Հերթական հարցազրույցս վարում եմ հայ հասարակ, աշխատավոր գյուղացու հետ: Մի՞թե կա մի արվեստագետ, ով ռանչպարից լավ կիմանա ու կպատմի, դառը դատելու ու աշխատանքի համն զգալու արվեստի մասին: Մի՞թե կա մի երաժիշտ, ով հող ու հերկից երգ քամողի չափ հուզիչ երգ գիտի: Ի՞նչ հոգեբան կարող է համեմատվել սեփական հոգսն ու ցավը հողին պահ տվող հողագործի հետ: Ով էլ լինի, որքան էլ լինի, մեկ է՝ ռանչպարի արվեստն ուրիշ է, ռանչպարի երգն ուրիշ է, ռանչպարի հոգսն էլ՝ ուրիշ է…
Շնորհակալություն լեռնավանցի Սիրուշ Հովհաննիսյանին հարցազրույցի համար…
-Քանի որ ձեր գյուղի մասին տեղեկություններ պարունակող նյութեր արդեն ունեցել ենք, այդ պատճառով կնախընտրեի խոսել ավելի շատ ձեր կյանքի, գյուղացու բառ ու բանի, ռանչպարի կյանքի ու օրվա մասին օրինակով:
-Ծնվել եմ Լեռնավան գյուղում, հովվի ընտանիքում: Մոտ տաս-տասներկու տարի ծնողներս ժառանգ չեն ունեցել, հետո ես եմ ծնվել: Մի քանի անգամ այդ առիթով աչքալուս են արել, քեֆ են արել, դուռ-դրկիցով, հարազատներով ուրախացել են: Ինձնից հետո ծնվել են չորս երեխա՝ երկու քույր, երկու ախպեր: Շատ լավ ընտանիքում եմ մեծացել` սերով, հաշտ-համերաշխ, աշխատասեր, երգով լի:
Հերս նվագող էր, մերս համեն գործ երգով կեներ: Լավ գործվածքներ կեներ, բաներ կթխեր, հերս կնվագեր: Ոչխար ենք պահե, կով ենք պահե… Հերս աշխատանքային հերոս է էղե՝ մեդալակիր, մերս հուշ տարիքում է աշխատե՝ ֆաբրիկան: Հորս ենք օգնե, կոլխոզի անասուններուն՝ ոչխարներուն, կովերուն ենք պահե, օգնել ենք գյուղի գործերում: Մի խոսքով, լավ աշխատե՝ լավ աբրել ենք…
-Դուք ասացիք, որ հաշտ-համերաշխ ապրել եք, իսկ ինչ-որ վիճաբանություններ չե՞ն եղել երեխաների մեջ:
-Մեծ ախպերս, կոմպոտ կփակեինք, ինքը բանար, խմեր գը թաքուն ու գցեր գը ամբարի եդևը: Մենք էլ ինչ չարություն էնեինք, արդեն սորվել էինք, քծեինք գը Արսենի վրա, կսեինք` Արսենն է էրե…
-Դուք նաև նշեցիք, որ մանկության տարիներին օգնել եք Ձեր հորը, ընտանիքին, ինչ-որ աշխատանքներ եք կատարել: Կմանրամասնե՞ք, օրինակ՝ ի՞նչ աշխատանքներ եք կատարել, ինչո՞վ եք զբաղվել:
-Մանկության տարիներին հերս հովիվ է էղե կոլխոզին, ոչխար է պահե, մենք էլ իրան օգնել ենք, գառ ենք պահե: Գնացել ենք ցերեկը կիթի ժամանակ, «բեր» կկոչվի, էլի, ոչխարին քշես՝ կթվորները կթեն գը: Հերս նստած ոչխարներու գլուխները կպահեր, իրանք կթեին գը: Սուրուի մեջ կար մե երկու, իրեք հատ էծ, լրիվ թաղի էրեխեքով կհավաքվեինք, կերթայինք, հերս իրա քովի փոքր բաժակով կկթեր էդ իծու կաթը, մեզի կխմցուր: Սարերը կերթայինկք, խոտ կհավաքեինք, մասուր, սունկ: Գառ ու ոչխար պահելու ժամանակ էլ էլի խոտ կքաղեինք, կօգնեինք էլի, էդման… Ժամը երկուսին կամ չորսին կելնեի, ես տան մենծն էի, մորս հետ հաց կթխեինք, մինչև ժամի վեցը արդեն սաղիս սունկեքը կազմ ու պատրաստ, կերթայինք համենքս մեր գործին…
-Իսկ Ձեր ամենասիրած աշխատանքը ո՞րն է եղել:
-Անասուններ էլ եմ սիրե պահել, բայց ամենաշատը հողի գործ եմ սիրե ու մինչև հիմա…
-Ամենավառ հուշը ո՞րն է Ձեր կյանքի:
-Ես որ ուշ եմ ծնվե, այսինքն ծնողներս համարյա 12 տարի էրեխա չեն ունեցե, ամեն յոթը տարի Սուրբ Հովհաննեսին խոստացել են մատաղ անել, ու ամեն տարի աշունը, մեր գյուղի շոֆերներեն մեկի ավտոյով կհավաքվեինք, հարազատով, հարևանով, մե երկու հատ էլ խոչ, ուտելիք-խմելիքով կերթայինք Սբ. Հովհաննես: Էնդեղ մատաղ կենեինք, կուտեինք-խմեինք: Յոթը տարի գնացել ենք:
-Ե՞րբ եք ամուսնացել:
-1985 թ.-ի հունվարին: 19 տարեկան եմ էղե:
-Ամուսնությունից հետո ինչո՞վ եք զբաղվել, նորից նույն աշխատանքնե՞րը:
-Նախքան էդ՝ մինչ ամուսնությունը, ֆաբրիկան եմ աշխատե: Լավ կսորվեի, բայց ծնողներս չթողին էրթայի սորվելու: Ամուսնանալեն հետո էլ էլի ճակնդեղն (ճակնդեղի դաշտերում) եմ աշխատե, ֆաբրիկան, էրկու տեղն էլ աշխատել եմ միաժամանակ:
-Ձեր կյանքից, կամ Ձեր լսած հետաքրքիր պատմություններ կա՞ն, որ կարող եք հիմա պատմել:
-Էն ժամանակ ոչխարի սուրուները սարն են մնացել: Հերթով պահել են, հորս հերթի ժամանակ, որ արտեն տուն գալուց է էղե: Դե հառաճ գիշերով էլ են խոտ բերե սելերով, որ ըսենք, հասուն խոտհավաքը: Հերս գուկա, էդ Ժանգոց քար կսենք, մինչև էդտեղ: Մե պառավ կնիկ կմանդիբի իրան, հանուն կուդար, հիմի չեն հիշե… Էդման զրուցելով գուկան մինչև Կոնդի ձոր կոչված տեղը, Էդ կնիկը կկորի: Հերս էդտեղ կվախենա. կսե՝ ուրեմն սատանա էր, ոչ թե մարդ էր… Ու էդտեղ կվախենա, որ հեչ մե բանեմ վախ չէ ունեցե, հլը որ կսեի՝ շնեն չես վախենա, կսեր՝ գիլու հեդ կռիվ տվողը շնեն կվախենա՞… Էդման էդ կնիկը կանհետանա՝, Կոնդի ձորը՝ ջրի քովը…
-Ու էդպես էլ չի՞ բացահայտվել, թե ի՞նչ է տեղի ունեցել:
-Չէ: Էդման էլ չի բացահայդվե: Հերս վախեցել է: Էն ժամանակ, չիդեմ, սատանա գոյություն ունեցել է, տը չէ, բայց ժողովրդի մեջ միշտ էդման խոսք է էղե… Ու կսեին գեղացի կնգամ կերպարով է էղե… Ձորի միջեն էլ չէր կարա էդման էրթար, որ չտեսնիր, կողքի հեդ քելելուց կորել է…
-Դուք խոսքի մեջ նշեցիք, որ Ձր հայրը գայլերի հետ կռիվ է տվել: Ի՞նչ կռիվների մասին է խոսքը, նման դեպքեր են եղե՞լ:
-Նման շատ դեպքեր են եղել: Ես էլ եմ իրա հետ սարն էղե, բայց ես գել չեմ տեսե: Մե անգամ ինքը անձրևի ու կարկուտի տակ ոչխար պահելուց է էղե սարը, երկու հատ գել են հնկե ոչխարի մեջ, երկու գելով չեն կարացե մե ոչխարմ տանին հորս մոտից: Երկուսին էլ քշել է: Մեկին քարով զարգել է հեռու պառկած, կսե՝ կոնգստաց ու փախավ: Էն մեկնե մենակ մե ոչխարիմ դմակն է ծագե: Հերս էդման ցեխոտ հարնակոլոլ հիրգունն էկավ տուն: Ինքը մահակ ունիր, ծերին էլ հաստ բանմ էր, էդով էլ էր խփել գելին: Սիրեր գը երգ, երաժշտություն: Համեն ինճ ունիր՝ կլառնետ, շվի, դուդուկ, բլուլ… Նվագեր գը ձմեռները , փոքր ախպերս դհոլ կնվագեր, մենծը՝ ակարդեոն: Մե խոսքովմ՝ համ հովվական, համ երաժշտական ընդանիք էինք…
-Մի փոքր էլ դպրոցական տարիներից կպատմե՞ք: Ո՞ր առարկաներն եք շատ սիրել, ի՞նչ հիշարժան իրադարձություններ են տեղի ունեցել Ձեր կյանքի դպրոցական տարիներին:
-Դպրոցական տարիներից… Առաջին դասարանից մինչև երրորդ դասարան Ռիմա Հովսեփյանն է դաս տվել, շատ եմ սիրել իրան ու միշտ ուզեցել եմ նմանվիմ իրան: Առարկաներեն մենակ քիմիան չեմ սիրե, մնացած սաղ էլ սիրել եմ: Գիրք կարդալ շադ գսիրեմ՝ հայրենասիրական գրքեր:
«Տիգրան Մեծ»-ը (հեղինակ՝ Հայկ Խաչատրյան) շատ եմ սիրել…
Դասերից փախել ենք՝ շատ ենք փախել: Ուսուցիչը ընկել է ետևներիցս, կանչել է հետ, չենք գնացել… Սորվող եմ էղե, բայց շադ չարաճճի… Դպրոցի հետ կաբված համեն բան էլ թանկ է: Շատ կաբված դասընկերներ ենք էղել, լավ է անցել, ուրախ: Ես էլ ուրախ բնավորություն ունիմ, հմի է, որ պառվցել եմ,- ծիծաղում է…
-Սիրո՞ւմ եք արդյոք Ձեր գյուղը: Ի՞նչ առանձնահատկություններ ունի այն:
-Շատ կսիրեմ մեր գյուղը, մեր բնությունը, մեր համեն ինչը: Կապված եմ, որովհետև բնության գրկում եմ համարյա մենծցե, համեն քար ու թուփը գյուղի գիտեմ, հաղբուրները… Շատ եմ սիրել էրթալ՝ քոլ (բանջար) հավաքելու, ծաղիկ հավաքելու, բնության հետ միշտ կապնված եմ էղե:
-Ասացիք, որ գյուղի տարբեր տեղերը լավ գիտեք, այդ դեպքում մի քանի հետաքրքիր տեղի մասին կասե՞ք:
-«Մաղարա» ունինք, ահագին շարքով քարեր են: «Հբարդ քար»ը կա, «Կախգլուխ քար» կա, էդ անվանումներով, հետո քարանձավներ է՝ «Թագավորի թախտ»ն է, էդորեն հետո` «Արջի բուն»-ն է: Էդոնց վերևը կընկնի «Փոսեր»-ը, էդոր մե կողմը «Ծաղկաձորն» է՝ շատ սիրուն ծաղիկներով, իսկական ծաղկաձոր է ՝ ծաղիկների ձոր: Մեկել կողմը մե՜նձ քարմ կա՝ « Դևաքար» (կամ ՝ Դևադաշ) կկոչվի: Էդման…
էս ցածը ժանգոց քարերն է: Էդտեղ մեղվի բուն էինք գտե՝ ախպորս հետ գառներուն պահելուց: Հորս կանչեցինք, ծուխ էրավ, որ մեղուները փախնին, էն էլ մեղուներն էլ վառան թապան,- ծիծաղում է,- կրակն ուժեղ էր էրե… Մե կտոր մեղր հանեցինք…
Քարերը կհանեինք մենձ ախպորս հեդ, օձերուն կսատկեցույնք… Անվախ եմ էղե, չեմ վախեցել ոչ մի բանից՝ իսկական չոբնի զավակ եմ էղել…: Տղա կար, որ չէր կարա թևս ծալեր (նկատի ունի բազկամարտում):
-Իսկ այդ բնավորությունը Ձեզ կյանքում օգնե՞լ է, թե՞ խանգարել:
-Ինչ-որ տեղ երևի օգնել է ՝ էդման բնավորություն ունենաս դի, որ լավ ընտանիքի մեր էղնիս, տուն-տեղ ղեկավարես: Ռիսկով դի էղնիս՝ քեռուս ըսած՝ կոտին (կազմակերպված) մարդ… Էդման էլ դի էղնիս, թեկուզ տղամարդ, թեկուզ կնիկ…
-Գիտենք, որ լեռնավանցիների մի մասը բասենցի են, մի մասը` մշեցի: Դուք բասենցիների՞ց եք, թե՞ մշեցիներից:
-Ես բասենցի եմ զտարյուն: Հերս էլ, մերս էլ բասենցի են:
-Գիտե՞ք, թե բասենցիներն ինչո՞ւ են գաղթել: Եղե՞ռնն է եղել պատճառը, թե՞ մեկ այլ բան:
-Ընձի կթվա, որ մեր գեղ նախքան եղեռնն արդեն էգողներ էղել են: Երևի էն ժամանակվանից էլ թուրքը կամաց-կամաց մաքրել է էլի Արևմտյան Հայաստանը: Բասենն էլ Սև ծովի ափերին մոտ է էղե, ու շուտ են գաղթե՝ եղեռնից հառաջ, կարծեմ…
Պապերուս չեմ տեսե, մե տատիս եմ տեսե՝ Ալթուն տատիս: Ես էլ մինչև խելքահաս էղա, ինքը մեռավ, գնած… Համարյա տատ ու պապ չեմ տեսե: Չեմ հասուցե էդման պատմություններն իմանամ… Էդ տատս մահացավ, էրկու պապիս աքսորել են, աքսորած տեղերն էլ մահացել են …
-Ինչպիսի՞ն է ձեր առօրյան հիմա:
-Հառավոտը ժամը 5-ին զարթնել, մինչև 10,11, 12՝ գիշերվա: Կով կթել, յեղ ու պանիր էնել, հավ ու ձագի հեդ, հողի: Համեն ինչն էլ կենեմ … Սիրեմ գը՝ հողի գործն էլ, անասունինն էլ… Տարբեր կենդանիներ եմ պահել՝ կով, խոզ, ճագար: Թռչուններ՝ բադ, սագ, ղազ , հնկահավ, հավ, աղավնի և այլն:
-Գյուղն ի՞նչ առանձնահատկություն, ավանդույթներ ունի:
-Նախկինում հարսանիքներին «ծաղկոց տուն» կսեին, որ հարսի քեռին որպես գլուխլվայի պես բան կենե, քեռու տունը ՝ ծաղկոցը կենեին: Կամ ուրբաթ հիրգուն կենեին կամ շաբաթ հառավոդ, մինչը հարսին տանելը… Հարսնիքի երրորդ օրը հարսին կհանեին դուրս` մոմերով պարեցնելու, բայց հմի լրիվ էդ ադաթները վերացել են…
Քյանդրբազ (լարախաղաց) գուկար գեղը հառաջ, կհավաքվեին… Երևի հառաջ ավելի ուրախ էր կյանքը, քան հիմի: Հիմի ամեն ինչ կա՝ ուրախություն չկա…
Համենքի տունը 5-6 էրեխա կար, ամենաքիչը 23 էրեխով տներն էին ՝ էդոնց բազմազավակ էլ չէին կոչե… Շատ էին էրեխեքը ՝ խաղային, հետաքրքիր բաներ կենեին… Հմի ի՞նչ… Լրիվ հեռախոսով է…
-Ո՞րն է կյանքում դժվարությունները հաղթահարելու Ձեր բանաձևը:
-Ոչ մի դեպքում չդի կոտրվիս, կամքեն ուժեղ մարդ դի էղնիս: Չնայած ես շատ զգացմունքային մարդ եմ, շուտ հիասթափվող համեն ինչեն, բայց շուտ էլ վերականգնվող… Չդի կոտրվիս, պայքարես դի: Ու քու ուժերուդ վրա վստահ դի էղնիս:
Կյանք սիրում եմ… Դժվարությամբ ընտանիք կազմած, համեն հարցով տուր ու տանջանք տեսած, բայց սիրեմ գը կյանքը, իրեք էրեխիս, թոռներիս: Ուրախ եմ իրանցով, հպարտ եմ, որ մարդ եմ դաստիարակե էս ոչ ու փուչ աշխարհում…
-Դուք լինելով ռանչպար, աշխատավոր մարդ, համաձա՞յն եք հայտնի երգի խոսքերի հետ՝ «Աշխարհի շեն վըր գութնին է: Գութան չըլլեր` աշխարհն ի՞նչ էր…»:
-Համաձայն եմ, որովհետև գութանն է՝ վարե գը, ցանե գը: Գյուղացի լինելով գիդեմ հողի հեդ աշխատելը, հողի վրեն քրդինք թափելը, թե ինչղ կստեղծվի ամեն ինչը: Համաձայն եմ, որովհետև հողն է սնողը հաշխարհքին, մարդկությանը, ժողովրդին, քաղաքի ժողովրտին: Մեկ- մեկ լոպազ-լոպազ խոսողներ կան՝ գնա գյուղ` կով կթե: Էդ կով կթելը ստոր աշխադանք չէ: Գյուղացին, որ կով չկթե՝ քաղաքացին ի՞նչ դի ուդե… Էդման խոսող քաղաքացին թող էդիկ մդածե…
-Ի՞նչ, էսպես ասած՝ մեծական խրատ կտաք, Ձեզնից հետո եկող սերունդներին:
-Կրտսեր սերունդներուն կսեմ՝ լավն էղնին, բարի էղնին, աշխատասեր, իրանց ազգն ու հայրենիքը սիրող էղնին: Եթե անունները՝ հայ է, հայ մնան, հայի արժանապադվությունը պահեն: Մաքուր, իսկական հայ օջախ ու ընտանիք կազմեն, դաստաիրակեն: Մեր ազգը կարիք ունի շատ լավ մարդկանց, արժանավոր հայերու, որ դուսն են…
Հմի էստեղ, կմենձցունք, կսորվեցունք, դաստիարակենք, կերթան օտար հողերը գծաղկեցուն: Ընձի համար շադ ցավալի է էդիգ… Էդ մասին գմտածեմ, որ էդման սերունդ աճի, ոչ տը օտարամոլ սերունդ աճի՝ էրթա ձուլվի օտարին, կորի էրթա…
-Իսկ որտեղի՞ց է գալիս Ձեր այդքան հայրենասիրությունը:
-Չգիտեմ` որտեղից է գալիս… Ինչխոր տառերը ճանչեմ գը՝ գիրք կկարդամ: Երևի բնության հետ շատ եմ կաբնված՝ հող ու քարի հետ, սիրեմ գը իմ հայրենիքիս հող ու ջուրը, միշտ էդման բաներ եմ կարդցե, մեջս տպավորվել է: Իմ հողն ու ջուրը, իմ հայրենիքը ես շատ կսիրեմ…
Նորից ընտրության առաջ էինք. այս անգամ պետք է ֆիլմի նկարահանման թեմաները ընտրենք, իսկ թեմաները մեկը մյուսից հետաքրքիր էին: Մի կողմից` ձիարշավարան (ձիերը իմ տարերքն են, իսկ նրանց մասին ֆիլմի նկարահանման մասնակցելը` երազանք), հաջորդը զոհված ազատամարտիկի` Տիգրան Աբրահամյանի ընտանիքի մասին ֆիլմն էր, երրորդը` յուրահատուկ նկարչի` Սպարտակ Հայրապետյանի մասին էր, ով իր նկարները ստեղծում է քարաքոսներով:
