Երբ դասից տուն եմ հասնում, «վրաս արդեն հալ չի լինում», որովհետև մեր դպրոցը մեր տնից շատ հեռու է։ Ամեն անգամ, երբ լսում եմ «դպրոցի ճամփան դժվար է, երկար, շատերի համար» նախադասությունը, այդ շատերի թվում ինձ ու իմ հարևաններին եմ դասում, որովհետև արդեն 12-րդ տարին է՝ Քարինջ գյուղի երեխաներով տանջվում ենք այդ ճանապարհին։

Այսօր էլ սովորականի պես հալից ընկած եկա տուն։ Տատիկը պատշգամբում նստած էր, ու տեսնելով անօգնական վիճակս՝ ասաց.

-էս ժղովուրդը էդքան պայքարեց, որ էդ դպրոցը ուրիշ տեղ սարքեն, հնար չեղավ, Ավագյանը տարավ, գեղի էն ծերին սարքեց՝ իրա տանը մոտիկ։

Հետաքրքրեց. փաստորեն կարո՞ղ էր այլ կերպ լինել, կարո՞ղ էի 8:30-ի փոխարեն տանից 8:50 դուրս գալ։

-Տատի,- հետաքրքրությունից վառվող աչքերով հարցրի ես,- բա որտե՞ղ էր լինելու դպրոցը։

-Է, աղջիկ ջան, էն Ռուբոյի գոմը որ կա է (նշվածը մեր տնից մի 5 րոպեի հեռավորության ճանապարհ է, իսկ հիմա դպրոց հասնում ենք 30 րոպեում), այ էդ գոմի տեղն էին ուզըմ սարքեն։ Սաղ ժըղովուրդը ուզեր, որ ըտի ըլի, ասեին՝ տանիլ տեն էն քարափի գըլխին դպրոց սարքե՞ն, րեխեքը կգնան, քարափիցը դվեր կընգնեն, ոչ ջուր կա, ոչ էլ տեղն ա հարմար։ Բայց, դե մեր էն վախտվա դպրոցի դիրեկտորը՝ Ավագյանը, լավ մարդ էր, բայց մենակ իրա մասին մտածեց, չմտածեց, որ դա մի օրվա համար չի, էն ա, հիմնական բան ա։ Տարավ իրա քթի տակին սարքեց։ Բայց էդ մարդը վատ մարդ չէր, էն ա, էդ մի հետը թե էդ խի՞ տըհե արավ՝ գիդեմ ոչ։

-Վայ, տատի՛, փաստորեն դպրոցը կարող ա ըստի մոդիկ էր հա՞ ըլել։

-Մենակ մոդի՞կն ա, ասել էին դպրոցի կողքին բաղ կըգձեն, ամեն միրգ կլի, ու էդ դպրոցինը կլի։ Դե, էն վախտ ես էլ էի դպրոցըմն ըշխատըմ (տատս դպրոցի բուֆետում է աշխատել), իմ հմա էլ լավ կըլեր՝ մոդիկ կգնեի-կգեի։ Բա, աղջիկ ջան…

Ափսոսանքով լսում եմ, ու մի անգամ ևս համոզվում, որ պետք չէ մտածել միայն սեփական անձի մասին։

Մեր լեզուն հեղեղված է ժարգոնով և օտարաբանություններով: Հայոց լեզուն աշխարհի ամենագեղեցիկ լեզուներից է, բայց, այնուամենայնիվ, մենք գերադասում ենք օգտագործել օտար բառեր: Հաճախ եմ լսում` «ինչու չէ» կամ «ինչու ոչ» արտահայտությունը, որը ռուսերենից թարգմանած «почему бы и нет» արտահայտությունն է, և հիմնականում այն օգտագործվում է ոչ տեղին, և խոսքը տգեղ է դարձնում: Նման կաղապարային արտահայտությունների օգտագործումը, ըստ իս, անընդունելի է: Ավելի շատ ինձ վշտացնում է այն փաստը, որ ոչ գրագետ խոսքը հաճախ է հանդիպում նաև հեռուստատեսությունում: Հայաստանի առաջին հեռուստաալիքի լուրերի հաղորդավարները բազում սխալներ են թույլ տալիս իրենց խոսքի մեջ: Օրինակ՝ ինչու ասել «ինվալիդ», եթե կարելի է ասել «հաշմանդամ»:

Մեր լեզուն երբեք անաղարտ չի եղել: Մենք միշտ ունեցել ենք օտար պետությունների ազդեցությունը մեր երկրի և մշակույթի վրա, մեր լեզուն միշտ եղել է բարբառներով ամենահարուստը: Այսօր ամբողջ Հայաստանում բոլորս էլ լավ տիրապետում ենք գրական լեզվին, բայց չգիտեմ՝ ինչու, առօրյա լեզվում չենք կիրառում: Ես ինքս ժարգոնային խոսքի կրողն եմ, ինքս շատ հաճախ եմ օգտագործում օտար բառեր, հատկապես՝ ռուսերեն: Ես գիտակցում եմ իմ սխալը, բայց շարունակում եմ նույն կերպ խոսել:

Ժարգոնային արտահայտությունները հիմնականում կիրառվում են խոսքի ազատ տարածությունը լցնելու համար: Երբ խոսողը չգիտի՝ ինչպես ավարտել իր նախադասությունը, կամ ինչպես լրացնել այն, օգտագործում է ոչ տեղին և անիմաստ արտահայտություններ: Օրինակ՝ շատ հաճախ օգտագործվող «ուրեմնը», «ասենքը»: Նույն կերպ հաճախ օգտագործվում են նաև «հա», «ասում ա» և նման այլ արտահայտություններ: Բոլոր արատավոր բառերից հնարավոր չէ միանգամից ազատվել, բայց աշխատել ավելի գրագետ խոսել՝ հնարավոր է:

Գրական հայերենը ականջ է շոյում, գրական խոսքը ավելի հաճելի է լսել, խոսենք հայերեն:

Ես արդեն վեց ամսից ավելի է, ինչ 17.am-ի թղթակից եմ, իսկ 17.am-ն այն հարթակն է, որը լայն հնարավորություն է ստեղծում ծանոթանալու Հայաստանի բոլոր մարզերում ապրող մարդկանց կյանքին:

Կարդալով մեր թղթակիցների՝ մասնավորապես սահմանամերձ շրջաններում ապրողների նյութերը, մի հարց անընդհատ տանջում է ինձ. ինչո՞ւ են այս մարդիկ ապրում սահմանամերձ մարզերում, իսկ ես այստեղ՝ Մարտունիում: Չէ՞ որ կարող էր լինել նաև հակառակը: Ես շատ եմ մտածում սահմանամերձ գյուղերում ապրող իմ հասակակիցների մասին, փորձում եմ համեմատել ինձ նրանց հետ։ Մտածում եմ ու հասկանում, որ ես չունեմ այն ուժը, այն ոգին, որը պետք է սահմանամերձ շրջաններում ապրելու համար: Ես վախենում եմ՝ շատ-շատ… Վախենում եմ մթությունից, մենակությունից, երեկոյան պատուհանից դուրս նայելուց, նույնիսկ՝ բաժակի կոտրվելուց: Ես, իմ վախերով շրջապատված, չէի կարողանա ապրել այդ շրջաններում:

Գիտե՞ք, այնքան եմ լսել, որ ասում են Արցախը շատ գեղեցիկ է: Հետաքրքրությունս շատ մեծ է՝ գոնե մեկ րոպեով գտնվելու այնտեղ, տեսնելու այն հրաշքը, ինչի համար մեր ազգը կռիվ է տվել և հիմա էլ շարունակում է տալ: Իսկ երբ կարդում եմ մեր սահմանամերձ շրջանների թղթակիցների՝ Սերյոժայի, Սերինեի, Դավիթի և բոլոր Տավուշի մարզի թղթակիցների նյութերը, նրանց ամեն մի բառի մեջ նկատում եմ ուժը, այն անվախ ոգին, որ պետք է սահմանամերձ շրջանում ապրելու համար: Ու հիմա մտածում եմ, որ այս ամենը պատահականություն չէ, և Աստված գիտի, թե ով՝ որտեղ է ապրում:

Հուսով եմ, որ մի օր կայցելեմ սահմանամերձ շրջաններ: Մի օր կամ վախը կհաղթի ինձ, կամ ես՝ վախին, իսկ ավելի լավ է՝ խաղաղությունը…

Ամեն անգամ, երբ բացում եմ Անրի Վեռնոյի «Մայրիկ» գիրքը և կարդում եմ առաջին նախադասությունը, աչքերս լցվում են։ Նախադասությունը հետևյալն է. «Մայրիկս մեռնում էր»։ Այս նախադասությունը կարդալիս մեջս մի ողջ աշխարհ է փուլ գալիս։

Մայրս վաղուց առողջական խնդիրներ ուներ և միակ լուծումը վիրահատությունն էր։ Հաշված օրեր էին մնացել վիրահատությանը, և ի զարմանս բոլորի՝ ես ուրախ էի։ Ախր, վերջապես մորս ցավը մեղմանալու էր, մայրս առողջանալու էր։ Առաջին անգամ մարտի ութը մենակ էի դիմավորելու, առավոտյան մորս չէի համբուրելու ու ծաղիկներ չէի նվիրելու։ Երբ ասում են՝ մայրը միակ վարդն է, որ փշեր չունի, շա՜տ ճիշտ են ասում։ Իմ մայրն էլ իմ անփուշ վարդն է, որի ձայնով ականջներս հարուստ են, իսկ մորս բո՜ւյրը…

Որոշեցի նորից սկսել կյանքի օրագիր գրել, և քանի որ մայրս այդ ժամանակ հիվանդ էր, օրագիրս սկսեցի հետևյալ նախադասությունով. «Մայրիկս հիվանդ է»։ Երբ ավարտեցի այդ օրվա մասին գրելը, որոշեցի վերընթերցել գրածս։ Առաջին նախադասությունը կարդալիս՝ ամբողջ մարմինս փշաքաղվեց, և մորս գրկելու, համբուրելու, բույրը ավելի մոտիկից զգալու ցանկությունը ավելի ու ավելի մեծացավ։ Գնացինք հիվանդանոց։ Մորս այդչափ թույլ տեսնելը ինձ ուժ տվեց, որ կյանքիս մնացած բոլոր օրերը ապրեմ միայն իր համար, իր ժպիտն ու աչքերի փայլը տեսնելու համար։
Մի մեծ խնդրանք ունեմ. հենց հիմա գնա՛ մայրիկիդ մոտ և ասա՛, որ սիրում ես, համբուրի՛ր այտը, շոյիր մազերը, և ամուր գրկի՛ր։ Այնքա՜ն ամուր, որ նրա բույրի մի մասնիկը հավետ մնա սրտիդ խորքում։

Այո, ես ապրում եմ սահմանում՝ Բաղանիսում: Ամեն ինչ նույնն է, թող չթվա, թե եթե սահման է, ուրեմն այստեղ պասիվ է անցնում: Ոչ, ամեն ինչ նույնն է՝ նույն տոները, նույն հայերս ու նույն ավանդույթները:

Դե լավ, քանի խոսք գնաց ավանդույթներից, հիշեցի Զատիկը: Մի քիչ կպատմեմ մեր՝ սահմանի Զատիկից: Սովորականի նման մարդիկ նախապատրաստվում էին Զատիկին, մեկ օր առաջ կատարում են առաջնային գործերը, իսկ հենց Զատիկի օրը՝ առավոտյան ներկում ձուն և պատրաստում չամիչով փլավը, ինչպես բոլորի տներում այդպես էլ նաև մեր տանը: Այդ պատրաստման գործընթացին ներկա չգտնվեցի: Մինչև արթնացա, արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր, չէ ավելի ճիշտ, արթնացրեցին: Զանգ հեռախոսիս.

-Ալո, Սերոժ, երեխեքով հավաքվել ենք, գնում ենք եկեղեցի, բոլորը ներկա են: Արի, քեզ ենք սպասում:

-Լավ, տասը րոպեից էդտեղ եմ՝ սպասեք:
Գնացի՝ բարև -բարի լույս, Զատիկի խոսքերը, ու ճանապարհ ընկանք: Գնացինք եկեղեցի, արդեն հետ էինք գալիս, ու ճանապարհին զանգեցին, արագ պատասխանեցի:

-Հա, մամ ջան, ի՞նչ ա եղել:

-Մորաքույներդ զանգեցին ու ասացին, որ գնանք Զատիկը միասին դիմավորենք: Տուն չգնաս, միանգամից կգաս տատիկենց տուն՝ էնտեղ ենք լինելու:
Հասա տատիկենց տուն, բոլորին տեսնելուց հետո ստիպեցին սեղան նստել և իմ կամքին հակառակ ձու հյուրասիրել, ասելով կեր՝ անպայման պետք է ուտել՝ տոն է, թեկուզ մեկ հատ: Մոտ կես ժամ էր անցել, մեկ էլ ուղարկեցին խանութ: Դե, երեխաներն էին խնդրել, պաղպաղակ էին ուզում, ես էլ չկարողացա մերժել: Տնից դուրս գալուն պես լսվեց էսպես ասած մի հատ «ուչերեդ»՝ կրակահերթ: Դեռ չէի հասցրել հետ շարժվել, արդեն տեսա, որ ինձ հետ են կանչում, բայց չգնացի: Միշտ էլ լինում է, էլի, հո առաջին անգամը չի: Ասացի ու գնացի, չնայած որ միայն ես էի համաձայն գնալու: Համ էլ հազիվ կոշիկներս հագել եմ, հետ գալու հավես չկա՝ կատակելով ասացի ու գնացի խանութ: Դեռ ճանապարհի կեսը չհասած էլի կրակեցին, այս անգամ ավելի երկար լսվեց ձայնը՝ էլի զանգ հեռախոսիս:

-Շուտ հետ արի, շուտ:

-Հա, գալիս եմ, էսա կհասնեմ:
Բայց ի՞նչ հասնել: Անգամ խանութ չեմ հասել, պատի հակառակ կողմում կանգնած եմ: Չնայած, որ ճանապարհը կտևեր հինգ րոպե, բայց այս պարագայում տևեց մոտ երեսուն րոպե: Պաղպաղակը վերցրեցի, գնացի տուն, գիտեի, որ համառ լինելուս համար մի քիչ կբարկանան, բայց ոչինչ, անցած լինի:

Ճիշտն ասած, կրակոցը այստեղ միշտ էլ կա, ու եթե հանկարծ լինում են կրակոցներ, դա լինում է միայն դիրքերում, բայց լինում են նաև բացառություններ, որ դիրքերից ուղղությունը փոխվում է դեպի գյուղ: Սական մեր դիրքապահների շնորհիվ դա երկար չի տևում:

Վայ, այ հիմա էլ կրակեցին: Այո, մի զարմացեք, հենց այս պահին, որ նյութ եմ գրում: Նյութս հիմա ավարտվում է, բայց չմտածեք, թե կրակոցների պատճառով, իսկապես ասելիքս վերջացավ: Թշնամին հաստատ չի կարող այնպես անել, որ իր կրակոցի պատճառով ես հրաժարվեմ իմ նյութը գրելուց: Ոչ, բացառվում է: