սկսվելու մասին իմացել է կուրսընկերներից։ Շատ էր վախեցել, քանի որ հարազատների հետ կապի դուրս գալ չէր կարողանում: Միակ սփոփանքը գտնում էր հայրենակից ընկերների մեջ։

-Ես դասի էի այդ ժամանակ, որ պատերազմը սկսվեց, անգամ տեղյակ չէի` ինչ է  կատարվում, կուրսընկերներս եկան, ինձ հարցրեցին` «Բա ո՞նց են ձերոնք», ես էլ ասում էի.  «Նորմալ, էլի, ոնց պետք ա լինեն»,  ու չեմ գիտակցում այդքանը, որ այնտեղ պատերազմ է սկսվել: Հետո դասախոսն ասաց, որ մարդիկ իջել են նկուղները։ Ես ապշահար էի, որովհետև չէի մտածում, որ նման բան կարող էր էլի լինել, որ ռուս խաղաղապահները այնտեղ, կարող է նորից պատերազմ սկսվել։ Ու ես չէի կարող բառերով բացատրել իմ ապրումները, որովհետև դա շատ ահավոր է, երբ դու ուզում ես գոնե մեկի հետ կապ հաստատես ու իմանաս` ոնց են, գոնե ասեն` լավ են ու անջատեն, բայց ոչ մեկի հետ չես կարողանում կապ հաստատել։

Ընկերներիս հետ էի, էլի Արցախից, որ կարողանում էի խոսել, կիսվել, և երբեք այդ  ապրումները  չենք կարող մոռանալ, միշտ մնալու է մեր սրտի, հիշողության ու մտքի մեջ, որովհետև այնքան  վատ բաներ են եղել այդ օրերին, որ  մենք անգամ մտածում էինք`  «Գոնե էնտեղ մարդկանց բաց կթողնե՞ն, որ իրենք գան, ո՞նց կթողնեն…»։  Ես տատիկիս հետ կարողացա կապ հաստատել, ու ինքը այդ ժամանակ աշխատանքի էր, պապիկս էլ դրսում  էր ու ասաց, որ չգիտի պապիկիս տեղը, ոչ մեկը չգիտեր։ Զանգում էի, բայց չէր պատասխանում պապիկս, շատ ահավոր էր, ու ես հիշում եմ  այդ օրը, գիշերվա ժամը երկուսն էր, աղոթեցի, ասացի` «Տեր Աստված, խնդրում եմ, գոնե մի պահ պատասխանի պապիս,  ասի` լավ եմ ու վերջ, ուրիշ ոչ մի բան չեմ ուզում», ու նորից զանգեցի։ Աղոթելս, զանգելս ու պապիկիս պատասխանելը մեկ եղավ։ Պատասխանեց, ասաց` լավ եմ ու վերջ, ձայնը հետո կտրտվեց, ուրիշ ոչ մի բան չկարողացանք արդեն խոսել, ու հետո տատիկիս արդեն ասացի, որ խոսել եմ պապիկի հետ, չանհանգստանա:

Դժվարությունների ու ցավի հետ մեկտեղ, Լաուրայի հոգում չի մարում հայրենակիցների  հանդեպ տածած սերն ու կարեկցանքը։ Հայրենակիցներին որևէ աջակցություն ցուցաբերելու ցանկությունը մղեց փոքրիկ թիմ կազմելու և տարհանված արցախահայության համար անհրաժեշտ իրերի և սնունդի հավաքագրումը կազմակերպելու։
-Թիմը ես չեմ ստեղծել անձամբ, բայց մի քանի արցախցի երեխաներով ենք որոշել։ Մեզ աջակցել են մեծ լսարան ունեցող բլոգերներ։ Իրենք են օգնել, և մենք բացել ենք այն և սկսել  կամավորական աշխատանքները կազմակերպել, ու երևի թե Երևան քաղաքում քիչ կամավորական թիմերից էինք, որը բաժանում էր նաև վերմակ ու բարձ մարդկանց, որովհետև հիմնականում չոր սնունդ, հիգիենայի պարագաներ էին բաժանում, իսկ այդ ժամանակ, քանի որ մարդիկ առանց ոչ մի բանի էին դուրս եկել, իրենց պետք էր այդ վերմակը, բարձը։ Մարդիկ կային, որ անգամ մեքենայի մեջ էին քնում։ Իրենց դա շատ պետք էր։ Տևեց մոտ մեկ ամիս, հետո ֆինանսական միջոցները այդքան էլ չէին  հերիքում, որպեսզի շարունակենք կամավորական աշխատանքը, և աստիճանաբար նվազեցին մեր աշխատանքները, մինչև ամբողջապես դադարեցվելը։ Բայց իմ հոգում մի շատ  մեծ թեթևություն կա, որ մենք այդքան շատ մարդու օգնել ենք։ Լաուրան այս չորս տարիները ամփոփելիս, հիասթափված նշեց, որ սպասելիքները կրթական  ոլորտից չեն արդարացել, թեև համառորեն շարունակել է, և այժմ սովորում է մագիստրատուրայում:

-Հույս ունեմ, որ ավելի շատ պրակտիկ փորձ ձեռք կբերեմ, քան բակալավրիատում ուսանելիս:  Երբ գործնական աշխատանք չկա, դու էդքան էլ չես կարող պատկերացում կազմել այն ամենի մասին, ինչը որ քեզ պետք է:

Իսկ հարցին, թե ինչպես այս չորս տարիները փոխեցին իրեն, տխրությամբ հիշեց։
-Չորս տարի առաջ, երբ նոր էի եկել  Երևան, շատ փակ էի, շատ ամաչկոտ էի, այնքան, որ  օրինակ, ինչ որ բանի տեղ չիմանայի, կամաչեի մեկին մոտենալ ու հարցնել, թե որտեղ է գտնվում,  կամ խնդրել ուղղորդել ինձ: Հիմա շատ համարձակ եմ դարձել: Եթե առաջ արցախցի լինելու համար ինձ մի բան ասեին, կգնայի մի տեղ, կլացեի,  իսկ հիմա ես գիտեմ ինչպես պատասխան տալ բոլորին և ասել, որ արցախցի լինելը դա մեծ պատիվ է, ոչ թե ամոթ բան։

-Որտե՞ղ եք Ձեզ տեսնում հինգ տարի հետո։

-Հինգ տարի հետո ես ինձ տեսնում եմ իմ ոլորտում, արդեն շատ լավ մասնագետ դարձած: Չեմ զղջում, որ ընտրել եմ հենց այս ոլորտը։  Հայաստանում շատ մեծ  խնդիր ունենք սննդի անվտանգության առումով, այդ պատճառով հուսով եմ, որ հինգ տարի հետո շտկված կլինեն բոլոր այդ հարցերը, և մարդիկ արդեն կսնվեն առողջ սնունդով ամեն տեղ։ Հուսով եմ (ժպտում է)։

Վերջին հարցի շուրջ երկմտում էի,  բայց իմ մեջ ուժ գտնելով հարցրեցի, թե երբ է վերջին անգամ իրեն անչափ երջանիկ զգացել։ Լաուրան  դեռ 21 տարեկան է, բայց  վերջին մի քանի տարին անասելի հետք է թողել նրա հոգում, հիշողության մեջ։ Աչքերում եղած տխրությունը արժանապատվության հետ խառնված, ցավը, հիասթափությունը…

-Ես միշտ մտածել եմ, որ ինձ եթե այդ հարցը տային, ես միանշանակ 2020 թ. նոյեմբերին (օրը չեմ հիշի, որ ասեմ, բայց էդ պահը կարող եմ հիշել)։ Նոյեմբերին մենք էլի կամավորական աշխատանքներ էինք անում, պահածոներ էինք փաթեթավորում պահածոյի գործարանում և ուղարկում դիրքեր` զինվորների համար։ Դե հայրիկս էլ էր դիրքերում, հորեղբայրս, եղբայրներս… Բոլորն այնտեղ էին, և երբ հերթական կամավորական աշխատանքներն էինք անում, երեկոյան յոթին ավարտելուց հետո, գնացի տուն, ու երբ տուն մտնելով տեսա հայրիկս նստած … (հուզվում է), անբացատրելի էր զգացածս։ Որովհետև էնքան շատ էի ուզում նրան տեսնեի, դա իմ կյանքի, միանշանա՛կ իմ կյանքի երջանիկ օրն էր, երբ մենք  հարազատներով մի սեղանի շուրջ նստած էինք, ամբողջական էր ընտանիքս, միանշանակ դա էր իմ կյանքի ամենաերջանիկ պահը։ Վախս շատ մեծ էր մինչ այդ պահը, որովհետև մինչև հայրիկիս գալը, երբ խոսում էինք տեսազանգով, (հայրիկս  ճանապարհային ոստիկանության փոխգնդապետ  էր այդ ժամանակ), հենց այդ պահին իրենց շենքի վրա ռումբ ընկավ։ Սարսափելի էր էդ ամենը: Ես երբեք ոչ մեկին չեմ ցանկանա զգալ այն ապրումները, որ ես եմ զգացել այդ օրերին։ Ոնց որ ամբողջ կյանքս սպասեի այդ օրվան, հավերժություն էր թվում, դրա համար դա միանշանակ իմ կյանքի ամենաերջանիկ օրն էր։

inga tamrazyan

«Սկսեցի կարդալ այն ժամանակ, երբ ինքս էի ուզում». Էդգար Կոստանդյան

- Էդգար, երբ մտովի վերադառնում եք մանկություն, ձեզ ինչպե՞ս եք հիշում, ինչպիսի՞ երեխա եք եղել:  

- Աշխույժ, հետաքրքրասեր, ինձ ամեն ինչ հետաքրքիր էր այդ ժամանակ: Ես մտովի չեմ գնում, ինձ մոտ այնքան առարկայական է, շոշափելի, ես մանկությունը չեմ առանձնացնում ինձնից: Իմ կյանքում կարևոր բաղադրիչ է:

- Ձեր մանկության ամենագեղեցիկ հուշը: 

- Չեմ կարող հիմա որևէ բան հիշել, ամբողջ մանկությունս գեղեցիկ է եղել:

- Մենք բոլորս, մանկությունից մի կամ մի քանի սովորություն ենք մեզ հետ բերում, դուք ի՞նչ սովորություն եք բերել մանկությունից:

- Սովորությու՞ն, հա, ծխելը (ծիծաղում է):

- Մի բառով կնկարագրեք ձեզ:

- Չէ, ես ինձ ո՞նց նկարագրեմ, մի քիչ անշնորհակալ գործ է:

- Ի սկզբանե գիտե՞ք, ինչ եք գրում, թե ինչ-որ բաներ նպաստում են գրելուն:

- Շատ բաներ են նպաստում, ի սկզբանե գիտեմ` ինչ է լինելու, բայց ոնց կավարտվի, չգիտեմ, կամ գիտեմ` ոնց կավարտվի, բայց ոնց կսկսվի` չգիտեմ:

- Ե՞րբ հասկացաք, որ պետք է գրեք:

- Ուսանողությունից մեկ-երկու տարի առաջ, հասուն տարիքում:

- Հարցազրույցներից մեկում ասել էիք, որ մինչև 14 տարեկանը գիրք կարդալ չէիք սիրում, չէիք ուզում տեսնել: 

- Հա, ատում էի գիրքը: Սկսեցի կարդալ այն ժամանակ, երբ ինքս էի արդեն ուզում, այսինքն չստիպեցին ինձ, ծեծելով գիրք չեն կարդացրել, սկսեցի կարդալ, ու դուրս եկավ, բայց եթե ստիպեին, հետո կարող է դուր չգար:

- Ինչու՞ եք գրում: 

- Դե դա է իմ գործը, ի՞նչ անեմ:

- Բանաստեղծություններ երբևէ գրե՞լ եք, թե՞ ամեն դեպքում արձակը ավելի մոտ է ձեզ:

- Երբեմն, ես չեմ ուզում մտնեմ այդ դաշտ, այնտեղ պրոֆեսիոնալ չեմ, բայց փորձեր արել եմ:

- Գրողը մարզիկի նման միշտ պետք է լավ մարզավիճակում լինի, ոչ թե սպասի ներշնչանքի բարեհաճությանը: Համաձա՞յն եք այս մտքի հետ:  

- Հա, իհարկե, եթե սպասես ներշնչանքին, չգիտես, երբ կգա, կամ կարող է չգալ:

- Կա՞ ինչ-որ բան, որը ձեզ խանգարում է ստեղծագործել:

- Հա, վատ աղմուկը, որ մեր շուրջ կա, նաև շրջակա միջավայրի տրամադրությունը:

- Ի՞նչն է անհետաքրքիր ձեզ համար, որի մասին չարժի էլ գրել:

- Չկա ինձ համար անհետաքրքիր բան, ցանկացած անհետաքրքիր բան կարելի է հետաքրքիր դարձնել:

- Ո՞վ է ձեր առաջին քննադատը: 

- Ես, երևի:

- Ձեր ֆեյսբուքյան էջը ուսումնասիրելիս նկատեցի, որ ձեր ընկերների հետ հաճախ եք լինում, լուսանկարներ տեղադրում, ի՞նչ դեր ունեն նրանք ձեր կյանքում:

- Ամենակարևոր, ամենաառաջնային, թեև ես վախենում եմ շփվել այն մարդկանց հետ, որոնք անընդհատ փոխում են իրենց շրջապատը, այսինքն ես նոր ծանոթություններին չեմ դեմ, այլ անընդհատ շրջապատը փոխող մարդկանց: Օրինակ, ես նախկին ընկերներ չունեմ, իմ բոլոր ընկերները երբվանից ընկերս են եղել, մինչև հիմա ընկերս են:

- Ո՞վ կարող է լինել ձեր ընկերը:

- Չգիտեմ, երևի ինչ-որ ընդհանուր բան պիտի ունենանք, բայց օրինակ, տարբեր ենք ես և իմ ընկերները, պիտի ինչ-որ տարբերություններ լինեն, թե չէ անհետաքրքիր կլինի:

- Վերջին հարցազրույցում, ձեր կինը` դերասանուհի Անի Պետրոսյանը, ասաց, որ մի տարի է ամուսնացած եք, մինչ այդ դուք երբեք չեք խոսել, բայց Անիի հետ շուրջ 10 տարվա մտերիմ ընկերներ եք եղել: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ ձեր տարիների ընկերությունը վերածվեց սիրո:

- Գուցե վերածվել էր, մենք չէինք հասկանում:

- Ի՞նչ ասելիք ունեք, որի մասին դեռ չեք գրել:

- Վատ բան եմ ասում, բայց ինձ թվում է, մարդկանց ասելիքն էլ է արդեն սպառվել, մենք այնպիսի ժամանակներում ենք հիմա ապրում, որ ամեն ինչ շատ «ուղիղ» է, ասելիքի չեն սպասում, ինչ-որ ուղիղ բաների են սպասում, այնպես են անում, որ ասելիքդ չուզես տեղ հասցնել, բայց, չէ, շատ ասելիք  ունեմ:

- Էդգար, հարցին, թե ով է այսօրվա հերոսը, տարիներ առաջ պատասխանել եք, որ հերոս չկա, հիմա փոխվե՞լ է որևէ բան, կա՞ հերոս: 

- Ոչ:

- Ի՞նչ եք կարդում հիմա:

- Չեմ կարդում հիմա, շատ ծանրաբեռնված է գրաֆիկս, այս տարի ընդհանրապես չեմ կարդացել, բայց կկարդամ:

- Ձեզ համարու՞մ եք երջանիկ մարդ:

- Եթե փոքր իմաստով` ընտանիք, ընկերներ և այլն, ապա այո, եթե գլոբալ իմաստով` մյուսների երջանիկ չլինելն է խանգարում, որ դու քեզ լիարժեք երջանիկ զգաս: Չես կարող անընդհատ երջանիկ լինել, կամ անընդհատ երջանիկ չլինել, հատուկ բան չի երջանկությունը, սովորական զգացողություն է, մրսել, շոգել, երջանիկ զգալ, ավելի շատ ֆիզիկական զգացողություն է:

- Այսօր այն կետո՞ւմ եք, որին ձգտել եք:

- Եթե հիմա ես համարեմ, որ այն կետում եմ, որին ձգտել եմ, էլ ոչ մի բան չեմ անի: Բայց այն, ինչ պատկերացրել եմ, որ այսօր պիտի լինի, այդ առումով  այդ կետում եմ:

- Նոր ստեղծագործություն սպասե՞նք ձեզնից: 

- Այո, հույս ունեմ աշնանը կլինի:

Կոտրելով կարծրատիպեր. Աղաբաբյան քույրերի պայքարի ուղին

«Մարդկանց համար խորթ էր, որ նման խնդիրներ ունեցողները կարող են բարձրագույն կրթություն ստանալ։ Համալսարանում մեզ թերահավատորեն էին մոտենում, սակայն մենք ապացուցեցինք հակառակը»,- ասում է Սյուզաննա Աղաբաբյանը։

Սյուզաննա և Ռուզաննա Աղաբաբյան քույրերը Տավուշի մարզի Կողբ բնակավայրից են։ Երեք տարեկանում երկվորյակ քույրերը ձեռք են բերել ֆիզիկական հաշմանդամություն, հենաշարժողական համակարգի խնդիրներ, սակայն չեն դադարել առաջ շարժվել. դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել են համալսարան, ստացել բարձրագույն կրթություն։

Քույրերի առավոտը, ինչպես իրենք են նշում, սկսվում է «մյուս մարդկանց նման». շտապում են աշխատանքի։ Սյուզաննա եւ Ռուզաննա քույրերն աշխատում են «Հույսի կամուրջ» հասարակական կազմակերպությունում։

Այն հարցին՝ բարդ չէ՞ աշխատել հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հետ, Սյուզաննան պատասխանում է. «Ոչ, ինքս ունենալով հաշմանդամություն, միշտ ցանկացել եմ աշխատել նման խնդիրներ ունեցող երեխաների հետ. լավագույնս կարող եմ հասկանալ նրանց, նրանց հաջողություններն ու դժվարությունները, բարձրաձայնել խնդիրները»։

Քույրերին գրեթե միշտ կարելի է միասին հանդիպել, հաճախ իրենց հոր՝ Գագիկ Աղաբաբյանի ուղեկցությամբ։ Ռուզաննան ասում է, որ մի անգամ առանց ծնողների ուղեկցության որոշել են հարևանին այցելել, և իրենց համարձակության, իրար օգնելու շնորհիվ կարողացել են հաղթահարել թեև կարճ, բայց ոչ այդքան դյուրին ճանապարհը։

Քույրերը նշում են, որ իրենք այդքան ուժեղ չէին լինի, եթե չլիներ իրենց ծնողների աջակցությունը. «Հայրս միշտ ասում էր` չմտածեք, որ ինչ-որ մեկը ձեզանից բարձր է, դուք բոլորի հետ հավասար եք, չփորձեք ձեզ տարբերակել ուրիշներից։ Երբ պարզվել է, որ մենք ունենք մանկական ուղեղային կաթված, բժիշկներն ասել են` այս երեխաները ոչ կարող են խոսել, ոչ շարժվել, ոչ հասկանալ, բայց ծնողներիս աջակցության և հավատքի շնորհիվ մենք շատ ավելի կայացած ենք, քան ուրիշները»,-հավելում է Սյուզաննան։

Խոսելով հասարակության մեջ իրենց դերը գտնելու, ինչպես նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց դժվարությունների մասին, Սյուզաննան ասում է, որ ցանկացել են կրթություն ստանալ, ստացել են, ցանկացել են աշխատել, հիմա աշխատում են, բայց պայքարել միշտ է պետք։ «Կարծում եմ` մենք բացառություն չենք, և ցանկացած մարդու մոտ էլ պայքարի շրջանը միշտ էլ կա. կապ չունի՝  հաշմանդամություն ունի, թե՝ ոչ, մարդ պետք է իր կյանքի ուղին ինքը իրենով, իր դժվարությունները հաղթահարելով առաջ գնա»։

Զուգահեռաբար նշում են նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց հանդիպող խոչընդոտների մասին, որոնցից մեկն էլ շրջապատող անմատչելիությունն է. թեքահարթակների, ճանապարհներին բազրիքների, բռնակների բացակայությունը, որոնք նախատեսված կլինեին ոչ միայն հաշմանդամություն ունեցող անձանց, այլև երեխաների և տարեցների համար։ «Մանկության տարիներին դեպքեր են եղել, որ աստիճանները բռնակ չունենալու պատճառով նստած ենք բարձրացել։ Բարձրանալու ժամանակ մեզ ոչ թե տառապանքն էր համակում, այլ ուրախանում էինք, որ առանձնահատուկ ձև ունենք բարձրանալու»,- հավելում է քույրերից Ռուզաննան։

Աշխատանքին զուգահեռ քույրերը նաև ազատ ժամերին ստեղծագործում են, իսկ վերջին տարիներին հոր հետ հիմնադրել են ընտանեկան բիզնես. զբաղվում են գինու արտադրությամբ։ Քույրերից յուրաքանչյուրը բիզնեսում իր դերն ունի։ Սյուզաննան զբաղվում է թղթաբանական հարցերով, Ռուզաննան` ընկերության մարքեթինգի և սոցիալական էջերի վարման աշխատանքներով։

Հ.Գ. Զրույցի վերջում քույրերին խնդրում եմ իրենց խորհուրդը հղել դժվարություններ և խնդիրներ ունեցող անձանց։

Սյուզաննա Աղաբաբյան.

«Կյանքում երբեք չընկճվել, յուրաքանչյուր իրավիճակում, անկախ կարողություններից, հնարավորություններից առաջ գնալ, երբեք չբողոքել, անցյալը չհիշել, անցյալի վրա չհիմնվել։ Եթե անցյալի վրա հիմնվելով ապրենք, կկորցնենք ապրելու մեր տեսլականը, անցյալը վերհիշելու փոխարեն պետք է առաջ գնալ, պայքարել սեփական իրավունքների, նպատակների և երազանքների համար»։

Ռուզաննա Աղաբաբյան.

«Քո կյանքի ճանապարհը դու ես անցնում, և ուրիշի կյանքի փորձը քոնը չէ։ Պետք է անցնես այդ ճանապարհը, որ գտնես կյանքի բանալին և բոլոր հարցերի պատասխանները։ Կարևորը պայքարելն ու քո ուժերին հավատալն է»։

Inga Tamrazyan

Երեխան և պատերազմը

Մանկական տրավմաները մեծ ազդեցություն են թողնում մարդու ներաշխարհի, աշխարհայացքի և ընկալումների վրա, իսկ ինչպիսի՞ ազդեցություն կարող է ունենալ պատերազմը, արդյո՞ք սա տրավմայի մի մաս է, արժե՞ այս թեմայով խոսել երեխայի հետ, նրան տեղեկացնել պատերազմի մասին։
Այս առիթով զրուցել ենք մանկական հոգեբան Անի Քոչարյանի հետ։

- Անի, շատերն են ասում, որ մեծ տարիքում մեզ անհանգստացնող վախերը գալիս են փոքր տարիքից, որքանո՞վ է դա համապատասխանում իրականությանը։

- Վախեր, ֆոբիաներ և տագնապներ կան, որ առաջանում են հենց մեծ տարիքում` կյանքի իրադարձություններով պայմանավորված, իսկ կան վախեր, որոնք գալիս են մանկությունից, նաև ներարգանդային կյանքից, կան նաև վախեր, որոնք երեխաներին են փոխանցվում ծնողներից։

- Մենք, որպես պատերազմող երկիր, արդյո՞ք պարտավոր ենք խոսել երեխաների հետ, նրանց ներկայացնել, թե ինչ է պատերազմը։

- Եթե չլինեինք էլ պատերազմող երկիր, պետք է երեխային ասենք, թե ինչ է պատերազմը, բնականաբար, իր տարիքային առանձնահատկությունների շրջանակներում։ Դեռահասության տարիքում արդեն լիարժեք կարող ենք ներկայացնել, թե ինչ է պատերազմը, իսկ ավելի փոքր տարիքում կարող ենք դա ցույց տալ մուլտֆիլմերի միջոցով, հնարավոր տրավմաներից խուսափելու համար, բացառությամբ այն դեպքերը, երբ երեխան ականատես է լինում ռազմական գործողությունների:

- Կարծրատիպ կա, որ երեխան ինչքան քիչ բան իմանա մեր շուրջը կատարվող վատ իրադարձությունների մասին, այնքան մանկությունը ավելի գունեղ կանցնի, ճի՞շտ է արդյոք դա։

- Նայած որ իրադարձությունների մասին է իմանում, եթե բացասական, բնականաբար գունեղ չի անցնի, իսկ եթե դրական, ապա հակառակը։ Պետք է կարողանանք մեծացնել հոգեպես առողջ երեխաներ, պահելով ոսկե միջին կոչվածը։

-  44-օրյա պատերազմի ժամանակ տարածվել էր մի տեսանյութ, որտեղ երեխան ասում էր, որ պատերազմում կորցրել է իր հայրիկին, ի՞նչ եք կարծում սա հետագայում որքանով կանդրադառնա երեխայի հոգեբանության վրա։

- Շատ անհատական հարց եք տալիս, որի դեպքում ենթադրություններ անելը շատ սխալ է, բնականաբար երեխայի մոտ կա կորուստ, որը պետք է կարողանա ապրվի իր կողմից և հաղթահարվի։ Իսկ հետագան, թե ինչպես կանդրադառնա, կախված է մեծահասակների քայլերից:

- Անի, հետաքրքիր է, երբևէ փորձ ունեցե՞լ եք աշխատել նման երեխաների հետ։

- Այո, և՛ քառասունչորսօրյայից հետո, և՛ հիմա։

- Ո՞ր դեպքում եք խորհուրդ տալիս դիմել հոգեբանի, ինչպե՞ս հասկանալ, որ երեխան ունի հոգեբանի կարիք։

- Կան ախտանշաններ, որոնց դեպքում պետք է աշխատել՝ սննդի ընդունման խանգարումներ, քնի խանգարումներ, վարքային փոփոխություններ, տրավմայի չապրման զգացողություն և այլն։

- Արդյո՞ք դրանք շուտ հայտնաբերելու և բուժելու դեպքում  երեխային այլևս չի անհանգստացնի։

- Դեպքեր կան, որ աշխատանքը պահանջում է տարիներ։ Հետագայում, նաև մեծ տարիքում, անդրադարձ տվյալ հարցերին։

- Եվ վերջում, ի՞նչ խորհուրդ կտաք ծնողներին, ինչպե՞ս աշխատել երեխաների հետ, նրանց մոտ հնարավորինս առողջ մանկություն ձևավորելու համար։

- Առաջինը` լինեն «բաց» երեխաների նկատմամբ, ունենան լսելու և կարեկցելու կարողություն և հաճախ զրուցեն երեխաների հետ։

Երբեք չհանձնվել

Գարիկ Գալստյանը Ախալքալաքից է: 19 տարեկան է, սովորել և ավարտել է ոսկե մեդալով Ախալքալաքի թիվ 1 դպրոցը: Սովորում է Թբիլիսիի բժշկական համալսարանի նախապատրաստական կուրսում, որտեղ ընդունվել է 1+4 ծրագրով անվճար: Այժմ ապրում է Գերմանիայի Լեյպցիգ քաղաքում: Ավելի մանրամասն իր առօրյայի և գործունեության մասին պատմեց Գարիկը մեր հարցազրույցի շրջանակներում:

-Գարիկ մի փոքր պատմիր, թե ինչո՞վ ես զբաղվում ներկա պահին:

-Ավարտել եմ Թբիլիսիի պետական բժշկական համալսարանի նախապատրաստական կուրսը և ըստ դրույքի պետք է գնամ Թբիլիսի, բայց քանի, որ ներկա պահին գտնվում եմ Գերմանիայում, պետք է մնամ այստեղ և ուսումս շարունակեմ Գերմանիայում: Ապագա պլաստիկ վիրաբույժ եմ:

Ներկա պահին զբաղվում եմ կամավորությամբ European Ways e.V. կազմակերպությունում, ինչպես նաև այլ գերմանական կազմակերպություններում: Միևնույն ժամանակ աշխատում եմ European Ways e.V. կազմակերպությունում:

Ինչպես նաև մասնակցում եմ տարբեր կուրսերի և թրեյնինգների:

-Ինչու՞ հենց բժշկություն, այլ ոչ թե այլ մասնագիտություն:

-Բժիշկ դառնալու որոշումը իրականում այդքան էլ հեշտ չեմ կայացրել, քանի որ միշտ տատանվել եմ մասնագիտության ընտրության հարցում, որոշեցի անցնել ամեն մասնագիտության միջոցով և հասկանալ, որի մեջ եմ ինձ տեսնում, որն եմ կարող անել, և որն է ինձ դուր գալիս: Եվ միշտ կանգնել եմ բժշկության վրա ու մտածել, որ դա իմն է:

Եվ իմ միակ նպատակն այն է, որ իմ հիվանդները լինեն ինձ հետ ազատ հարաբերությունների մեջ և ամեն հարցում անկասկած դիմեն ինձ:

-Որքա՞ն ժամանակ է, որ ապրում ես արտերկրում:

-Արդեն հինգ ամիս է, ինչ ապրում եմ արտերկրում:

-Արդյոք հե՞շտ է ապրել այլ երկրում:

-Արտերկրում ապրելը այդքան էլ հեշտ չէ, քանի որ ես գտնվում էի օտար վայրում, սակայն լինելով բաց հայացքների տեր մարդ, այսպես ասած, շատ հեշտ հարմարվեցի միջավայրին: Առաջին շրջանում ինձ համար մի փոքր մշակութային շոկ էր, բայց դրանից հետո ինձ զգացի ավելի լավ:

-Զբաղվում ես կամավորությամբ, քո կարծիքով   ինչպիսի՞ն պետք է լինի կամավորը:

-Կամավորությամբ զբաղվել սկսել եմ 14 տարեկանից: Կամավորությունը իմ կյանքի կարևոր մասերից մեկն է: Իրական կամավորը պետք է լինի էներգիայով լեցուն, ճկուն մտածելակերպով և ստեղծագործող:

-Ի՞նչ պլաններ ունես ապագայի հետ կապված:

-Ապագայի հետ կապված պլանները շատ-շատ են, սակայն ապագայի մասին չեմ սիրում խոսել, միայն կասեմ, որ կսովորեմ, կաշխատեմ բժշկության ոլորտում, իսկ մնացածը կտեսնենք ապագայում:

-Ո՞րն է քո մոտիվացիայի աղբյուրը:

-Իմ մոտիվացիան ես համարում եմ կյանքի հանդեպ սերը: Իսկ ընդհանրապես ինձ մոտիվացնում է իմ ամեն քայլը:

Ազատ ժամանակ հիմնականում գրքեր եմ կարդում, շատ եմ սիրում գրքեր կարդալ և դա նույնպես համարում եմ իմ մոտիվացիայի աղբյուր: Հիմնականում կարդում եմ բիզնեսի, բժշկության և գումար վաստակելու մասին գրքեր: Նաև զբաղվում եմ լողով, մեդիտացիայով և սպորտով:

-Քո կարգախոսը:

-Իմ կարգախոսն է` «երբեք չհանձնվել»:

-Ի՞նչ խորհուրդ կտաս բոլոր ներկա և ապագա ուսանող-ներին:

-Ներկա և ապագա ուսանողներին խորհուրդ եմ տալիս, որքան հնարավոր է շատ կարդալ և սովորել: Եվ ամենակարևորը` չհանձնվել, եթե ինչ որ բան ուզում ես, ապա կհասնես:

Նշեմ, որ Գարիկը շատ ակտիվ և նպատակասլաց երիտասարդ է, ով միշտ շարժվում է առաջ ու չի հանձնվում: Եվ այս ամենի համար շնորհակալ է իր ընտանիքին` իրեն միշտ քաջալերելու և օգնելու համար:

Թամարայի աշխարհը

Թամարա Սարգսյանը 17 տարեկան է, ապրում է Մառնեուլի շրջանի Դամիա գյուղում: Սովորում է գյուղի միջնակարգ դպրոցի 12-րդ դասարանում:

Թամարան բազմակողմանի զարգացած է, զբաղվում է նկարչությամբ և բանաստեղծություններ գրելով: Նրա խոսքով առանց այս երկուսի, իրեն չի պատկերացնում:

-Քանի՞ տարեկանից ես նկարչությամբ զբաղվում։

-Նկարել սկսել եմ փոքր տարիքից, դպրոցական ալբոմներս լի էին բնապատկերներով և դիմանկարներով։ Նկարչական կրթություն չունեմ, ծանոթ եմ այնքանով, ինչքան սովորել եմ դպրոցում։

-Ո՞րն է քո սիրելի նկարը, պատմիր մի փոքր դրա մասին։

-Սիրում եմ իմ նկարած յուրաքանչյուր նկար, չնայած ամենից հոգեհարազատը Թբիլիսիի նկարն է, երևի նրա համար, որ ինքս էլ անչափ սիրում եմ Թբիլիսին։

-Ե՞րբ ես սկսել գրել:

-Գրել սկսել եմ 13 տարեկանից, առաջին բանաստեղծությունս որբացած եղնիկի մասին է, որը բացի իմ ընտանիքի անդամներից, ուրիշ ոչ ոք չի կարդացել։

Ես ունեմ գրելու իմ աշխարհը, գրում եմ կյանքի, մարդկանց վերաբերյալ իմ պատկերացումները, փորձում եմ գրելու միջոցով արտահայտել իմ կարծիքը և տեսակետը։ Կարծես թե ես այսպես եմ փորձում ասելիքս հայտնել աշխարհին։

-Ազատ ժամանակ բացի նկարելը և բանաստեղծություններ գրելը, ինչո՞վ ես սիրում զբաղվել։

-Սիրում եմ գրքեր կարդալ, ժամանակ անցկացնել մտերիմների հետ և ձեռք բերել նոր ծանոթություններ։

-Ո՞վ կամ ի՞նչն է քո մոտիվացիայի աղբյուրը:

-Բոլոր այն մարդիկ, որոնք հավատում և վստահում են իմ ուժերին, հանդիսանում են իմ մոտիվացիայի անսպառ աղբյուրները։

-Նկարե՞լ, թե՞ գրել, ո՞րն ես համարում քեզ համար ապագա մասնագիտություն:

-Հավանաբար  ամբողջ կյանքում ես կնկարեմ և կգրեմ, հնարավորության դեպքում երկուսն էլ կկազմեն իմ ապագայի մի մասը։

 -Ապագայում ի՞նչ ես ուզում դառնալ:

-Ցանկացած մասնագիտության մեջ ինձ համար կարևոր է, որպեսզի դառնամ լավ մասնագետ, կարողանամ ունեցածս գիտելիքը փոխանցել առավելագույն չափով, անկախ նրանից, թե ինչ մասնագիտություն կունենամ։

Ջավախքի դուստր

Զրուցակիցս 17-ամյա Հասմիկ Պետրոսյանն է, ում շատերը գիտեն նաև «Ջավախքի դուստր» անվամբ: Հասմիկը երկար ժամանակ է, ինչ զբաղվում է նկարչությամբ և գրում բանաստեղծություններ։ Ստեղծագործելը իր օրվա մի մասն է կազմում։

image-26-07-22-12-07-1

-Քանի՞ տարեկանից եք սկսել նկարչությամբ զբաղվել։

-Փոքր տարիքից սիրում էի նկարել, նկարում էի այն, ինչ ընկնում էր աչքիս և ամեն ինչով, ինչ ձեռքիս տակ հայտնվում էր։ 12 տարեկանից ավելի խորը սկսեցի ուսումնասիրել նկարչությունը, նրա ոճերը, տեսակները և հասկացա, որ ես ինձ տեսնում եմ նկարչության ամեն ոճի մեջ։

-Երբվանի՞ց սկսեցիք գրել բանաստեղծություններ։

-Բանաստեղծություններ սկսել եմ գրել 12 տարեկանից։ Առաջին բանաստեղծությունս հայրենիքի մասին էր, հետո սկսեցի գրել նաև այլ բաների մասին, հասա մինչև արձակ։

-Նկարչության հետ կապված ինչպիսի՞ նպատակներ, երազանքներ ունեք։

-Նպատակներս մեծ են նկարչության հետ կապված, քանի որ չեմ նկարում ուղղակի, այլ նկարներիս մեջ մտքերս եմ արտահայտում։ Նկարելիս ինքս ինձ հանգիստ եմ զգում, նկարում եմ այն ժամանակ, երբ տխուր եմ։

-Ո՞րն է Ձեր սիրելի նկարը, պատմեք մի փոքր նրա մասին։

-Ամենասիրելի նկարս այն նկարն է, որը պատմում է հասարակ ու միայնակ երիցուկի մասին, որը չնայած իր պարզությանը՝ միշտ շքեղ է  հազարավոր կեղծ ու ծակող վարդերի մեջ, որոնք մարդկանց գրավում են իրենց ճոխությամբ, սակայն հետո ծակծկում շատ ցավոտ։ Իսկ երիցուկները շատ հասարակ ու տարբերվող են միշտ։

-Ըստ Ձեզ ինչպիսի՞ն պետք է լինի նկարչուհին։

-Նկարչուհին պետք է լինի յուրովի ու անկեղծ։ Մարդիկ տարբեր են, հետևաբար տարբեր է նաև նրանց մտքերը, էությունն ու հոգևոր աշխարհը, բայց անկախ ամեն ինչից նա պետք է միշտ լինի անկեղծ։

-Ազատ ժամանակ բացի նկարելուց և բանաստեղծություններ գրելուց նաև ինչո՞վ եք սիրում զբաղվել։

-Նախասիրություններս շատ-շատ են, սիրում եմ նվագել, պարել, պատրաստել հետաքրքիր իրեր, զբաղվել ինքնակրթությամբ, կատարել կամավորական աշխատանքներ։

-Ապագայում որտե՞ղ եք նախատեսում շարունակել ուսումը և ի՞նչ մասնագիտությամբ։

-Ուսումս ցանկանում եմ շարունակել Թբիլիսիի պետական գեղարվեստի ակադեմիայում՝ թվային մեդիա ֆակուլտետում։

-Ո՞վ կամ ի՞նչն է Ձեր մոտիվացիայի աղբյուրը։

-Իմ նպատակները, որոնք երեկ երազանք էին, իսկ վաղը արդեն իրականություն են դառնալու։

«Նկարելիս  ինքս ինձ հանգիստ եմ զգում, նկարներիս մեջ էությունս եմ տեղադրում, նկարներիս պատմում եմ տխրությունս ու թախիծս, և նրանք լուռ լսում են ինձ, առանց բողոքելու: Ես նրանց հետ երազանքներս եմ կիսում, և նրանք հավատում են ինձ, առանց քմծիծաղի: Ես նրանց պատմում եմ կարոտիս մասին, և նրանք հասկանում են ինձ առանց տրտմելու: Ի տարբերություն մարդկանց, ես նրանց հետ կարող եմ խոսել, կիսվել, և նրանք ինձ կհասկանան այնպես, ինչպես կա, առանց եթե-ների և բայց-երի: Նրանց հետ ես վախենալու ոչինչ չունեմ, նրանք ինձ ընդունում են այնպիսին, ինչպիսին կամ, իմ թերություններով և թուլություններով հանդերձ: Ես սիրում եմ նկարել ուղղակի,-ասում է 17-ամյա նկարչուհին:

Արևը միշտ շողում է

Հարցազրույց հոգեթերապևտ Եղիա Չապարյանի հետ

- Ես հոգեթերապևտ եմ: Հոգեթերապիան ոլորտ է, որի միջոցով եմ ես հիմա նայում կյանքին, ինքս ինձ։ Ես չեմ կարող ասել, որ հոգեթերապիան այն է, ինչը միշտ եմ անելու։ Թեթև նախազգացում ունեմ, որ ինչ-որ բան հետո փոխվելու է:  Սկզբում սովորել և ավարտել եմ Տնտեսագիտական համալսարան Ռուսաստանում՝ Տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոցը, համաշխարհային տնտեսության ֆակուլտետը։ Ես դեռ այդ ժամանակ նայում էի համակուրսեցիներիս ու զգում էի, որ ես մի տեսակ ուրիշ եմ։ Հետո շարունակեցի ուսումս Անգլիայում՝ կառավարման մագիստրոսական ծրագրով։ Դա ավելի շատ տպավորիչ փորձ ձեռք բերելու տարի էր։ Վերադարձա ու զգում էի, որ ինչ-որ բան սպասվում է ինձ, բայց դեռ հայտնի չէ, թե ինչ, ու այդ անհայտությունը ինձ հուսահատության մեջ էր գցում, գրեթե դեպրեսիայի: Ես ինքս ինձնից մեծ սպասելիքներ ունեի, որ ավարտել եմ համալսարանը ու ինչ-որ կերպ պիտի սկսվի իմ կարիերան, բայց ոչ մի կերպ դեռ չէր սկսվում։ Ես թակում էի տարբեր դռներ, թակում էի ֆինանսական սեկտորի, խորհրդատվության, մարքեթինգի, անգամ  միջոցառումների կազմակերպման հետ կապված ոլորտների դռները։ Փառք Աստծո, նրանք չբացվեցին իմ առջև, քանի որ եթե բացվեին՝ ժամանակի վատնում կլիներ։ Արդյունքում ես հայտնվեցի մարդկային ռեսուրսների (HR՝ Human Resources) բիզնեսում։ Ես հայտնվեցի իմ լավ ընկերոջ՝ Նարեկ Ասլիկյանի ընկերությունում։ Ի դեպ, Նարեկը մի քանի տարի առաջ տեղափոխվել է Հայաստան և հիմա Հայաստանում բացել է իր ծրագրավորման ակադեմիան՝ Code Academy-ն։ Նարեկ Ասլիկյանը հիմա հայտնի ՏՏ hավաքագրորդ է:  Ես հայտնվեցի նրա ընկերությունում ու աշխատում էի այնտեղ որպես բիզնեսի զարգացման ղեկավար ու զգում էի, որ ինձ ձգում է ոչ թե ուղղակի վաճառքով զբաղվելը, չնայած դա նույնպես հետաքրքիր էր, ու ես այդ ժամանակի համար լավ գումար էի վաստակում, այլ նաև ինձ հետաքրքիր է ուսանողների հետ աշխատելը, անձնական  զարգացմամբ զբաղվելը և այն հարցերով, որոնք ինձ տանջում էին՝ ինքնափնտրտուք, կարիերային ինքնորոշում։ Ես այնքան սեփական փորձ ու նյութ հավաքեցի այդ թեմայի շուրջ, որ սկսեցի այդ թեմայով վարպետության դասընթացներ անցկացնել։ Ինչպես ասում են՝ նման ճակատագրի հեգնանք։ Այնտեղ, որտեղ շատ փնտրտուքներ ու տառապանքներ են եղել, այնտեղ դու կարող ես դառնալ շատ լավ ուսուցիչ։ Նման բուժարար, հոգեբանական մասնագիտության մեջ ասվում է, որ ամենալավ բուժարարը նա է, ով խորը վիրավոր էր ու ինքն իրեն բուժվել է։ Ես աշխատեցի ինքնազարգացման վրա, այդ կազմակերպությունում աշխատեցի կես տարի ու զգում էի, որ ինձ պետք է մեկ այլ տեղ գնալ, առաջ շարժվել։ Ես հայտնվեցի կրթության բնագավառում։ Այդ բնագավառում զբաղվեցի կրթական ծրագրերի զարգացմամբ, աշխատեցի Ռիբակով ֆոնդում, որտեղ իմ ծանոթության շրջանակը ընդլայնվեց։ Դա ինձ համար դարձավ տրամպլին` սոցիալական բնագավառում, բայց միևնույն ժամանակ, չեմ կարող ասել, որ մասնագիտական բնագավառում նույնպես դարձավ տրամպլին։  Եթե պատկերացնենք, որ կա օվկիանոս, ես դեռ ոտքերս թրջում էի կամ էլ քայլում ափով, բայց ոչ մի կերպ չէի մտնում այնտեղ։ Օվկիանոս մտնելս եղավ ինքնուրույն ջուրը մտնելը, մասնավորապես՝ քոուչինգը։ Սովորեցի  Էրիկսոն քոուչինգի համալսարանում (Erickson Coaching University)՝ որպես մասնագիտացված քոուչ։ Շատերի պատկերացմամբ քոուչը մոտիվացիոն մարզիչ է, իսկ իրականում այն օգնող մասնագիտություն է, որն ունի իր միջազգայնորեն սահմանված մասնագիտական ստանդարտները։ Իմ դպրոցը մտնում է Միջազգային Քոուչինքգի Ֆեդերացիայի  (ICF-International Couching Federation) մեջ, այսինքն՝ սերտիֆիկատավորված է։ Ավարտեցի այդ դասընթացները ու սկսեցի իմ պրակտիկան որպես քոուչ։ Շատ ոգեշնչված էի իմ այդ գործունեությամբ, բայց միևնույն է, այն ինձ չէր բերում անհրաժեշտ  եկամուտ ու չէր դառնում իմ  հիմնական մասնագիտությունը։ Այդ պատճառով զուգահեռ բազմազան նախագծեր ունեի։ Նաև այնպես էր ստացվել, որ ինձ կանչեցին դասավանդելու  Գ.Վ. Պլեխանովի անվան Ռուսաստանի տնտեսագիտական համալսարանում։ Ես  այնտեղ մոտ 2-3 տարի դասավանդեցի մի դասընթաց, որն անվանեցի «Գիտակցված առաջնորդություն» (“Осознанное лидерство” (“Conscious/mindful leadership”)։  Այնտեղ էլ ունեի բազմազան այլ նախագծեր։ Մենք աշխատում էինք երիտասարդ ձեռնարկատերերի հետ։ Օգնում էի բիզնեսի ֆակուլտետին՝ «Ռուսաստանի Կապիտաններ»-ին («Капитаны России»), որտեղ դասավանդում էի այլ նախագծերով և ունեի անհատական խորհրդատվություններ, թիմային նախագծեր, թրեյնինգային նախագծեր, թրեյնինգներ կազմակերպությունների համար։
Բայց ամբողջ ընթացքում, միևնույն է, զգում էի, որ ուղղակի դեռ «թրջում եմ ոտքերս»։ Եվ վերջապես զգացի, որ լողում եմ և այնտեղ եմ, որտեղ պետք է, երբ սկսեցի զբաղվել հոգեթերապիայով։ Դա այն տեղն էր, որտեղ ես պետք է հայտնվեի, բայց չգիտեմ ինչու, անընդհատ ձգձգում էի այդ պահը։ Սկզբում արեցի անձնական թերապիա՝ գնացի հոգեթերապևտի մոտ։ Ես շատ էի ուզում իմ սեփական անհանգստություններից, ապրումներից գլուխ հանել։ Այնքան ուժեղ էին դրանք, որ անգամ կարելի է անվանել «հոգեկան տանջանքներ»։ Շատ հարցեր էին ինձ տանջում իմ վերաբերյալ, մարդկանց հանդեպ իմ վերաբերմունքի մասին։ Եվ ամբողջ ընթացքում  զգում էի, որ ես կամ, ոնց որ թե սա ես եմ, ապրում եմ, բայց ինչ-որ ոչ իրական բան կա նրա մեջ, թե ինչպես եմ ես ապրում, խոսում, ինչ եմ անում։ Ինձ համար շատ կարևոր էր գտնել իմ այդ էությունը, շփման մեջ մտնել այդ իմ էության հետ։ Եվ հիմա, ես հասկանում եմ, որ այդ ինքս ինձ վերադառնալու գործընթացը հիմնական գործընթաց է, այն չընդհատվող է, բայց ես գոնե զգում եմ, որ մեծ աշխատանք է կատարվել, ու  հիմա ինքս ինձ հետ շատ ավելի լավ է, քան երբևէ։ Ինձ հաճելի է լինել իմ մարմնում, ուրախ եմ, որ անցնում եմ հենց այս ճանապարհը, չնայած որ այն հեշտ չէ, ինձ դուր է գալիս հանդիպել տարբեր ուսուցիչների,  ուղեկցողների հետ։ Թեև այս ճանապարհը անորոշ է, ես ստիպված եմ նորից ինքնուրույն ամեն բան բացահայտել՝ չկա ոչ մի ուղեցույց, բայց գոնե գիտեմ ուր դիմել. իմ զգացմունքներին, որոնք ինձ միշտ հուշում են ճիշտ ճանապարհը։
Ահա ես հայտնվեցի հոգեթերապիայում, հիմա ես սովորում եմ կլիենտակենտրոն հոգեթերապիայի ինստիտուտում։ Այդ մեթոդաբանությունը հիմնված է հումանիստական հոգեբանության հիմնադիր Կառլ Ռոջերսի աշխատանքների վրա։ Անցկացնում եմ անհատական պրակտիկա՝ որպես անհատական հոգեթերապևտ։ Բացի դրանից ես երբեմն անցկացնում եմ թրեյնինգներ հոգեթերապիայի թեմայով, հիմնականում դա Մարշալ Ռոզենբերգի ոչ բռնի հաղորդակցության թեման է (non-violent communication): Դա հիմա իմ մասնագիտացումն է։ Պլանավորում եմ ապագայում կատարել խմբային թերապիա, զարգանալ այդ բնագավառում։ Սա համառոտ իմ մասին, իմ աշխատանքի, ու թե որտեղ եմ ես հիմա ու ինչպես եկա այստեղ։

Նշեմ, որ առհասարակ, միջավայրն առանձնապես  բարենպաստ չէր ինքնորոշման համար, ավելի շատ բարենպաստ էր փնտրտուքների համար։ Մեր ծնողների համար դա ավելի հեշտ է եղել՝ «գնա տնտեսագետի մասնագիտություն ստացիր», ես էլ՝ «լավ, ոնց որ թե հեղինակություն ունեցող մասնագիտություն է», իսկ ես ելնում էի այսպիսի գաղափարներից՝ հեղինակություն, բարձր աշխատավարձ։ Եթե ես հիմա առաջնորդվեի հեղինակության ու բարձր աշխատավարձի գաղափարներից, չէի գնա հոգեթերապիայի ուղղությամբ։ Ծնողներիս համար այն անծանոթ մասնագիտություն էր։ Ես կարծում եմ նրանք մինչ այժմ առանձնապես չեն հասկանում, թե ինչով եմ զբաղված։ «Դե լավ, հոգեբան, ուրեմն հոգեբան․․․»։ Ծնողներս, կարելի է ասել, համակերպվում են մեր ընտրած ճանապարհների հետ։ Նրանք  ընդունող են, բարի, ոչ կատեգորիկ, ոչ կոնսերվատիվ, իրենց համար կարևորն այն է, որ երեխաները երջանիկ լինեն, այդ պատճառով այս հարցում իրենք մեզ չէին ճնշում։ Իմ եղբայրը՝ տաղանդավոր սթենդ ափ կատակերգու Արթուր Չապարյանը, ընդունվել էր Տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոց, կես տարի սովորել բանասիրության ֆակուլտետում, իսկ հետո դուրս եկել այնտեղից։ Նա չունի բարձրագույն կրթություն, միայն երաժշտական կրթություն ունի՝ երաժշտական ուսումնարան է ավարտել։  Նույնպես ոչ ստանդարտ ճանապարհ է, որը որոշ ծնողների կարող է շոկի ենթարկել. «Այդ դեպքում ինչպե՞ս կկայանաս։ Քեզ ոչ ոք աշխատանքի չի ընդունի»։ Արդյունքում ես ու եղբայրս հաղթահարեցինք այդ կարծրատիպը, որ մեզ ինչ-որ մեկը պետք է աշխատանքի վերցնի, քանի որ հիմա մենք ինքներս կարող ենք ընդունել ինչ-որ մեկին աշխատանքի կամ էլ չընդունել: Ինչպես ուզում ենք, այդպես էլ ապրում ենք։ Քչացել է կախվածությունը, քանի որ կան ներքին ուժեր, ստեղծագործական ներուժ և՛ ինձ մոտ, և՛ եղբորս։ Իհարկե, եղբայրս յուրահատուկ կերպար է։

-Ի՞նչ էիք ցանկանում դառնալ փոքր ժամանակ։

-Շատ մանկական, ինֆանտիլ գաղափարներ էին։ Ես հիշում եմ, որ շատ փոքր տարիքում ուզում էի դառնալ զինվորական օդաչու, հրշեջ։ Հետո դպրոցում դրանք շատ պարզ բաներ էին՝ իրավաբանական կամ տնտեսագիտական ուղղություն, նաև կար բժիշկ լինելու գաղափարը, բայց դրանց վրա կենտրոնացում չկար։ Ես շատ բարի, բավականին հանգիստ, համեստ ու ծնողներիս հետ շատ կապված երեխա էի։ Ես չեմ ունեցել դեռահասական ըմբոստության ժամանակաշրջան։
Ամեն ինչ սահուն էր ընթանում, ծնողներիս լսում էի, այդ պատճառով այդ պահերին չեմ ունեցել սեփական անձի այդպիսի հստակ ըմբռնում։ Ես ապրում էի ավելի շատ ինչ-որ սաղմնային վիճակում։ Համեմատաբար վերջերս եմ սկսել դուրս գալ այդ «սաղմնային երազային» վիճակից։ Միայն հիմա՝ համեմատաբար վերջերս, սկսեցի լսել իմ ձայնը, ունենալ ավելի համարձակ պատկերացում այն մասին, թե ինչպես կարող եմ շարժվել և ուր շարժվել։ Ինձ համար երջանկություն է իմ զգացմունքների, ցանկությունների վրա հենվելով շարժվելը ու լինել նա, ում ոչ թե ուզում են կամ սպասում են տեսնել, կամ ով պիտի լինեմ հասարակության պատկերացմամբ, ինչպիսի տղամարդ և այլն, ուզում եմ լինել ազատ։ Այդ պատճառով ես երբեմն սիրում եմ անել որոշ հոգեբանական մարզանքներ՝ իսկ ի՞նչ կլինի, եթե ես դա չանեմ համաձայն սովորության, իսկ ի՞նչ կլինի, եթե այս բանը այլ եղանակով անեմ, կարող եմ փորձել։

-Ի՞նչն է ամենահետաքրքիրը Ձեր աշխատանքում։

-Իմ մասնագիտության մեջ ամենահետաքրքիրը սեփական խորքերը բացահայտելու մշտական հնարավորությունն է, կյանքի ճանաչման պոտենցիալը։ Ես կարծես թե լաբիրինթոսում քայլեմ։ Երբեմն ասես թե կա մոտավոր զգացողություն, թե ուր եմ գնում, որոշակի լույսի, սիրո վիճակ, բայց միևնույն ժամանակ, ճանապարհն անկանխատեսելի է, շատ հետաքրքիր է ու ամբողջ ընթացքում ասես թե ինչ-որ բան է առաջարկվում, որը ես կարող եմ բացել, որպեսզի շարունակեմ շարժվել առաջ։ Ամենահետաքրքիրը հենց այդ բացահայտումն է։ Կարծես թե այլ մարդկանց հետ աշխատանքը հիմա ավելի երկրորդական է, քան հենց բացահայտումը։ Ավելի շուտ ես ինքս անցնում եմ, հասնում եմ ինչ-որ տեղ, իսկ հետո դա արդեն իմ ծառայությունն է՝ ես կարող եմ անց կացնել այլ մարդկանց այնտեղ, որը ես ինչ-որ կերպ անցել եմ, կարող եմ օգնել այլ մարդկանց այդ հարցում։ Այդ պատճառով թերապիան այն է, ինչով ես չեմ կարող չզբաղվել։ Ինչպես ես չեմ կարող ջուր չխմել, այնպես էլ ես հիմա չեմ կարող չզբաղվել հոգեթերապիայով։ Այդ գործիքը ինձ թույլ է տալիս  կապ հաստատել իմ ներքին խորքերի, իմ մասերի հետ, ինքս ինձ հետ: Դա շատ նուրբ, խորը զգացումներ են, կապակցված ինչ-որ է՛լ ավելի մեծ բանի հետ, քան ես ինքս եմ։ Դա վերաբերում է Աստծո թեմային ի դեպ։ Որովհետև երբեմն մարդիկ մտածում են. «Դե, հոգեբան է, երևի հիմա Աստծո մասին նրա հետ չենք խոսելու»։ Բայց տարբեր հոգեբաններ Աստծուն տարբեր կերպ են անվանում։ Ինձ համար իմ հոգեթերապիան անքակտելիորեն  կապված է Աստծո գաղափարի հետ, թեև  ես չեմ օգտագործում այդ բառը իմ աշխատանքի մեջ, բայց իմ սեփական պրակտիկայում ես այն նկարագրում եմ այսպես՝ կա ինչ-որ բան, որ ապրում է իմ միջով, կա ինչ-որ բան, որ շնչում է իմ միջով։ Ամենահետաքրքիրը իմ մասնագիտության մեջ դա ինքս ինձ բացահայտելն ու գիտակցելն է, թե ով եմ ես։

-Ինչո՞վ է Ձեզ օգնում Ձեր մասնագիտությունը։

-Այն ինձ օգնում է արթնանալ ամեն առավոտ։ Այն ինձ օգնում է զգալ ավելի շատ սեր։ Այն ինձ օգնում է ավելի շատ սիրել մարդուն։ Այն ինձ օգնում է ավելի խորը սիրել կյանքը։ Այն ինձ օգնում է ազատ լինել և՛ ներքուստ, և՛ արտաքուստ։

-Իսկ ինչ-որ կերպ խանգարո՞ւմ է։

-Երբեմն ասում են, հատկապես ծնողներս. «Ուղղակի ապրիր, էլի։ Տունդ կա, մեքենադ կա, գումարը կա, ընկերներդ կան, ինչ ուզում ես կա, քեզ ի՞նչ է եղել»։ Այս մասնագիտության, այս ճանապարհի ամբողջ ընթացքում ես գտնվում եմ կենսական փոփոխությունների մեջ։ Ամբողջ ընթացքում։ Ես ամբողջ ընթացքում շարժվում եմ կյանքին համապատասխան, ներքին փոփոխություններին համապատասխան։ Ամբողջ ընթացքում ներքին աշխատանք է կատարվում։ Ինքդ քեզ հետ անկեղծ լինելու սահման չկա։ Անընդհատ դիմակների հղկում և գիտակցում է կատարվում։ Ներքին կոնֆլիկտների գիտակցում։ Ինչո՞վ է այն խանգարում։ Եթե նայենք սոցիալական այս մտքի տեսանկյունից՝ «Ուղղակի ապրիր ու մի բարդացրու», ապա դրան խանգարում է։ Բայց իրականում, եթե ավելի խորքային նայենք, այս սոցիալական միտքը ինչ-որ չափով սխալ է։

-Առօրյա կյանքում մասնագիտակա՞ն մոտեցումով եք առաջնորդվում։

-Այո, իհարկե, երևի դա կարելի է անվանել «մասնագիտական դեֆորմացիա»։ Երբեմն ընկերներիս հետ հանդիպումը դառնում է խմբային հոգեթերապիա, քանի որ ինձ դա հետաքրքիր է, և ես նաև ունեմ որոշ ներքին այնպիսի ուժ, որ մարդիկ ուզում են ինձ լսել, ու դա գործում է՝ իմ առաջարկները միշտ շատ ազդեցիկ են լինում ընկերներիս շրջապատում և արդյունքում իմ ասածով էլ լինում է։ Ինձ հետաքրքիր է ճանաչել իմ ընկերներին ավելի խորը, երբեմն  հանդիպումների ինչ-որ ձևաչափեր եմ մտածում։ Երբեմն ախտորոշում եմ մարդկանց։ Ես միշտ չեմ անում դա, քանի որ ամեն դեպքում էներգատար է, ուզում եմ հանգստանալ ու չզբաղվել թերապիայով աշխատանքից դուրս։ Մոսկվայում, օրինակ, բավականաչափ կլիենտներ ունեմ, այդ պատճառով նվազում է շփումը։ Հայաստանում ես այնպես լավ, հագեցած շփվում եմ, քանի որ չեմ աշխատում, ու այդ իմաստով ռեսուրսային սահմանափակում չկա։ Ես ճանաչում եմ աշխարհն ու ճանաչում եմ աշխարհն իմ, իմ ծանոթների, այդ թվում նաև շրջապատի միջոցով։ Իմ մասնագիտությունն այնպիսին է, որ եթե խոսքը գնում է հարաբերությունների մասին, ապա այն ինձ միանշանակ օգնում է, գուցե երբեմն խանգարում, բայց հիմնականում օգնում է, քանի որ երբ առաջանում են բարդ զգացմունքներ, ապա օգնում է գլուխ հանել դրանցից, հասկանալ, թե ինչ է կատարվում մյուս մարդու հետ։
Ասեմ, որ ես հակված չեմ ախտորոշելուն, դա ինձ այնքան էլ հարազատ չէ, այդ պատճառով ես ամեն դեպքում կողմնորոշվում եմ ընդհանրապես ոչ թե մարդու հոգեբանական դիմանկարին նայելով կամ նման այլ բաներով, այլ ավելի շատ այդ մարդու հետ շփումից հաճույք ստանալով։ Ինձ համար կարևոր է շփումից հաճույք ստանալը, ընդհանուր լեզու գտնելը կամ հասկանալը, թե որ կետերում կարող ենք հատվել, իսկ որ կետերում  ինչ-որ բաներով՝ ոչ։ Եվ նաև, հոգեթերապևտական առումով ինձ խիստ հետաքրքիր է այն, որ ներքին աշխատանքի, ներքին գիտակցության կատարման շնորհիվ անընդհատ փոխվում է շրջապատող ամեն ինչի ընկալումը։ Օրինակ՝ սեանսից հետո դուրս ես գալիս ու մտածում. «Օ՜հ, սա հիմա նորովի եմ տեսնում, նորովի եմ զգում՝ այլ գույներ, այլ զգացմունքներ, այլ վերաբերմունք»։ Այնտեղ, որտեղ առաջ այլ կերպ էիր անում ինչ-որ բան, հիմա ուզում ես այլ ձևով անել։ «Առաջ ես կարծում էի սա այսպես է կառուցված, իսկ պարզվում է, որ ես կարող եմ այստեղ այլ կերպ վարվել ու այլ բան զգալ»։ Սրանք ընկալման ներքին փոքր փոփոխություններ են, որոնք սկսում են իրենց ետևից ձգել փոփոխություններ, հետո ֆիզիկական առումով փոխվում է շրջապատը՝ ում հետ ես շփվում, ում հետ չես շփվում, քո նյութական բարեկեցությունն է փոխվում։ Այդ առումով նույնպես շատ հետաքրքիր է։ Ճանապարհիս սկզբին ես ավելի շատ էի վերլուծում շուրջս ամեն ինչ , բայց այստեղ ավելի շատ երևի կապված է նաև նրա հետ, որ ինչքան շատ է շրջապատի, մյուսների վերլուծությունը, այնքան ավելի շատ գիտես ներքին տագնապներդ ու  անապահովությունդ, իսկ երբ ներքուստ ավելի հանգիստ ես, ապա չես խորանում, տառապում, մյուսների մասին առանձնապես չես մտածում։ Ինչքան ավելի շատ ես ներքուստ հանգիստ, այդքան իրականում ավելի քիչ ես մյուսների մասին մտածում։

-Դուք պետք է ընդունեք Ձեր կլիենտներին այնպիսին, ինչպիսին նրանք կան, դժվա՞ր է դա անել։ Եվ եթե` այո, ապա ինչքանո՞վ է դժվար։

-Իմ հոգեթերապևտիկական աշխատանքի պայմաններից մեկը կլիենտի հանդեպ բարյացկամ վերաբերմունքն է ու էմպաթիան, որը նշանակում է «ընդունում»։ Քանի որ ես ի վերջո մարդ եմ, ապա որոշ գործողություններ, որոշ կլիենտներ որոշակիորեն ինձ վրա ազդում են։ Կան բաներ, որոնք կլիենտներն ասում ու անում են, որոնք կարող են ինձ վրա ազդել, ձանձրույթ առաջացնել, զայրացնել, հուսահատեցնել, ու դա նորմալ է: Բայց հարցն այն է, թե ինչ եմ ես դրա հետ անում։ Այն զգացողությունները, որոնք առաջացնում է կլիենտը, ես կարող եմ ներմուծել աշխատանքի մեջ։ Եթե ես հասկանում եմ, որ այն, ինչ այդ պահին կլիենտն անում է, դա ինձ, օրինակ զայրացնում է, ես փորձում եմ հասկանալ՝ իսկ ինչի՞ հետ է կապված իմ զայրանալը։ Օրինակ, կոպիտ ասած, կլիենտն ասում է. «Այսօր չի ստացվի տանն անել սեանսը, ես այգում կքայլեմ ու կզրուցեմ Ձեզ հետ»։ Դա ինձ դուր չի գալիս, ես չեմ ընդունում դա։ Ես ինքս ինձ հարցնում եմ, թե ինչն ինձ դուր չի գալիս։ Ես մտածում եմ. «Ինձ անհարմար կլինի, եթե մարդը քայլի սեանսի ժամանակ, և ամենայն հավանականությամբ, իրեն նույնպես»։ Բայց առաջին հերթին ես մտածում եմ իմ հարմարավետության ու թերապևտիկ ազդեցության մասին։ Ես նրան ասում եմ. «Լավ, բայց միայն եթե Դուք նստեք այգու նստարանին, և այդ ժամանակ մենք կկարողանանք աշխատել»։ Այսինքն, ես չսկսեցի նրան ասել․ «Այն, ինչ անում եք, ինձ դուր չի գալիս», ես ուղղակի իմ զգացումից ելնելով նրան առաջարկեցի չհակասող բան, և այստեղ իմ զգացմունքը դարձավ օգնող միջոց այս իրավիճակը լուծելու համար։ Ես իրեն ընդունեցի՞։ Դե, ընդհանուր առմամբ, այո, նրա դիրքորոշումը դա է, բայց ես առաջարկեցի այն, ինչն ինձ ավելի հարմար է, ու նա համաձայնեց։ Կամ էլ, օրինակ, կլիենտն ինչ-որ բան է ասում, ու ես ձանձրանում եմ։ Ես չեմ ցանկանում, որ նա երկար-բարակ խոսի, իր մտքերի մասին ասի։ Ես ուզում եմ, որ նա իր զգացմունքների ու ապրումների  մասին ասի։ Ձանձրույթ։ Ընդունո՞ւմ եմ ես այն՝ ոչ։ Ինձ համար կարևոր է, որ վերապրման աշխատանք կատարվի։ Գիտակցելով այդ ձանձրույթը, ես կարող եմ, օրինակ, հարցնել. «Երբ Դուք դա ասում եք, ի՞նչ եք զգում»։ Մարդը ինչ-որ բան անում է ու ասում իր ապրումների ու սրտի համաձայն, կամ էլ իր պաշտպանական պրոյեկցիաներում է, պաշտպանական մեխանիզմներում և նորից խուսափում է ապրումներից։ Իսկ թերապիայի նպատակն է, որ մարդն անընդհատ գտնվի իր ապրումների հետ, քանի որ թերապիայից դուրս մարդը փախչում է իր ապրումներից, զգացմունքներից՝ փորձում է հեռախոսի մեջ լինել, այլ մարդկանց հետ, մտքերի մեջ, այլ բաներով զբաղվել, միայն թե ոչ այնտեղ եղած զգացմունքների հետ բախվել։ Երբ մարդը գալիս է թերապիայի, ես նրա ուշադրությունը ուղղորդում եմ զգացմունքների վրա, իսկ նա ընդդիմանում է։

Իսկ ինչ վերաբերում է զգացմունքների ընդունմանը՝ ես ընդունում եմ մարդու բոլոր ապրումները, զգացմունքները, որոնք առաջանում են։ Բայց որպեսզի ընդունեմ այդ զգացմունքներն ու ապրումները, ամեն դեպքում պետք է ինչ-որ կերպ նկատեմ, տեսնեմ դրանք, պետք է, որ մարդը դրանք ինչ-որ կերպ խորհրդանշի, և միայն այդ ժամանակ կարող եմ գտնվել նրա զգացմունքներն ընդունելու դիրքում։ Այդ պատճառով ընդունումը հիմնական բազան է, դատապարտման և մեղադրանքի, պաշտպանության հակակշիռն է, բայց միևնույն ժամանակ, չպետք է ուղղակի լսես այն ամենը, ինչ ասում է մարդը, գնաս նրա հետևից, այլ, ամեն դեպքում, շփման պահպանման, զգացմունքների հետ շփման պահպանման մասին է, ինձ հետ շփման պահպանման մասին։ Սա այնպիսի աշխատանք է, որտեղ ես առաջադրում եմ իմ սահմանները, որտեղ ես միջամտում եմ։ Դա հոգեթերապիայում անվանվում է` ինտերվենցիա, ես որոշակի ինտերվենցիաներ եմ անում։ Հոգեթերապիայում նաև դժվարություն է լինում. պատահում է, որ կլիենտն իմ մեջ արթնացնում է ինչ-որ զգացմունքներ, որոնք տհաճ են ինձ, ես դա չեմ նկատում կամ էլ նկատում եմ, բայց չեմ հասկանում, թե ինչի հետ է կապված։ Այդ դեպքում ինձ անհրաժեշտ է անձնական աշխատանք վերահսկիչի կամ իմ անձնական հոգեթերապևտի  հետ, որպեսզի կարողանամ գիտակցել, թե ինչն է, որ ես այդ մարդու մեջ չեմ ընդունում։ Այլապես ես ինքս կլինեմ ոչ վավերական, քանի որ այն ինչ ասեմ, արտահայտեմ, չի համապատասխանի նրան, ինչ ես զգում եմ։ Ես կարող եմ զգալ մի մասով զայրույթ, չգիտակցեմ դա, իսկ արտաքնապես ցույց տամ, որ ամեն ինչ կարգին է, և այդ դեպքում կստացվի, որ ես և՛ ինձ եմ խաբում, և՛ կլիենտին։ Այդպես հաճախ է լինում։ Ես ի վերջո մարդ եմ, և հոգեթերապիայում ինքդ քեզ վրա աշխատանքը, ինչպես և հոգեթերապևտի հետ, կատարվում է անընդհատ։

-Ի՞նչն է ավելի դժվար՝ ընդունել կլիենտին այնպիսին, ինչպիսին նա կա, թե՞ ընդունել ինքդ քեզ այնպիսին, ինչպիսին կաս։

-Ինքս ինձ հետ ավելի դժվար է աշխատելը, քան կլիենտների հետ։ Ինքս ինձ տեսնելը ավելի բարդ է, այդ պատճառով էլ ես անընդհատ անձնական թերապիայի մեջ եմ գտնվում։ Ինչպես ասում են՝ ուրիշին հեշտ է խորհուրդ տալը։ Իհարկե, ես խորհուրդ չեմ տալիս, ես օգնում եմ մարդուն, որ նա տեսնի իր զգացմունքները։ Իսկ սեփական զգացմունքները ինքնուրույն տեսնելը երբեմն բարդ է։ Բայց դա նույնպես հղկվող հմտություն է։  Դրա հետ մեկտեղ միևնույն է, կան մութ անկյուններ, որոնք ուղղակի ինքնուրույն չի լինի նկատել, այդ պատճառով ուղեկցողները օգնում են, որպեսզի դրանք մենք էլ տեսնենք։ Առհասարակ, իմ կարծիքով, կյանքում անհրաժեշտ է ունենալ ուղեկցողներ, որոնք կօգնեն առաջ անցնել այնտեղ, ուր դու ինքնուրույն չես կարող անցնել։ Անպայման չէ դա հոգեթերապևտ լինի։ Երեկ ես, օրինակ, հանդիպել էի շատ հետաքրքիր տատիկի, նրա անունը տիկին Ժաննա է, նա զբաղվում է բուժարարությամբ, կարելի է ասել։ Շատ հետաքրքիր փորձ էր։ Նրա բժշկման միջոցը աղոթք կարդալն էր։ Դա շատ խորն էր, հուզիչ էր, և նա ինձ համար դարձավ  ուղեկցող դեպի ինչ-որ նոր մակարդակ։ Ինձ ինչ-որ կերպ ձգեց, սիրտս հուշեց, որ պետք է գնալ նրա մոտ:

-Մարդիկ խուսափում են հոգեբանի դիմել, մտածում են, որ միայն հոգեկան հիվանդություն ունեցողները պետք է դիմեն հոգեբանի, իրենք գիժ չեն:

-Եթե կոպիտ բաժանում անենք, ապա մարդկանց կարելի է բաժանել 3 խմբի։ Նևրոտիկները մենք ենք՝ մեր ներքին կոնֆլիկտներով, մեր դիմակներով, պաշտպանական մեխանիզմներով, և նման առողջ նևրոտիզմը հատուկ է բոլորին։ Ինչ-որ մեկի դեպքում մի քիչ ավելի առողջ է, մեկ այլ մարդու դեպքում այն ինչ-որ խանգարման է մոտ, օրինակ՝ շիզոիդ անձնային խանգարման, նևրոզային խանգարման, ինչ-որ մարդկանց դեպքում կարելի է ախտորոշել՝  տագնապային խանգարում, դեպրեսիվ խանգարում։ Ընդհանուր առմամբ, դա այս կամ այն աստիճանի նևրոտիզմ է։ Մենք բոլորս էլ ունենք նևրոտիզմ և դրանից կարող ենք ասել, որ մենք բոլորս կարող ենք հոգեթերապևտի կարիք ունենալ։ Երկրորդ կատեգորիայում սահմանային անձնային խանգարումով մարդիկ են։ Այդ մարդիկ ավելի բարդ իրադրության մեջ են։ Նրանց՝ բացի հոգեթերապևտը, նաև անհրաժեշտ է հոգեբուժական աշխատանք։ Հոգեբույժը հոգեթերապևտից տարբերվում է նրանով, որ հոգեբույժը բժիշկ է, և կարող է դեղային բուժում նշանակել մարդուն։ Եվ, երրորդ խումբը փսիխոզով մարդիկ են։ Փսիխոզը գործնականորեն չի բուժվում, այն պաթոլոգիական անձնային խանգարում է, և այդ մարդիկ հիմնականում հասարակայնորեն չեն ադապտացվում, գտնվում են հիմնականում հատուկ  հաստատություններում կամ հսկողության տակ, հակադեպրեսանտների կամ այլ դեղերի ազդեցության տակ։ Այդ պատճառով կան տարբեր մարդիկ․ ո՞վ է նրանցից գիժը։ Գիժը ինչ-որ առօրյա ժարգոն է, եթե մասնագիտական առումով ասենք, կարելի է ասել, որ եթե սովորական մարդը, քչից-շատից առողջ է, գնում է հոգեթերապևտի մոտ, դա նշանակում է, որ զգում է, որ ինքը ինչ-որ տեղ կարող է լինել ավելի ազատ, ավելի երջանիկ, և ընդհանրապես չի նշանակում, որ նա հիվանդ է կամ նա ինչ-որ պաթոլոգիա ունի։ Երբ հոգեբանության մասսայականացումը կատարվում է երիտասարդների շրջանում, այդ թվում այնպիսի երիտասարդների, ինչպես ես եմ, ապա մարդիկ ավելի արագ են փոխում իրենց վերաբերմունքը։ Մարդկանց մոտ դեռ կա կարծրատիպ, որ հոգեբանը ինչ-որ ոչ ադեկվատ, տարօրինակ կին է։ Իրականում՝ ոչ։ Հիմա շատ երիտասարդներ մասնագիտանում են հոգեբանության մեջ։ Հիմա կան երիտասարդ հոգեթերապևտներ՝ գեղեցիկ, հոյակապ մարդիկ, երջանիկ, շփվող, միևնույն ժամանակ նման ոչ հեշտ մասնագիտության մեջ, որտեղ աշխատանք է տարվում զգացմունքների հետ, որը երբեմն շատ ցավոտ է։ 

-Դուք ասում եք, որ պետք է վերադառնալ ինքդ քեզ։ Կարո՞ղ եք սահմանել, թե ի՞նչ է դա նշանակում։

-Վերադառնալ ինքդ քեզ նշանակում է` զգալ ամեն ինչ, ինչ զգացվում է։ Բացարձակապես ամեն ինչ՝ չբաժանելով «ճիշտ» կամ «լավ» զգացմունքների, չփորձելով ինչ-որ բանից ազատվել, լինել զգալու մշտական գործընթացի մեջ։ Դա հենց ինքդ քեզ վերադառնալու ճանապարհ է։ Կարելի է վերադառնալ ինքդ քեզ` մշտապես նման հարց տալով․ «Ինչպե՞ս եմ ես զգում։ Իսկ հիմա ինչպե՞ս եմ զգում։ Իսկ հիմա ի՞նչ եմ զգում»։ Այսինքն, ինքդ քեզ վերադառնալը ինչ-որ բանի ավարտ չէ, այլ զգալու մշտական գործընթաց է։ Ինքդ քեզ վերադառնալը «ինչպիսին դու պիտի լինես» գաղափարի դեն նետումն է և ընդունումն է նրա, թե ինչպիսին կաս, ով ես հենց այս պահին, ամեն իրավիճակում, ամեն պահի։

-Վստահությունը ամենակարևոր բաներից է (կամ ամենակարևորն է) Ձեր մասնագիտության մեջ։ Ինչպե՞ս եք հասնում նրան, որ Ձեզ վստահեն։

-Ես հատուկ ոչինչ չեմ անում, որպեսզի կլիենտն ինձ վստահի, ավելի ճիշտ՝ եթե ես անեմ ինչ-որ բան, որ ինձ վստահեն, ապա դա մանիպուլիացիա կլինի և ինչ-որ ոչ իրական բան։ Այդ պատճառով ես փորձում եմ հատուկ ոչինչ չանել, անկեղծորեն լինել  այնպիսին, ինչպիսին կամ, հույս դնել իմ զգացմունքների վրա։ Ինձ համար վստահության հիմքը, գրավականը անկեղծությունն է ինքս իմ ու այլ մարդու հանդեպ։ Ամեն տեսակի անկեղծությունը՝ անգամ տհաճը, որովհետև եթե ես ուզում եմ ինչ-որ մեկի համար լավը լինել, եթե ինձ թվում է, որ ինձ այդպես կվստահեն, ապա դա անտեղի կթվա,  քանի որ մեկ այլ մարդ կարող է հեշտորեն կարդալ ինչ-որ կեղծավորություն,  փակվածություն, վախ։ Նաև, այդ դեպքում ինչ-որ իրական բան ամբողջ ընթացքում կմնա ետնաբեմում։

-Դուք ինքներդ Ձեզ համար է՞լ եք հոգեթերապևտ, թե՞ Դուք էլ, եթե կարիք կա, դիմում եք հոգեբանի։

-Ես շաբաթը մի օր այցելում եմ հոգեբանի, մնացած ժամանակ պետք է ինչ-որ կերպ ապրել, այդ պատճառով ինքս ինձ հետ նույնպես կարողանում եմ աշխատել։ Ես անգամ առցանց դասընթաց էի վարում՝ «Ինքդ քեզ հոգեբան»։ Ես կարողանում եմ աշխատել ինքս ինձ հետ, ունեմ իմ գործիքները, իմ միջոցները։ Իմ թերապևտը երբեմն գրիչն է, բլոկնոտը, ինքս ինձ հարցեր տալը, երաժշտությունը։ Եթե ինձ դժվար է հասկանալ, թե ինչ եմ զգում, ապա կարող եմ մոտավորապես որոշել, թե ինչ երաժշտություն հիմա ինձ դուր կգա։ Եթե ես ցանկանում եմ տխուր երաժշտություն, միացնում եմ այն, հասկանում եմ, որ հիմա երաժշտությունն է իմ թերապևտը ու այն ինձ հիմա հասկանում է ավելի լավ, քան որևէ մեկը։ Կամ էլ, դա կարող է լինել պարային ուրախություն կամ ինչ-որ մանտրա։ Երաժշտությունը օգնում է շատ հստակ կողմնորոշել ներքին վիճակը։ Ինչպես սիմֆոնիկ նվագախմբում են գործիքները լարվում հոբոյի «լյա» նոտայով, այդպես էլ այստեղ երաժշտությունը կարող է լինել նման միջոց, այն լարվում, հարմարվում է քեզ։ Եթե ինչ-որ անկումային վիճակ է, քիչ էներգիա, տխրություն ու վիշտ, պետք չէ փորձել ուրախանալ, դարձնել քեզ ուրախ, այլ պետք է գիտակցել, առաջինը, թե այդ վիճակն ինչի հետ է կապված։ Եվ միայն հետո գտնել երաժշտություն, որը կօգնի հիմա լինել ինքդ քեզ հետ ռեզոնանսի մեջ ու ընդունել քո վիճակը։ Երբ վշտի մեջ ես, իսկ ինչ-որ մեկն ուզում է քեզ գոտեպնդել, ասել, որ ախր, ամեն ինչ լավ է, դու ավելի ես զայրանում, դրանից ավելի ես վշտանում, քանի որ մարդը այդ ժամանակ չի ցանկանում ընդունել կամ հասկանալ քո ներքին վիճակը։ Դրանից ավելի տխուր ու  միայնակ ես քեզ զգում։ Ես նման տեսակետ ունեմ, որ միշտ կա երջանկություն ու սեր, ու դրա համար ոչինչ պետք չէ, միայն պետք է ազատվել նրանից, ինչը խանգարում է այդ երջանկությանը։ Արևը միշտ շողում է, ու միայն պետք է խանգարող ամպերը մի կողմ քաշել։ Իմ տեսակետն այսպիսին է՝ եթե ես հիմա բավականաչափ երջանիկ չեմ ինչ-որ հարցում, ապա ինչ-որ բան խանգարում է։ Իմ խնդիրն է` ուղղակի գիտակցել, թե ինչն է խանգարում, ու այդ ժամանակ արևը մի քիչ ավելի պայծառ կշողա։

-Խորհուրդ տվեք մեր ընթերցողներին հոգեթերապիայի հետ կապված գրքեր։

-Առաջին հերթին խորհուրդ եմ տալիս «Կյանքի լեզուն․ ոչ բռնի հաղորդակցություն» գիրքը, որի հեղինակը Մարշալ Ռոզենբերգն է։ Երկրորդը` խորհուրդ եմ տալիս կարդալ Վիկտոր Ֆրանկլի գրքերը, օրինակ՝ «Կյանքին ասել ԱՅՈ» և «Կյանքի իմաստի որոնումներում»։ Խորհուրդ եմ տալիս Բրենե Բրաունի գրքերը, նա շատ է գրում խոցելիության, ամոթի մասին։ Օրինակ՝ «Մեծապես հանդգնել» (“Daring Greatly “) կամ «Անկատարության ընծաները» (” The Gifts of Imperfection”): Խորհուրդ եմ տալիս հոգեթերապևտ Իլսե Սանդի գրքերը, նա շատ լավ գրքեր ունի, օրինակ՝ «Խիստ զգայուն մարդիկ ոչ զգայուն աշխարհում՝ ինչպես կառուցել երջանիկ կյանք» (“Highly Sensitive People in an Insensitive World: How to Create a Happy Life”; ռուս․՝ “Близко к сердцу Как жить, если вы слишком чувствительный человек”) կամ «Մոտ արի՝ սիրո և ինքնապաշտպանության վերաբերյալ» (“Come Closer: On Love and Self-protection”; ռուս․՝ “Страх близости: Как перестать защищаться и начать любить ”): Խորհուրդ եմ տալիս Իրվին Յալոմի գրքերը։ Նա եզակի գրող է, որը հոգեթերապևտ է և դրա հետ մեկտեղ  ունի գեղարվեստական գրքեր հոգեթերապևտների մասին։ Նրա ցանկացած գիրք կարելի է կարդալ։ Խորհուրդ եմ տալիս կարդալ երեխաների հոգեբանության մասին, ոչ միայն նրանց, ովքեր երեխաներ ունեն, այլ բոլորին, որպեսզի հասկանան իրենց մանկությունը, իրենց ներքին երեխային։ Օրինակ՝ խորհուրդ եմ տալիս Լյուդմիլա Պետրանովսկայայի և  Յուլիա Գիպենրեյթերի գրքերը։ Նրանց ցանկացած գիրք։

-Կա՞ն ինչ-որ օգտակար սովորություններ, որը խորհուրդ կտաք։

-Այո, ես մտավոր սովորություններ կառաջարկեմ։ Հնարավորինս հաճախ հարցրեք ինքներդ ձեզ․ «Ի՞նչ եմ ես զգում հիմա։ Ի՞նչ կուզեի, իսկ ի՞նչ չէի ուզի»։ Ինչպես նաև սովորություն դարձրեք երբեք չշտապել և որոշակիություն չփնտրել, բոլոր առաջացած կասկածներին, բոլոր զգացմունքներին տեղ տալ։ Եվ երրորդ սովորությունը ձեր մարմնով զբաղվելն է, հնարավոր բոլոր միջոցներով՝ պար, սպորտ, ավելի լավ կլինի գիտակցական սպորտ՝ յոգայի, պիլատեսի նման, մարմնամարզություն, լող, վազք։ Յոգան հոյակապ է։ Հնարավոր ամեն բան արեք, քանի որ մարմինը նույնպես մեր գիտակցությունն է, ուղղակի ավելի խիտ տեսքով։ Մարմնի վիճակը սահմանում է հոգեվիճակը։ Այն ավելի ճիշտ է ցույց տալիս մեր հոգեվիճակը։ Առողջ մարմնում՝ առողջ հոգի։

-Ինչպե՞ս կարելի է այս մշակույթը զարգացնել ու տարածել Հայաստանում։

-Կարծում եմ հոգեբանական թեմաներով գրքերի մասսայականացմամբ։ Լավ կլիներ կազմակերպել տարբեր թեմաներով և տարբեր մոտեցումներով մի շարք կրթական միջոցառումներ, որտեղ կհրավիրվեին խոսնակներ, փորձագետներ ու հարցին տարբեր կողմերից կնայեին՝ մայնդֆուլնես[1], գիտակցվածություն, յոգա, հոգեթերապիա, հոգեբանություն։ Իմ կարծիքով միշտ կարևոր են կարծիքի առաջնորդները, որպեսզի նրանք հայտնվեն հասարակության մեջ ու շարժիչ ուժ լինեն։

-Ի՞նչ է Mindful Armenia-ն ու ի՞նչ է այն անում։

-Մի քանի տարի առաջ ընկերոջս հետ Հայաստանում արեցի հոգեբանական-սպորտային ուղևորություն ռեթրիթի նման, հրավիրել էինք Ռուսաստանից մարդկանց։ Մենք ճանապարհորդում էինք, զբաղվում սպորտով, հոգեբանական ու հոգևոր պրակտիկաներով և երբ վերադարձանք Երևան, ես ցանկանում էի շարունակել հանդիպել մարդկանց հետ, միասին յոգա ու մեդիտացիա անել։ Ես ստեղծեցի տելեգրամյան չաթ՝ «Mindful Armenia» անունով և  աստիճանաբար մարդիկ սկսեցին ավելանալ։ Հիմա այն մեծ չէ, այնտեղ մոտ 60 մարդ կա։ Չեմ կարող ասել, որ այն ակտիվ է։ Այդ չաթի իմաստն այն է, որ մենք հանդիպում ենք ու զբաղվում ինչ-որ հոգեբանական պրակտիկաներով և այլն։ Ես այդ ժամանակ նաև մի քանի հոգեբանական սեմինար անցկացրեցի Երևանում ու անգամ ինչ-որ կազմակերպության, լավ չեմ հիշում որ, թրեյնինգ անցկացրեցի Social Impact-ում։ Հանդիպելը, շփվելը, ծանոթանալը, ահա ինձ համար մասսայականացման ձև՝ հոգեբանության, հոգեթերապիայի խմբակցության միջոցով։ Մենք միասին նախաճաշում ենք, շփվում ենք, բայց հիմա դա ավելի շատ ընկերական ձևաչափ է, քան պրոֆեսիոնալ։

-Ինչպես գիտեք Հայաստանում պատերազմ էր։ Դուք հետևում էիք իրադարձություններին ու կիսվում Ձեր զգացմունքներով։ Ինչպե՞ս էիք զգում, երբ նայում էիք ու փորձում ինչ-որ բան անել։

-Ցավոտ էր։ Դեռ ցավոտ է։ Այդ պահին՝ պատերազմի ժամանակ, ես ինձ զգացի մարդկության մի մաս, ինչպես երբեք չէի զգացել, իմ ազգի մի մաս, ես ուղղակի չեմ կարող դա հերքել, ես դա զգում եմ։ Ես զգում էի, որ մարդիկ, երիտասարդները, որոնք գնում էին այնտեղ ու զոհվում, իմ որոշակի մասերն էին։ Ինձ միայն մնում էր զգալ ու խոսել իմ զգացմունքների մասին։ Էլ ի՞նչ կարող էի անել։ Այստեղ կարող ենք խոսել  կոլեկտիվ բուժումից, տրավմայի ապրումից։ Իմ կարծիքով, հիմա խնդիրը սգալն է այն, ինչ կատարվել է։ Խնդիրը հիմա վշտանալն ու այդ տեղի ունեցած տրավման ապրելն է։ Չշարունակել վրեժխնդիր լինել, զայրանալ, պլաններ մշակել, իշխանության համար պատերազմել, այլ՝ սգալ այն ամենը, ինչ եղել է ու ինչ-որ կերպ առաջ շարժվել։

-Իսկ ինչպե՞ս առաջ շարժվել։

-Խոսել զգացմունքների մասին, այլ ոչ թե փորձել ուժեղ լինել։ Պետք չէ ուժեղ լինել, երբ պետք լինի՝ մարդը կլինի ուժեղ։ Իսկ երբ արցունքների ժամանակն է, պետք է տեղ տալ արցունքներին, քանի որ մինչ մենք պահում ենք վիշտը, մինչ մենք չենք վշտանում, տեղ չենք տալիս մեր ապրումներին, ամբողջ էներգիան գնում է դրանք պահելու վրա։ Չի կատարվում շարժում, չի կատարվում փոփոխություն։ Որպեսզի էվոլուցիան շարունակվի, անհրաժեշտ է, որ ապրումները ապրվեն։ Անհրաժեշտ է, որ գետը հոսի։ Եթե գետը կանգնում է,  վերածվում է ճահճի։ Մնում ես անցյալում, դադարում ես ապրել։ Շարունակել վրեժխնդիր լինել, կնշանակի տեղ չտալ ապրումներին, այլ փորձել ազատվել ներքին ցավից՝ թշնամիներից ազատվելով, բայց դա այդպես չի աշխատում, այդպես ցավը չի հանգստանա, թեկուզ  ոչնչացնես բոլոր թշնամիներին։ Դրանից ապաքինում չի կատարվում։

-Ինչքա՞ն հաճախ եք գալիս Հայաստան։

-Մոտավորապես տարին երկու անգամ։

-Ի՞նչն է այստեղ Ձեզ համար կարևոր։

-Ինձ այլ կերպ զգալը։ Երբ ես հայտնվում եմ Հայաստանում, ամեն անգամ մի բան ինձ հետ կատարվում է։ Այդ ինձ թույլ է տալիս ավելի լավ ճանաչել ինքս ինձ, ծանոթանալ իմ նույնականացման հետ։ Ինձ այստեղ գտնվելը հաճելի է, ես այստեղ շատ զգացումներ ունեմ, շատ ապրումներ։ Ես գալիս եմ Հայաստան, որպեսզի ինչ-որ բան իմանամ, թե հստակ ինչ՝ չգիտեմ։ Ամեն անգամ դա ինչ-որ մի նոր բան է։

-Գիտե՞ք հայերեն։ Կարևո՞ր է արդյոք իմանալ մայր լեզուն և ինչո՞ւ։

-Ես հայերեն գիտեմ խոսակցական մակարդակի վրա՝ հասկանում եմ, կարդում եմ դանդաղ, բայց չեմ գրում։ Կախված է, թե ինչի համար է կարևոր։ Հայաստանում ես երբեմն հայերեն եմ մտածում։ Առհասարակ, մինչ 3 տարեկանը ես միայն հայերեն գիտեի։ Իսկ մինչ երեք տարեկանը հոգեբանության մեջ համարվում է կրիտիկական շրջան, երբ ձևավորվում է մարդու անձնականության էությունը, այդ պատճառով իմ  նույնականությունը հայկական է, ու իմ խորին ապրումները զուգորդվում են հայերեն լեզվի հետ։ Երբ ես խոսում եմ հայերեն, ես ինձ ավելի ինքս ինձ մոտ եմ զգում։ Երբ ես ռուսերեն եմ խոսում, ես մի քիչ հեռանում եմ ինքս ինձնից, չնայած նրան, որ ամբողջ կյանքս խոսում եմ ռուսերեն։ Ես ինձ ոնց որ ավելի մոտիկ եմ զգում, ոնց որ մի քիչ ուրիշ մարդ լինեմ, երբ հայերեն եմ խոսում։ Երբ ես լսում եմ ուրիշ մարդկանց, որ ինձ հետ հայերեն են խոսում, ավելի շատ եմ զգում մեր կապը։ Ես կուզեի ավելի ազատ հայերեն խոսել, բայց երևի ուզելը բավական չէ։ Երևի երբևէ դա տեղի կունենա, կունենամ ավելի մեծ մոտիվացիա սովորելու հայերեն։ Ես գիտեմ այնպիսի զարմանալի օրինակներ, թե ինչպես են մարդիկ ամբողջ կյանքում խոսել ռուսերեն, իսկ հետո հանկարծ սկսել են հայերեն սովորել։ Չգիտեմ, ես հետևում եմ դրան, չեմ ցանկանում արհեստականորեն ինձ ստիպել՝ հայրենասիրությունից դրդված կամ նրանից դրդված, որ դա կարևոր կլինի երեխաներիս համար։ Ուզում եմ, որ դա կատարվի այնպես, ինչպես ես կզգամ։ Դա էլ ինձ համար ճիշտ կլինի։ Այդ պատճառով, կարևո՞ր է արդյոք սովորել հայերեն։ Լեզուն շատ բան է որոշում ու շատ բանի վրա է ազդում, բայց ամեն մեկը կարող է ինքնուրույն որոշել՝ իր համար հիմա դա կարևո՞ր է, թե՝ ոչ։

-Որո՞նք են Ձեր սիրելի վայրերը Հայաստանում և ինչո՞ւ։

-Էջմիածինը, ես այնտեղից եմ։ Ինձ դուր է գալիս Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, Սուրբ Գայանե եկեղեցին, դուր է գալիս ամեն տեսակի ամայություն Էջմիածնում՝ դաշտերը, տները, այդ դատարկ ու լուռ փողոցները։ Ինձ շատ է դուր գալիս Օձունի շրջանը, շատ է դուր գալիս Տաթևը, շատ է դուր գալիս Դիլիջանը, Պարզ լիճը, Գոշավանքը։ Ես հիացած էի Մեղրիով։ Հայրական կողմի արմատներս Լիբանանից ու Մուսալեռից են, այդ պատճառով Մեղրիի կլիման ինձ մոտ խորապես արձագանքում է, ձգում է՝ ավելի շոգ, մի քիչ չոր, ավելի էկզոտիկ մրգերով, ծառերով։ Ես Հայաստանում շատ եմ սիրում արևմտահայկական, լիբանանյան, սիրիական ռեստորանները, շատ եմ սիրում Կասկադը, ուղղակի պաշտում եմ։ Ես շատ եմ սիրում Սարյան ու Պուշկին փողոցների մեջտեղում գտնվող բակի փոքր եկեղեցին։ Ես շատ սիրեցի Գյումրին, այն ինձ շատ հայկական թվաց։ Ինձ դուր են գալիս տուֆից երևանյան շենքերը։ Կարճ ասած, շատ բան կա՝ ամեն ինչն ասացի։ Նաև սիրում եմ Կասկադի «Գրին բին» սրճարանը, քանի որ այնտեղ է մեր հայրենադարձ ընկերը, և մենք մեզ այնտեղ միշտ լավ ենք զգում։ Բայց ինձ Հայաստանում այնքան էլ դուր չեն գալիս այգիները, որովհետև, օրինակ՝ Սիրահարների այգում չի կարելի խոտի վրա զբոսնել, դեկորատիվ այգի է։ Մյուս այգիները փոքր են։ Չնայած, ես այսօր «Թեյի տնակում» էի, շատ հաճելի տեղ էր։ Մինչ այդ էլ մենք Անգլիական այգում յոգայով էինք զբաղվում։

-Դուք հաճախ եք մեդիտացիա անում Կասկադում, ինչո՞ւ։

-Դուր է գալիս տեսարանը, լայնարձակ տարածությունը, բոլորի համար վայրի հասկանալիությունը։ Կասկադում յոգայով զբաղվելիս շատ արտասովոր կերպ ես զգում ինքդ քեզ։

-Պլանավորո՞ւմ եք ինչ-որ միջոցառումներ անցկացնել Հայաստանում։

-Հուսով եմ, որ կոնֆերենցիա կանցկացնեմ, եթե չկորցնեմ հետաքրքրությունս այդ գաղափարի հանդեպ։ Ցանկանում եմ ինչ-որ ռեթրիթ անցկացնել Հայաստանում՝ քաղաքից դուրս ուղևորմամբ և պրակտիկաներով։ Դեռ այսքանը։


[1] Հոգեբանության մեջ mindfulness-ը այն պրակտիկան է, որի ժամանակ մարդու ուշադրությունը դիտավորյալ դրվում է ներկա պահի վրա, առանց այն գնահատելու։ Այս հմտությունը զարգացնում են մեդիտացիայի կամ այլ վարժանքի շնորհիվ։ Mindfulness բառը ունի ուշադիր, հոգատար իմաստները։

Արվեստը պետք է զգալ, ոչ թե հասկանալ

Հայաստանի նկարիչների միության անդամ Մերի Եփրեմյանը նկարել սկսել է մանուկ հասակից։ Նկարչուհին դժվարանում է իրեն նկարագրել, գերադասում է, որ իր մասին ոչ թե ինքը, այլ ուրիշները խոսեն։

Նպատակասլաց ու արագ որոշումներ կայացնող մարդ է, սիրում է ստեղծագործել ազատության մեջ։ Մերին մասնագիտության ընտրության հարցում չի տատանվել, իրեն որևէ այլ ոլորտում երբեք չի էլ պատկերացրել։ Նկարչուհին Հայաստանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայի շրջանավարտ է։ Մագիստրատուրայի շրջանակներում, փոխանակման ծրագրով մեկնել է Սանկտ Պետերբուրգի Շտիգլիցի ակադեմիա։

-Շտիգլիցում ուսանեցի գերազանց, վերադարձա Հայաստան` դիպլոմային աշխատանքս պաշտպանելու: Այն համարվեց լավագույնն ու Հայաստանի նկարիչների միության անդամ դարձա,- պատմում է Մերին։

Գեղանկարչուհին 2012 թվականից ցուցահանդեսներ է ունեցել։ Մեծ արձագանք է ստացել հատկապես գրաֆիկայի առաջին անհատական ցուցահանդեսը՝ 2017 թվականին։

Մերի Եփրեմյանը մեզ հետ զրույցում խոսեց նաև Սանկտ Պետերբուրգում և Բելառուսում վերջերս տեղի ունեցած ցուցահանդեսների մասին:

-2021 թվականին Բելառուսում միջազգային ամենամյա ցուցահանդես կայացավ` բիենալե, որին մի շարք երիտասարդ նկարիչներ էին մասնակցում Շվեդիայից, Էստոնիայից, Ղազախստանից, Ռուսաստանից և այլ երկրներից։ Ես պատիվ ունեցա ներկայացնելու Հայաստանը, և 17-րդ դարի շքեղ ցուցասրահում միայն ինձ շնորհվեց պատվոգիր,- ոգևորությամբ նկատում է նկարչուհին՝ հավելելով,- տպավորություններս բառերով անհնար է նկարագրել։

8 երկրի ներկահացուցիչների շարքում Մերի Եփրեմյանի կտավը միակն էր, որ արժանացավ «Լավագույն աշխատանք» մրցանակի։

Մերին երազկոտ մարդ է և ունի բազմաթիվ երազանքներ, որոնց մեծ մասն արդեն կատարված է համարում՝ ընդգծելով․

-Այսօր էլ քայլ առ քայլ մյուս երազանքներիս ետևից եմ գնում։ Երջանիկ մարդ եմ ինձ համարում։

Ինչպես զրույցի ընթացքում նշեց նկարչուհին`ցանկացած միջավայր նկարելու ցանկություն է ստեղծում, սակայն բնությունն ու սեփական արվեստանոցը առանձնահատուկ են իր համար։

Մերի Եփրեմյանը նաև մոդելինգով է զբաղվում:

-Սիրում եմ աշխատել տեսախցիկի հետ, ոչ ստանդարտ, ոճային կերպարներ ստանալ հագուստից, ու ամեն ինչին որպես արվեստ մոտենալ,-նշում է Մերին, որն իր այդ ձգտումը համարում է իր առանձնահատկությունը։

Մերին դասավանդում է նաև արվեստի դպրոցներում։ Որպես լավագույն խորհուրդ սաներին՝ ընդգծում է․

-Պետք է արվեստն անսահման սիրել ու կոչմանը հավատարիմ մնալ` ինչքան էլ փորձություններով հարուստ լինի ուղին։ Նկարչությունն անսահման խորը աշխարհ է։

Մերի Եփրեմյանը վստահ է․

-Արվեստը պետք է զգալ, ոչ թե հասկանալ։

Եթե մարդը դերասան է, ուրեմն շնորհալի է

Այս անգամ արվեստային խորհրդավոր վարագույրը փորձել ենք բացել  Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնի  դերասան, բեմադրիչ,  մանկավարժ Սամվել Բաղինյանի հետ:

 -Ե՞րբ առաջավ Ձեր մեջ դերասան դառնալու ցանկությունը։ Ի՞նչը նպաստեց դրան։
- Ցանկությունն առաջացավ 3֊րդ դասարանում  (1964թ), երբ Իջևանի կուլտուրայի տանը տեսա  «մարդ-թատրոն» մեծն Սուրեն  Քոչարյանի ելույթը (թումանյանական դպրոցական ծրագրով),  իսկ նպաստեց ժող. թատրոնին կից, դպրոցական թատերախմբում ներգրավվելը:

- Իսկ սկզբնական շրջանում ինչպիսի՞ դժվարությունների հանդիպեցիք, և ինչպե՞ս կարողացաք հաղթահարել դրանք։

-Դժվարություններ եղել են և՛ ժող. թատրոնում (երբ սկսնակ դերասան էի), և՛ Գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում, և՛ Ստեփանակերտի բեմում, և՛ լեհական թատրոնում, և՛ այսօր… Սակայն դրանք հաճելի դժվարություններ են, ստեղծագործական հաճույքով վարձատրվող դժվարություններ: Դրանք հաղթահարվում են միայն նվիրումով ու կլանված աշխատանքով:

-Եղել եք լեհական թատրոնում: Ինչո՞վ էր տարբերվում հայկականից։

-Շատ բաներով էր տարբերվում։ Ցանկացած լեհական թատրոն ունի երկու, շատ հաճախ երեք բեմ ու դահլիճ (մեծ, միջին կամ փոքր, կամերային)։ Չկա դերասան, որն ամեն թատերաշրջանում մի քանի դեր չխաղա։ Ոչ ոք իրավունք չունի և ինքն էլ չի հրաժարվում փոքր կամ էպիզոդիկ դերերից։ Նույն տաղանդավոր դերասանը մի ներկայացման մեջ գլխավոր դերակատար է, մյուսում՝ էպիզոդիկ: Լեհերը երբեք որևէ  դերասանի մասին չեն ասում «շնորհալի», «շնորհաշատ» և այլն։ Եթե դերասան է՝ ուրեմն անպայմա՛ն պետք է շնորհալի լինի։ Եթե ասում ես  «շնորհալի դերասան», ուրեմն կա նաև  «ապաշնո՞րհ դերասան»:  Եթե մարդը դերասան է, ուրեմն շնորհալի է:   Նաև՝ լեհ դերասան-դերասանուհիները շատ համեստ են (երբեք գլուխ չեն գովում)։ Երբ մեկին (արժանի) հաճոյախոսություն ես անում, անհարմար է զգում և քեզ ընդհատում.  «Տո ես ի՞նչ եմ արել որ… Դու այսինչին նայիր այնինչ դերում (իր ընկերներից), տես թե ի՛նչ հրաշք է»:

- Լեհաստանում աշխատելու տարիներին, ցանկանու՞մ  էիք Հայաստան վերադառնալ։

-Եթե նման ցանկություն չլիներ՝ չէինք վերադառնա։ Ինչքան էլ այնտեղ լավ էր, միևնույնն է, կարոտը խեղդում էր (քանի՞ դերասանի կարող եք թվարկել, որոնք աշխատել են ռուսական, լեհական, գերմանական կամ ֆրանսիական թատրոնում, հաջողություն ունեցել և ապա՝ ամեն ինչ թողել ու վերադարձել Հայաստան):

-Ի՞նչն  է փոխվել հիմա Հայ բեմում։ Ասում են, որ առաջ այն ռոմանտիկ էր, իսկ հիմա ավելի մաթեմատիկական է դարձել։ Կա՞ նման բան։

- Չեմ կարծում։ Թատրոնն ինքը միշտ էլ ռոմանտիկների համագործակցություն է… Ավելին, այսօրվա (թատրոնին նվիրյալ) դերասաններն առավել ռոմանտիկ, առավել անձնազոհ են, քանի որ նախկինների հսմեմատ, նյութապես ավելի անապահով են ու իրավական առումով՝ ավելի խոցելի:

-Ինչքանո՞վ է Հայ թատրոնն այսօր քայլում ժամանակին համահունչ։  Ինչպիսի՞ փոփոխություններ են տեղի ունեցել, որոնք անակնկալ են եղել ձեզ համար։

-Ներկայիս, հայտնի դեպրեսիայի շրջանում՝ հուսադրող, դրական շարժ է նկատվում համարյա բոլոր թատրոններում:  Օրինակ՝ վերջերս մի քանի հետաքրքիր բեմադրություններ եմ դիտել Սունդուկյանում, Համազգայինում, Պարոնյանի փոքր բեմում:   Թատրոնը միշտ էլ պարտավոր է հարցեր տալ և երբեմն պատասխաններ փնտրել։ Դա է նրա առաքելությունը։ Ինձ թվում է, որ մեր հայ թատրոնը շարունակում է քայլել այդ ճանապարհով և ստեղծագործական առումով, բավականին բարեփոխվել է և շարունակում է բարեփոխվել:

-Ինչպիսի՞ հիշարժան դերեր և ներկայացումներ կհիշեք ձեր մասնակցությամբ։

-Վերջին երեք տարին (արտերկրից վերադառնալուց հետո) հանգրվանել եմ Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնում: Իհարկե, բոլորիս հայտնի պատճառով, անտրամադիր եմ, անհանգիստ, բայց ստեղծագործական զբաղվածության  առումով՝ գոհ եմ: Խաղացել եմ Հարդինգի դերը՝ «Թռիչք կկվի բնի վրայով», Փադիշահ՝ «Ալլադինի կախարդական լամպը», հայրը՝ «Էվրիդիկե», «ներմուծվել եմ» «Հարսնացուն հյուսիսից» ներկայացման մեջ, հետաքրքիր դեր եմ ստացվել (նոր բեմադրվող) Բրեխտի «Արթուրո Ուիի կարիերան, որը պետք է կանխվեր» պիեսում…  Նաև զբաղված եմ մեր թատրոնից դուրս՝ մի կոմերցիոն նախագծում: Եթե ավելացնեմ, «Նարեկացի» արվեստի միությանը կից, մեր ստեղծած Սուրեն Քոչարյանի անվան պոեզիայի թատրոնում զբաղվածությունս՝ հաստա՛տ ձանձրանալու ժամանակ չի մնում:

-Ի՞նչ կարծիք ունեք այսօրվա երիտասարդ կադրերի մասին։

- Ես թատրոնի երիտասարդության նկատմամբ մեծ համակրանք ունեմ։ Հավանաբար դա գալիս է նրանից, որ իմ երիտասարդ տարիներին, Արցախի թատրոնի ավագ սերնդի մեր հրաշալի արտիստները՝ առանձնահատուկ սիրով են վերաբերվել ինձ (խորհուրդներ տվել, օգնել, ոգևորել):   Սունդուկյան թատրոնը այսօր հրաշալի, կայացած երիտասարդություն ունի, և բարեբախտաբար սերնդափոխությունը անվտանգ ու սահուն է իրականանում։ Ես նրանց  շատ եմ սիրում ու գնահատում, քանի որ այսօր (նյութական առումով) դժվար է մնալ թատրոնի նվիրյալ արտիստ… Կեցցեն մեր երիտասարդները:

-Իրականացրել եք բեմադրություններ Լեհաստանում, ինչպիսի՞ պահեր ապրեցիք: Արդյոք դժվար չէ՞ր դերասանական գործունեությունից հետո բեմադրություններ անել:

-Իհարկե դժվար էր։ Երբ նման անսպասելի առաջարկ ստացա, սկզբում շատ մեծ սթրես ապրեցի։ Բայց քանի որ ժամանակին, Արցախի թատրոնին կից դերասանական ստուդիայում բեմադրություններ էի արել (նաև` արտապլանային ներկայացում թատրոնում) և ամենակարևորը՝ որպես դերասան 80-ականներին, աշխատել էի Ստեփանակերտ հրավիրված այնպիսի տաղանդավոր վարպետ ռեժիսորների հետ, ինչպիսիք էին՝ Նիկոլայ Ծատուրյանը, Վահե Շահվերդյանը, Արմեն Էլբակյանը, երջանկահիշատակ փայլուն  մանկավարժ-ռեժիսոր Ռաֆայել Ջրբաշյանը, և շատ բան էի «գողացել» նրանցից, կարողացա գլուխ հանել և ոչ միայն «չխայտառակվեցի», այլև նույնիսկ որոշ (թող ներվի ասել) հաջողություն ունեցա:

- Երբ մենակ եք լինում, ինչի՞ մասին եք հաճախ մտածում։

- Ցավոք սրտի (պատերազմից հետո), մեծ դժվարությամբ եմ ինձ ստիպում մտածել կենտրոնանալ ասմունքային ծրագրերիս կամ թատրոնում հերթական դերիս վրա: Ուղեղիս մեջ անընդհատ մի միտք է պտտվում.  ո՞նց կարողացանք կորցնել նորմալ երկիր ունենալու այս հազվագյուտ շանսը: Իմ բաժին մեղքի զգացումն է ազատ (և ոչ միայն այդ) ժամերիս մտածմունքը, ցավն  ու ափսոսանքը: