Այս պատմության հեղինակը պատերազմի վետերան Գրիշա Հովհաննիսյանն է: Նրա 90-ամյա կինը՝ Օվսաննան, ամուսնու գրածի հիման վրա պատմում է Մալիշկա գյուղի պատմությունը: Բայց մինչ պատմությանն անցնելը տիկին Օվսաննան պատմում է ամուսնու մասին:

-Ամուսինս բանակ է գնացել 1939 թվականին: 1941 թվականին պետք է վերադառնար, բայց հայրենական պատերազմի սկսելու պատճառով մնաց այնտեղ վեց տարի: Այդ տարիների ընթացքում նա տեսել է Լենինգրադի շրջափակումը: 1945 թվականին ձախ թևի վիրավորմամբ վերադարձել է տուն: Գրիշայի հետ պատերազմ գնացածներից շատ քչերը հետ եկան: Իսկ նա գալուց հետո նշանակվեց ռազմագիտության ուսուցիչ, հետո ռայկոմի բաժնի վարիչ: Երկու տարի անց ազատման դիմում գրեց ու ազատվեց վարիչի պաշտոնից, որից հետո սովորեց և ավարտեց պատմության հեռակա բաժինը ու 40 տարի աշխատեց որպես պատմության ուսուցիչ: Այդ տարիների ընթացքում նա շատ է գրել, իր գրած մի հոդվածի համար արժանացել է մրցանակի:

Գրիշա Հովհաննիսյանը իր գրածը վերնագրել է «Մալիշկան անցյալում»:

«735 թվական: Ողբերգական մի տարեթիվ Եղեգյաց գավառի համար: Օգոստոսի կեսերին՝ ուշ երեկոյան, ժայթքեց Դալիթափան, ու լավան իր կրակե բոցերի մեջ առավ տասը հազար բնակչություն ունեցող Մոզ ավանը: Բնակչության գերակշռող մասը մնաց քարե կառկառների տակ, միայն շատ քիչ ընտանիքների հաջողվեց փրկվել: Փրկվածները բնակություն հաստատեցին Մոզից հյուսիս-արևմուտք ընկած բլրի լանջին: Բնակիչները շաբաթներով, ամիսներով ահ ու սարսափի մեջ էին: Եվ մեկը մյուսին հանդիպելիս, հրաբխի թողած սարսափի հետևանքով, ձեռքը մեկնելով հրաբխից ավերված Մոզ ավանին, ասում էին. «մե-ել-իշկա»: Եվ այդ բառը հաճախ էր կրկնվում:

Հեռու-մոտիկ գյուղերից գալիս էին փրկված բնակիչների մոտ՝ տեսնելու ողբերգական վիճակը: Նրանք նույնպես լսում էին բազմիցս կրկնված բառը և արտասանում էին Մալիշկա: Այդ օրվանից նոր բնակավայրը անվանում են Մալիշկա:

Անցնում են տարիներ, ավելանում է բնակչությունը: Կառուցվում են երկհարկանի շինություններ: Բնակիչները փորձում են ամեն ինչ նմանեցնել Մոզ ավանին:

Գյուղի անվանակոչման մասին կան շատ կարծիքներ: Ըստ դրանցից մեկի՝ Մալիշկա անունը դրվել է 1828 թվականից հետո, այսինքն՝ բնակչության՝ այնտեղ հաստատվելուց հետո: Այդ կարծիքը ճիշտ չէ: Մալիշկա անունը եկել է դարերի խորքից, նորեկները այն իրենց հետ բերել են Պարսկաստանից: Զարմանալի ոչինչ չկա: Մեզ, մեր որդիներին հայտնի է, որ մեր պապերը գաղթել են Սավրայից, Սալմաստից, Արդաբիլից, որ մեր պապերի նախնիներին Շահ Աբասը գաղթեցրել է հարևան գյուղերից:

1832 թվականին Արևմտյան Հայաստանից Մալիշկա է գաղթել Մխոն իր եղբոր՝ Սերգեյի հետ: Սկզբում նրան չեն ընդունել, իսկ հետո, Ռոսափի միջամտությամբ, որը ազդեցիկ մարդ էր ու մեծ հարգանք ուներ բնակիչների շրջանում, թույլատրում են մշտական բնակություն հաստատել:

1903 թվականին Մալիշկա է գալիս Խաչատուր անունով մի անձնավորություն: Ամեն գիշեր նա գիշերում էր մեկի տանը և տվյալ տանը եղած երեխաներին սովորեցնում էր այբուբենը: Նրանից գրաճանաչություն սովորեցին Վարդան Նազարյանը, Սուրեն Սարգսյանը, Գրիգոր Ղազարյանը, Սուրեն Արզումանյանը և այլք»…

Ամուսնու գրածը կարդալիս Օվսաննա տատիկի աչքերը լցվեցին արցունքներով: Թերթելով ամուսնու գրածները՝ նա շատ հուզվեց: Նաև ասաց, որ իր վեց թոռները այժմ ծառայում են բանակում:

-Իմ թոռներին և մնացած զինվորներին առողջություն, հաջողություն, անփորձանք ծառայություն և խաղաղություն եմ մաղթում:

Տիկին Օվսաննան երկար նայում էր ամուսնու՝ Գրիշա Հովհաննիսյանի գրածներին և հազիվ շարժելով շուրթերը՝ կարծես փորձում էր կարդալ ու վերհիշել ամուսնու ձեռագիրը:

Հիշում եմ, որ շատ տարիներ առաջ քույրս պատրաստում էր աղի բլիթներ և մեր փողոցի աղջիկներին էր բաժանում: Ես միշտ խուսափել եմ աղի բլիթ ուտելուց: Հիշում եմ նաև այն, որ փոքր տարիքում չէի հասկանում, թե քույրս ինչ է պատրաստում, մայրս ասում էր՝ թող լավ աղի լինի, որ շատ ծարավեք։ Մի անգամ, երբ քույրս կրկին աղի բլիթներ էր պատրաստում, մեկ րոպեով դուրս եկավ խոհանոցից, ես մի տուփ աղը ամբողջությամբ դատարկեցի խմորի մեջ: Երբ քույրս եկավ, զգաց, թե ինչ եմ արել և բարկացավ։ Մի կերպ «ուշքի բերեց» խմորը ու ինձ արգելեց մոտ գնալ: Միշտ չեմ հավատացել, որ երազ պիտի տեսնեմ կամ ջուր տվող ունենամ կամ որևէ մեկը կունենա, բայց պարզվում է, որ իսկապես կան մարդիկ, ովքեր հենց իրենց ծարավը հագեցնողի հետ են ամուսնացել:

Մայրիկիս հարցրեցի, թե իր երիտասարդ տարիներին ինչպես են նշել տոնը.

-Մեր ժամանակ այնպիսի դժվար կյանքով էինք ապրում, որ Սուրբ Սարգսի տոնի մասին անգամ չենք էլ լսել: Հիմա երիտասարդությունը գեղեցիկ կերպով նշում է, մեր եկեղեցին իր պատարագներով և եկեղեցական ծեսերով ավելի է գեղեցկացնում տոնը:

Նույն հարցը տվեցի իմ ուսուցչուհիներից մեկին.

-Ես, որ պատմեմ, թե ինչ կյանքով եմ ապրել, կզարմանաս, կհարցնես, թե ինչպե՞ս եմ ուսում ստացել: Ես 10-րդ դասարանի աղջիկ էի, պայուսակիս կանթերը 7 անգամ կարելով, գնացել եմ Վերջին զանգ: Կոշիկներս սոսնձում, դնում էի սեղանի ոտքի տակ, որ կպչի, հետո հագնում, գնում էի դասի: Ի՞նչ տոն այդ պայմաններում, ո՞վ կհիշեր տոնի մասին այդ տարիներին:

Ուսուցիչներիցս մեկը պատմեց ինձ, որ, աղի բլիթ ուտելով, երազ է տեսել և ամուսնացել է իր երազում տեսած նույն մարդու հետ:

Տեսնո՞ւմ եք, որ տոնը առաջ կարելի է ասել չի նշվել, կամ նշվել է միայն աղի բլիթով:

Սոնա Մխիթարյան,16 տարեկան, Արմավիրի մարզ, գյուղ Ակնալիճ

***

Սուրբ Սարգիսը

Մայիսյան գյուղի մեր փողոցում մի հետաքրքիր սովորույթ կա Սուրբ Սարգսի տոնի հետ կապված: Այն միայն մեր փողոցում է ընդունված, որովհետև այնտեղ ապրում են հայրենադարձներ, և այդ սվորույթը նրանց է պատկանում:

Ամեն տարի Ս. Սարգսի տոնին բոլոր տներում պատրաստում են հալվա, աղանձ, կոնֆետեր, չիր և այլն: Ամեն ինչ նախապես պատրաստում են և սպասում, թե երբ շարֆերը դռան ճեղքից ներս կընկնեն: Հիմա բացատրեմ: Մութն ընկնելուն պես երեխաներով հավաքվում էինք փողոցի ծայրում և մտնում մեկի բակը: Մեզնից մեկը կիսաբաց էր անում դուռը մյուսները շարֆերը ներս էին գցում և դուռը փակում: Եվ սպասում էինք մինչև մեր շարֆերի մեջ կապեն տարբեր քաղցրեղեններ: Հետո նշան էին անում, և մենք հետ էինք քաշում մեր շարֆերը: Եվ այդպես բոլոր տները մտնում էինք: Իսկ վերջում մեր «ավարը» տանում էինք տուն: Կարևոր էր, որ մեր դեմքերը չտեսնեին: Իհարկե, երբեմն փորձում էին դուռը բացել: Մենք զգուշանում էինք, դրա համար էլ դուռը դրսից ամուր պահում էինք:

Ահա թե ինչու էինք մենք միշտ այդքան խանդավառությամբ ու անհամբերությամբ սպասում Ս. Սարգսի տոնին:

Աննա Անդրեասյան, 16 տ., Արմավիրի մարզ, գ. Մայիսյան

***

Օրվա թեմայից հետ չմնալով կցանկանամ ես նույնպես խոսել Սբ Սարգսի տոնի մասին: Ես անձամբ շատ եմ սիրում այդ տոնը, և որպես հետաքրքրասեր լրագրող, ցանկացա իմանալ, թե ինչպես են այդ տոնը նշել նախկինում: Հարցրեցի հայոց լեզվի ուսուցչուհուս: Պատմեց, որ երբ իրենք են եղել մեր տարիքին, նրանց չի թույլատրվել գնալ եկեղեցի, ուր մնաց թե տոն նշեին: Խորհրդային Միության տարիներին արգելվել է տոնել եկեղեցական տոները: Իսկ հիմա մեծ ուրախությամբ և ճոխությամբ են տոնում բոլոր տոները:  

Ավելի հանգամանալից  պատասխան ստանալու համար դիմեցի պատմության ուսուցչուհուս՝ Ռուզաննա Հարությունյանին.

-Նախ վերհիշենք, թե ո՞վ է եղել Սբ Սարգիսը: Նա զինվորական էր: Ինչպես գիտենք, Սարգիս անունը նշանակում է՝ մաքուր, պարզ, անաղարտ: Երբ պարսից արքան պահանջում է, որ Սարգիսը կրոնափոխ լինի և հրաժարվի քրիստոնեությունից, փախչում է: Շրջում է քրիստոնյա երկրներով և օգնում մարդկանց: Նա օգնում էր հովիվներին, փոթորիկների մեջ ընկած մարդկանց և իհարկե սիրահարներին: Եվ Հայոց եկեղեցին որոշեց ստեղծել սիրահարների տոնը՝ Սբ Սարգիսի տոնը: Հիմա երիտասարդները շփոթում են Սբ Սարգիսին և Սբ Վալենտինին: Եկեք տարբերենք Սբ Վալենտինը կաթոլիկ եկեղեցու սրբերից է, իսկ Սբ Սարգիսը Հայ առաքելական եկեղեցու:

Հռիփսիմե Վարդանյան, 16 տ., Արարատի մարզ, գյուղ Մրգավան

***

Աշուղ Ղարիբն ու Շահ Սանամեն

Ս.Սարգսի տոնի հետ կապված կան բազմաթիվ ավանդազրույցներ: Ըստ դրանցից մեկի, լինում է մի աղքատ տղա՝ Աշուղ Ղարիբը, ով սիրահարված է լինում հարուստի աղջիկ Շահ Սանամեին: Վերջինս նույնպես սիրում էր տղային, բայց քանի որ տարբեր խավերից էին, հայրը դեմ է լինում նրանց  հարաբերություններին:

Տղան որոշում է երկրից դուրս գալ՝աշխատելու և հարստանալու նպատակով, և աղջկան պատվիրում է 7 տարի սպասել: Եթե 7 տարի հետո նա չվերադառնա, ապա կարող է ամուսնանալ նրա հետ, ում հայրը կառաջարկի: Եվ տղան, ոչ մի ջանք չխնայելով, աշխատում է 7 տարի, բավական փող կուտակում ու հետդարձի ճանապարը բռնում:

Ճանապարհին խոչընդոտների հանդիպելով՝ Աշուղ Ղարիբը աղոթում է Ս. Սարգիս զորավարին՝ հայցելով նրա օգնությունը: Եվ Ս. Սարգիսը իր ճերմակ ձիով գալիս է, տղային նստեցնում ձիուն և շուտ հասցնում Շահ Սանամեին: Աղջկա հայրը, տեսնելով հրաշքը, տղայի անկոտրում կամքն ու անկեղծ սերը՝ օրհնում է նրանց  միությունը:

Գեղեցին տոն է Ս. Սարգիսը, եթե հավատաս ու անկեղծ լինես:

Ստելլա Ավետիքյան, 14տ., Լոռու մարզ, գ.Դսեղ