-Խա՛չ, այ Խաչ:

-Հա՞, մամ:

-Ժամը 7 անց 10 ա:

-Լավ։

Աչքերս բացում եմ այս խոսակցությունից հետո ու կիսաքուն գնում եմ լվացվելու։

-Խաչ, արագացրո՛ւ, ժամը 7 անց կես եղավ: Հեսա` Դվինի ավտոբուսը կգնա:

Արագ հագնվում եմ ու ոտքի վրա մի կում թեյ խմելով շտապում կանգառ։ Եվ ահա հեռվից երևում է իմ հարազատ Դվինի ավտոբուսը։

«Ուֆ, էլի կանգնած պիտի գնամ»։Դուռը բացում եմ ու տեսնում եմ արդեն ծանոթ դեմքեր, բայց անծանոթ մարդիկ։ Տատիկների խոսակցությունից սթափվելով ու իրար հրմշտելով մի կերպ տեղավորվում ենք ու շարժվում։ Քանի որ վերջին կանգառը Երևանի Կայարանի շուկան է, մեքենայի վերջին հատվածում ամբողջովին մրգերի ու բանջարեղենների արկղեր են ու վաճառական տաք հագնված տատիկներ։ Արդեն անգիր գիտեմ, թե երբ ու որտեղից ով պետք է նստի ավտոբուս։ Ահա հասանք Ջրահովիտ, ու ես մտքումս ասում եմ. «Ջան, մնաց մի հոգի ու վերջ, էլ չենք կանգնի»։

Ավտոբուսի վերջից մի երիտասարդ` թրաշով ու բամբ ձայնով գոռալով արթնացնում է կիսաքուն մարդկանց.

-Հոպար, նստող կա, ստե պահի։

Էլ մարդ չկա նստող, հիմա «ֆսսալով» կհասնենք։ Հասանք։ Ու ժողովուրդը իրար հրելով ուզում են ամենաառաջինը իջնել, իսկ ես սպասում եմ մինչև բոլորը իջնեն, որպեսզի հանգիստ իջնեմ։ Ու այդ պահին տատիկները իրենց քաղցր ձայնով գոռում են․

-Արմեն ջան, մի հատ մեկին ասա` թող հետևի դուռը բացեն։

Արմենը մեր վարորդն է, ու ասեմ` ինչու է ասում, որ հետևի դուռը բացեն, քանի որ ներսից բռնակը ջարդված է ու պիտի դրսից բացեն, որպեսզի իրենց արկղերն ու պարկերը իջեցնեն։

Հասավ իմ հերթը ու պիտի իջնեմ: Հանում եմ 150 դրամը, մի հատ էլ եմ հաշվում ու ձեռքս մեկնելով վարորդին, ասում եմ․

-Մի հատ Մրգավետից:

Իջնում եմ ու տատիկների բեռների վրայով թռչելով, հաղթահարելով այդ փուլը, հասնում եմ հաղթանակի ու հանգիստ քայլելով գնում եմ դասի։ Հասնում եմ քոլեջ: Ու միշտ առաջինը ես եմ մեր կուրսից եկած լինում։ Տեսնելով, որ դուռը փակ է, նորից երկրորդ հարկից իջնում եմ, որպեսզի բանալին վերցնեմ։ Իջնում եմ ու դռնապան տատիկին ասում․

-Մարիետ տատի, բանալին կտա՞ս առաջինի «գ»-ի:

Բացում եմ լսարանի դուռն ու նորից բանալին տանում եմ հետ:

Սկսում են դասերը։ Դասերից հետո էլ կրկնվում է նույն գործընթացը, ինչպես ասում էի սկզբում։

Նրանք, ովքեր չգիտեն, ասեմ, որ ինձ պես շատերն են առավոտյան գյուղից ամեն օր գալիս Երևան` քոլեջներում, բուհերում սովորելու: Մեր ճանապարհն ավելի երկար է, շուտ ենք արթնանում, շուտ ենք հասնում տեղ` համարյա միշտ առաջինը: Սիրում եմ իմ քոլեջը, իմ նոր ընկերներին, և չեմ ափսոսում երկար ու դժվար ճանապարհի համար:

Այսօր կդառնամ տասնհինգ տարեկան: Տասնհի՞նգ, հա, էլի՝ տասնհինգ. ինչ շուտ անցան տարիները. ասելը հեշտ է, բայց ի՜նչ կյանք մնաց հետևում:

Ինչքա՜ն ապրած ու չապրած րոպեներ մնացին, ինչքա՜ն ասված ու չասված բառեր մնացին օդում կախված, ինչքա՜ն ու ինչքա՜ն:

Հետ եմ նայում ու մտածում, թե տասնհինգ տարի օդից թթվածին շնչող այս մարդն ինչ տվեց աշխարհին, բացի վերցնելուց:

Մեկ-մեկ մտածում եմ, թե ինչ եմ փոխում իմ ներկայությամբ, ու ի՞նչ կլինի բացակայությանս դեպքում:

Ո՞վ եմ ես: Մի գյուղացի աղջնակ, ով ամեն օր արթնանում է, խառնվում դպրոց շտապողների խմբին, ու թվում է, թե առանց ինձ էլ ամեն ինչ կարգին կլիներ, բայց… Բայց չէ: Իմ պակասը կզգային, երևի, եթե մարդիկ էլ չզգային, թաղի շները հաստատ կզգային, որովհետև… Ուղղակի կզգային:

Խանութի վաճառողուհին արկղի մեջ մնացած ու չվաճառված երկու բուլկուց կզգար, որ մեկը խանութ չի եկել, ու որ այդ մեկը ես էի: Կամ էլ այդ օրը, մեկը իմ բաժինն էլ կգներ, ու վաճառողուհին էլ չէր զգա, որ ես չեկա:

Չէ, բայց ուսուցիչներս հաստատ կզգային: Ներկա-բացակայի ժամանակ, կիմանային, որ չկամ: Գուցե այդ օրը «միամիտ» որոշեն, որ ներկա-բացակա անել պետք չէ, ու չեն էլ զգա, որ հինգերորդ վանդակը դատարկ մնաց:

Հա՛, լավ, ինձնից անվերջ դասի րոպեները հարցնող Արմենը կզգա. երբ ոտքով խփի աթոռիս, ու ես չպատասխանեմ, նա հաստատ կզգա: Բայց չէ, Արմենը դասի եկած չի լինի, և իմ ու ժամացույցի բացակայությունը ոչ մեկը չի զգա:

Չէ, բայց տանը հո՞ կզգան: Երբ մայրս բացի սենյակիս դուռն ու այն հավաքած տեսնի, կզգա, որ չկամ (մեր մեջ ասած, սենյակս միշտ թափած եմ թողնում): Մայրս կզգա՝ հաստատ կամ երևի:

Բայց ես կամ, ու արդեն տասնհինգ տարի: Թե ինչ ես տվի ու վերցրի աշխարհից այս տարիներին, գիտեմ միայն ես:

Վերջում կավարտեմ սիրելի գրքիս, սիրելի տողերով.

Արա այն լավը, որ կարող ես,
Այն ամենով, ինչով կարող ես,
Ամեն գնով, որ կարող ես,
Ամենուրեք, ուր կարող ես,
Ամեն վայրկյան, երբ կարող ես,
Ամեն մեկին, ում կարող ես,
Այնքան, որքան դեռ կարող ես:

Ինչպես բոլորը, այնպես էլ ես, սպասում եմ առաջին ձյանը: Եղանակի տեսությունը շատերի համար անհրաժեշտություն է, ոմանց համար բոթաբեր լուր, իսկ մյուսներին` միևնույն է, դրսում վաղը տաք է, թե` ցուրտ:

Առավոտյան, ինչպես միշտ, ուշացած հազիվ նստեցի երթուղային ու երջանիկ էի, որ կա նստելու ազատ աթոռ: Մի քանի կանգառ անցնելուց հետո երթուղային բարձրացավ մի տատիկ, և ես տեղս զիջեցի նրան: Այնքան գոհունակություն կար այդ պահին նրա դեմքին: Ես կանգնած էի նրա կողքին և նկատում էի, թե ինչպես է զննող հայացքով ինձ նայում: Նայեցի տատիկին ու ժպտացի: Միանգամից նկատեցի, թե ինչպես լուսավորվեց այդ ծեր ու հոգսերից կնճռոտված աչքերը:

-Լսե՞լ ես, էսօր ձուն բդի գա,- նա սպասում էր իմ պատասխանին:

-Հա, երևի,- չգիտեի` ինչ ասեի այդ պահին, չէի հասկանում այդ լուրը նրան կուրախացնե՞ր, թե՞`ոչ:

-Վա~յ, բալես, սունկեդ տուր` պահեմ:

-Շնորհակալություն,- ասացի ես ու փոխանցեցի նրան:

-Վա~յ, բայց խեղճ պոստերի երեխեքը կմրսին: Ամերիկացոնց էլ չի հետաքրքրե Քլինթ, Թրանթ, թե Փրամթ, անունն էլ չեմ հիշե:

Ծիծաղս չկարողացա զսպել:

-Ես մենակությունն էլ ըսպես բան է, մե մարդմ չկա, որ սխալդ ուղղե: Հմի ի՞նչ էր:

-Թրամբ, Դոնալդ Թրամբ:

-Տեսնիս` ամերիկացիք մենա՞կ կապրին:

-Հա,-ասացի ես ու սկսեցի պատմել, որ նրանք ապրում են ինքնուրույն, իրենք են որոշում` երբ արթնանան, ինչ ուտեն, ում հետ զբոսնեն:

Տատիկը երջանիկ էր այդ պահին: Ինձ այդպես թվաց: Նա ուրախ էր, որ կան մարդիկ, ովքեր իր պես միայնակ են ապրում:

Վերջապես հասա իմ կանգառ: Տոմս վերցրեցի և փոխանցեցի տատիկին: Ինչ տխուր էր այդ պահին: Երախտագետ հայացքով ինձ էր նայում ու հավանաբար մտածում, որ էլի մենակ մնաց: Տատիկը քնքշորեն բռնեց ձեռքս և ասաց:

-Փրամթը կանցնի, կտեսնիս:

-Ազիզ ջան, բդի իջնի՞ս, թե չէ,- առավոտվա մռայլ եղանակից մռայլված հարցրեց վարորդը:

-Ցտեսություն, կանցնի, հաստատ կանցնի,- ասացի ես և իջա երթուղայինից:

Ճանապարհին մտածում էի, որ բոլորն ունեն խոսելու կարիք:

Թու´յլ տվեք մարդկանց խոսել և լսե´ք նրանց: Դա ամենագեղեցիկ շնորհն է մարդուն տրված:

Հ.Գ. Այս ամենը տեղի է ունեցել մեկ ամիս առաջ. հիմա նախագահը Թրամփն է, ձյունն էլ կա, մնում է` մեկ անգամ ևս հանդիպեմ տատիկին:

Աղետից 10 տարի հետո ծնվել եմ ես։ Եվ իմ գիտակցական ողջ կյանքում ես իմացել եմ` ինչ օր է դեկտեմբերի 7-ը։ Ես ու ինձ նման շատերն ավելին ենք հասկանում այս օրվա նշանակությունը, քան Հայաստանի այլ վայրերում բնակվող հայերը։ Մենք Շիրակից ենք։ Գյումրին ու Շիրակի շատ այլ վայրեր ծնկի եկան այդ օրը։ Ծնողներս, իմ շատ հարազատները, մեծ կորուստներ են ունեցել: Մայրիկս, որն ապրում էր Ամասիայում, պատմում է, թե ինչպես իրենց տունը մեջտեղից կիսված տեսնելով, իրենց բազմազավակ ընտանիքը միանգամից փախել է Գյումրի, չիմանալով, որ շատ ավելի լուրջ վնասներ է կրել Գյումրին։ Մայրիկս 14 տարեկան էր, և պարզ հիշում է, թե ինչպես են մնացել առանց տան, ինչպես են մի քանի ամիս բնակվել վագոն-տնակում, հետո տեղափոխվել Երևան, ապա ՌուսաստանիԴաշնություն, բայց չհարմարվելով պայմաններին, նորից հետ են վերադարձել Հայաստան` մեր ավերված գյուղը։

Հորաքույրս, որն այդ օրերին ապրում էր Գյումրիում, կորցրել է իր ընտանիքը` մնալով միայնակ իր տղայի հետ։ Հաղթահարելով անասելի ողբերգությունը՝ աղջկա, ամուսնու մահը, այդ անելանելի վիճակը, այսօր ոտքի է կանգնել, սակայն Հայաստանի սահմաններից դուրս է բնակվում։

Իսկ այսօր, 28 տարի անց, ինչպիսի՞ն է Գյումրին։ Պաշտոնապես այն լրիվ վերականգնվել է, իդեալական վիճակում է, ոտքի է կանգնում։ Բայց օրեցօր դատարկվող քաղաքը, ակտիվ արտագաղթը, հազիվ օրվա հացի գումար վաստակող մարդիկ ուրիշ բան են փաստում։

Կներես, իհարկե, Գյումրիս, ես այն սերունդը չեմ, որ ապրեց աղետը, բայց այն սերունդն եմ, որ տեսնում է այն, ինչ կատարվում է այսօր։