-Սուս, հիշո՞ւմ ես` մանկապարտեզից ինչպես էինք փախչում:
-Հա՛, հետո էլ գնում էինք ձեր տուն, ստում՝ ասում էինք, թե մեզ թույլ են տվել, որ տուն գանք:
-Ես ու Կորյունն էլ մանկապարտեզից տուն ճանապարհին ինչքան սիգարետի գլանակ կար՝ հավաքում էինք:

Իմ շատ ընկերներ իրար հետ են գնացել մանկապարտեզ: Ես այս խոսակցությունները լսելիս ուղղակի հետ եմ քաշվում, բացում մի որևէ դասագիրք ու իբր խորանում դասը կրկնելու վրա, բայց իրականում փորձում եմ մտաբերել, թե ինչո՞ւ հիմա ես չեմ կարող պարզապես նրանց հետ խոսել իմ մանկապարտեզի տարիներից:
Ես մանկապարտեզ չեմ գնացել, կամ ինչպես ես եմ միշտ ասում՝ երկու ամիս, բայց իրականությունն այն է, որ այն տևել է մեկ ամսից էլ քիչ, բոլոր սովորական երեխաները գնացել են մանկապարտեզ, իսկ ես․․․Բայց պատճառն այն չէր, որ չէի կարողանում երկար ժամանակ ծնողներիցս հեռու մնալ կամ լռակյաց էի ու չշփվող: Ընդհակառակը, ասում են՝ լավ էլ ակտիվ երեխա եմ եղել, մի քիչ էլ՝ երես առած:
Մանկապարտեզը մեր տանը շատ մոտ է, դրա համար մանկապարտեզի դռան ամեն բացվելու հետ առիթը բաց չէի թողնում ու փախչում էի տուն: Բայց եկեք գնանք մանկությանս ամենատպավորված պահը ու հասկանանք, թե ինչո՞ւ էի փախչում: Երբ նոր էի սկսել մանկապարտեզ գնալ, շատ էի սիրում ինձանից մեծերի հետ խաղալ։ Մի անգամ էլ, երբ շատ պնդեցի, որ նրանց հետ խաղամ, մի կարմիր զգեստով, սև մազերով աղջիկ ինձ ապտակեց։ Ես էլ լաց լինելով՝ փախա ներս: Հիմա՝ այսքան տարի անց, մտածում եմ, թե ինչո՞ւ ես էլ չհարվածեցի, հա՛մ ինքս ինձնից գոհ կլինեի, հա՛մ էլ՝ հիմա չէի ափսոսա: Այդ դեպքից հետո անընդհատ առիթ էի փնտրում մանկապարտեզում քնելու, երեխաներից հեռու մնալու համար, որովհետև վախենում էի: Մի օր էլ տանը շատ երկար լաց եղա ու վերջնական ասացի, որ այլևս մանկապարտեզ գնացողը չեմ։ Այսպես ավարտվեց կյանքիս այս մի փուլը, որը կարող էր ավելի երկար տևել:
Այս ամենի մասին երկար ժամանակ մոռացել էի, բայց երբ մի օր դասարանի երեխաներով որոշեցինք մեր մանկության լուսանկարները բերել, տեսա, որ բոլորը մանկապարտեզում նկարված լուսանկար ունեն, բացի ինձնից, որոշեցի մի յուրօրինակ հետաքննություն անցկացել: Բոլոր 9-11-րդ դասարանի աղջիկներին հարցնում էի, թե փոքր ժամանակ կարմիր զգեստ ունեցե՞լ են: Բայց մոռացել էի, որ իմ մանկության այդ պահը միայն ինձ մոտ էր լավ տպավորվել, մյուսներն իրենց այդ տարիքի զգեստապահարանի մասին ոչինչ չէին էլ հիշում: Եկավ ժամանակ, երբ ամենամոտ ընկերուհուս նույնպես սկսեցի կասկածել։ Համ սև մազեր ունի, համ էլ՝ բռնակալի բնավորություն, ինչպես մանկապարտեզի այն աղջիկը: Հետո հասկացա, որ այդպիսի տվյալներով տասնյակ աղջիկներ կան, ու անհնար է գտնել մեղավորին, պիտի լարեմ հիշողությունս ու այլ մանրամասներ էլ հիշեմ: Մինչև հիմա էլ սպասում եմ հիշողությանս փայլատակմանը, բայց համոզված եմ, եթե մի օր գտնեմ մանկապարտեզային կյանքս այդպես տխուր կերպով թունավորողին, ցույց կտամ, որ երբեմնի թույլ ու անպաշտպան աղջիկը մեծացել է ու արդեն իրեն պաշտպանել գիտի:

Հաղթական բանակ, անկոտրում զինվորներ, կամքի ուժ, մարդկային ծայրաստիճան պնդություն… Հայտնի դարձած տողեր, որոնք բնորոշում են մեր բանակին: Անգիր հնչող ու սառնությամբ արտասանվող բառեր, որ բոլորը գիտեն, բայց չգիտեն նշանակությունը: Բառեր, որ դարերից են եկել: Ամեն ինչ կփոխվի, կփոխվի սերունդը, կփոխվեն զինվորները, կփոխվեն շփման ձևերը, բայց կմնա հայ զինվորի կարևորությունը, կմնա հատուկ վերաբերվելու ձևը:

Բա իրենց զգացա՞ծը, ապրա՞ծը, տեսա՞ծը: Ապրիլից հետո մեր բանակն ավելի մեծ նշանակություն ունեցավ ու տեղ գրավեց մեր կյանքում: Ամեն զինվորի հետ մի մայր գնաց բանակ… Գնաց, ու մարդ չգիտի, ով հետ եկավ, ով՝ մնաց: Եթե չեկան, զինվորի փոխարեն շքանշան տուն եկավ, որը երբեք չի լրացնի էն բացը, որ թողել է զինվորը: Կան բաներ, որ երբեք չեն փոխվի ու երբեք սովորական չեն դառնա:

Մտնում ենք կայքեր ու բոլորն իրենց պաթոսով զարմացնում են: Մտածում եմ՝ էս էն մեր երկիրը փնովողները չե՞ն, իրենք չե՞ն, որ ապրիլին տունը նստել էին ու որպես «հայրենասեր» սրան-նրան էին քննադատում: Ազգս մենակ հունվարի 28-ին է սկսում հայրենասիրանալ: Բայց իրականում ամեն մեկն իր զինվորին է սպասում: Իսկ էսօր իմ զինվորի մի տարին լրացավ, իմ Արմանը, ում մի տարի առաջ Եղեգնաձորի եկեղեցուց ճանապարհեցի: Նստեց ու գնաց, ինչպես վայել է իսկական հայ զինվորին: Իրենք երկու տարվա ընթացքում դառնում են բոլորինը, որովհետև իրենք մեր եղբայրներն են ու մեզ համար են ծառայում: Արմանն էլ իրենց տան երրորդ տղան էր, որ գնաց բանակ՝ օրինակ վերցնելով իր եղբայրներից: Սկզբում մտնում էի իրենց տուն ու չէի համակերպվում, որովհետև համակարգչի դիմաց մարդ չկա, չնստեցի ու չկռվեցի հետը, տատին էլ պադվալից չասաց. «Մէ էն գազաններին ասեք՝ թո հանգստանան»: Վերջին անգամ, երբ եկավ, վազեցի արագ, որ քաչալի հետ խաղամ: Քաչալը չէր սազում, գլխարկը դրած ման թող գա: Չթրաշված չի սազում, թող միշտ թրաշված լինի: Մեր սահմանին կռիվներ չեն սազոմ, թող միշտ խաղաղություն լինի:

Մի խոսքով, շնորհավոր, բանակ ջան, ինչքան ծնունդ նշել ես, հազար հատ այտենց ուրախ, հավեսով ծնունդ նշես, քո զինվորներով միշտ հպարտանաս: Ողջ-առողջ:

Երբ 17 տարեկան ես ու ոչնչի հավես չունես, քո կյանքը հավանաբար իմինից ոչնչով չի տարբերվում: Երևի դու էլ ես իմ պես ապրում մի օրվա երազանքով. ուղղակի ավարտել գործերը ու ընկնել մահճակալի վրա: Կուզե՞ք մի քիչ պատմեմ:

Ուղղակի բացում եմ աչքերս: Ոչ ոք չի արթնացնում: Ուղղակի նայում եմ դարակի վրա դրված մանուշակին: Ոչ ոք չի ստիպում: Առանց անհրաժեշտության նստում եմ, հագնվում: Լոգարանում նայում եմ անքնությունից կարմրած աչքերիս: Բացում եմ սառը ջուրը: Մի հինգ րոպե նայում եմ հոսող ջրին՝ պատմելով բաներ, որ երբեք ոչ ոքի չեմ պատմի: Հետո լվացվում եմ այդ սառը ջրով ու գալիս նստում բազմոցին: Նայում եմ դիմացի պատին: Սպասում եմ , որ ուշանամ դասերից: Հետո պայուսակս գցում եմ ուսերս ու մենակ քայլում այն 2 կիլոմետրը, որը 12 տարի շարունակ համարյա ամեն օր քայլել եմ:

Մտնում եմ դպրոց: Էլի դատարկություն: Ցրտից անզգայացած ձեռքերով բռնում եմ ջեռուցման մարտկոցը մինչև մատներս այրվի: Բարձրանում եմ դասարան: Էլի դատարկություն: Չնայած մի 6 հոգի կան դասարանում: Մի 2-3ը ինչ-որ բան են քննարկում դասարանի անկյունում: Մնացածներն էլ ամեն մեկը մի գիրք վերցրած մի անկյունում նստել ու կարդում է: Ես քթիս տակ մի բան եմ ասում, որը ինքս էլ չեմ հասկանում ու նստում տեղս: Հետո համոզվելով, որ նորից իզուր եմ եկել դպրոց, գլուխս դնում եմ սեղանին ու մտածում այն բաների մասին , որոնք արդեն վաղուց էական չեն: Մի քանի ժամ: Հետո դուրս եմ գալիս այնպես, ինչպես մտել էի: Մի քանի րոպե կանգնում եմ կանգառում: Երբ գալիս է ավտոբուսը, սպասում եմ , որ բոլորը նստեն, հետո գնում ու նստում եմ ամենահետևում: Բոլորը այդտեղից երևում են: Նայում եմ մարդկանց ոտքերին: Հետո ձեռքերին: Պատահում է՝ նաև դեմքերին: Դուրս եմ պրծնում ավտոբուսից ու վազում տուն: Մտնում եմ ներս: Չեմ պատասխանում տատիկի հարցին, թե ինչի է շունչս կտրվում: Միացնում եմ հեռուստացույցը , որ մենակ չզգամ ինձ: Մի բան եմ ուտում ու հեռուստացույցի ալիքները փոխելով ընկնում եմ բազմոցին: Նստում եմ մի ժամ: Գուցե և ավել: Հետո էլի ուշացած վազում եմ կանգառ: Հասնում եմ ավտոբուսի հետ միասին: Էլի գնում եմ հետևը, որ ես բոլորին տեսնեմ, բայց ինձ՝ ոչ ոք: Տարօրինակ է: Ավտոբուսն էլ է փոխվում: Մի 7-8 հոգի հազիվ լինեն մեջը: 2-ն էլ հաջորդ կանգառում են նստում:
Իջնում եմ մեր փոքրիկ քաղաքի խաչմերուկներից մեկում, նայում աջ, հետո՝ ձախ ու գնում պարապմունքի: Ոչինչ չեմ լսում: Ոչինչ չեմ հասկանում: Դողում եմ կանգառում 5 րոպե: Նույնիսկ ժամը 6-ին ավտոբուսի մեջ լիքը նստելու տեղ կա: Նորից մեր կանգառը: Ու նորից վազում եմ տուն: Հետո 3 ժամ ինչ-որ անիմաստ բաների վրա եմ ծախսում: Մի ժամ տրամադրվում եմ, որ նստեմ պարապելու: Պարապում եմ: Նկարում: Անջատում լույսերը: Պառկում եմ: Ինչ-որ բան եմ կարդում, մինչև քնեմ հեռախոսը ձեռքիս: Եթե բախտս բերի՝ 4 ժամ: Եթե չէ… Ոչինչ. իմ քունը միևնույն է, չէր տանում:
Ու այսպես ամեն օր: Անցնում է իմ ձմեռը եղանակի պես սառը, մռայլ ու միանման…