Աշուն՝ անձրև, դեղնած տերևներ, խոնավ եղանակ… Բոլորիս պատկերացումներում աշունն այդպիսին է, իսկ մեզ մոտ վաղ առավոտվանից ձյուն էր գալիս:

Տաք հագնվելու և հյուրանոցում մնալու փոխարեն, վերցրեցինք վերարկուները ու վազեցինք դուրս, դեպի սպիտակ հեքիաթը՝ Սևանի ափը: Սկսեցինք միմյանց հարվածել ձնագնդիկներով, չգիտես որտեղից` Հակոբը վերցրել էր ձյուն մաքրելու բահը և բոլորի նկատմամբ առավելություն ուներ: Մեր «բանդայով» գրավել էինք հյուրանոցի գլխավոր մուտքը և ճաշարանից վերադարձողներին նախ լավ ծածկում էինք ձյունով, իսկ հետո հաշտություն կնքելով, համալրում էինք մեր շարքերը:

Լուսանկարը` Լիլիթ Կարապետյանի

Ձյունը մեծ-մեծ փաթիլներով գալիս էր, իսկ մենք շարունակում էինք խաղալ, թեկուզ առանց ձեռնոցների: Բոլորս արդեն ոտքից գլուխ պատված էինք ձնով, ստիպված դադարեցրեցինք խաղը և հավաքվեցինք կոնֆերանսի դահլիճում: Մյուս երեխաները, որ չէին խաղում, տաքացրեցին մեր ցրտից անզգայացած մատները:

Աշուն՝ ձյուն, քամի, ամենուր սպիտակ հեքիաթ…

Բոլորս միասին մտածում էինք, թե ինչ ֆիլմ արժե նկարել։ Բազմաթիվ տարբեր գաղափարներ հնչեցին, որոնցից մեկը ձկնորսության մասին էր։ Ֆիլմի գլխավոր հերոսները լինելու էին ձկները և հորեղբորս տղան։ Շատ էի ոգևորվել այդ ֆիլմը նկարահանելու մտքից։ Բոլորին շատ դուր էր եկել նաև, թե ինչ ենք նկարելու. Ձկնորսներին, որոնք լուսադեմին նավակներով գնալու են ձկնորսության, ինչպես են ուռկան գցելու, ձուկ բռնելու, հետո, թե ինչպես են ձկները մշակելու, ինչպես և որտեղ են վաճառելու: Քանի որ հորեղբորս տղան ձկնորս է, զանգահարեցի իրեն, և սկսեցի համոզել, որպեսզի ֆիլմը նմարահանենք իր մասնակցուտյամբ։

-Հայկ, բարև: Լսիր` դու ձուկ ծախո՞ւմ  ես:

-Բարև, հա հընչի՞:

-Բայց ծով մտնո՞ւմ ես, Հայկ: Կլինի՞ գանք քո  մասնակցությամբ ֆիլմ նկարենք:

-Է~, բայց ինչի՞ համար ա պետք:

-Դե որ ես պատանի թղթակից եմ, մենք պիտի ֆիլմեր նկարենք։

-Է~, չէ։

-Լսիր, Հայկ, որ համաձայնվես նկարենք, վերջում էլ քեզանից ձուկ ենք առնելու։

-Հա, լավ, բայց էսօր չլնի։

-Լավ դե, ես քեզ էլի կզանգեմ։

Ուխ, ստացվեց: Ես ներս մտա քննարկման սենյակ, ուրախությունս զսպելով, որտեղ  շատերը սպասում էին իմ լավ լուրին։ Ես հայտնեցի  նրանց, որ ձկնորսները համաձայն են: Սկսեցինք պայմանավորվել, թե երբ և որտեղ ենք հանդիպելու մեր հերոսներին։ Որոշեցինք առավոտյան ժամը 5-ին լինել մեր գյուղի` Լճափի ճանապարհին։

Բայց գիշերը տեղի ունեցավ անսպասելին: Սկսեց առատ ձյուն գալ և քամի բարձրացավ: Անընդհատ սպասում էի, որ ուր որ է, ձյունը կկտրվի, և լուսադեմին մենք կսկսենք նկարահանումները: Սակայն այդպես չեղավ: Ցավոք սրտի, մեր ֆիլմը ձախողվեց իմ այդքան սիրելի ձյան և վատ եղանակի պատճառով։

Լուսանկարը` Զարուհի Գևորգյանի

Շատ տխրեցի բայց… Բայց իմ տխրության պատճառը միայն ձախողված ֆիլմը չէր։ Այդ եղանակի և ձկնորսության  պատճառով Սևանա լճում այդ օրը քամուց նավակի շուռ գալու պատճառով խեղդվել էին Նորատուս գյուղի երկու երիտասարդներ։

Տխրելուս մյուս պատճառն էլ այն էր, որ այդ նույն եղանակի պատճառով մեր գյուղի թղթակիցներով` ես, Գայանեն, Դիանան և Մերին  չէինք կարողանալու առավոտյան գնալ ճամբար։

Բայց մի քանի ժամ անց հայրիկիս շնորհիվ  հաղթահարելով ամեն տեսակի խոչընդոտներ, մենք    բարեհաջող հասանք Նորաշեն և մասնակցեցինք այդ օրվա աշխատանքներին:

Հույս ունեմ, որ ֆիլմը անպայման նկարելու ենք, թեկուզ ճամբարից հետո, երբ եղանակը ավելի բարենպաստ կլինի:

Իսկ այս լուսանկարներում դուք տեսնում եք, թե ինչ դժվարությամբ ենք հասել «Ծովասար»:

Լուսանկարը` Զարուհի Գևորգյանի

Սևանի մեդիա ճամբարում «քյավառցի» մեր ընկերներից իմացանք, որ հաջորդ օրը պետք է տեղի ունենա փառատոն, ուստի հետաքրքրեց հատկապես այն երեխաներին, ովքեր առաջին անգամն էին լսում այդ տոնի մասին, և Գեղարքունիքի մարզից չէին: Ես նույնպես դասվեցի նրանց շարքին: 

Կարտոֆիլ մշակողներն իրենց տարածքում փուռ էին դրել և ազգային երաժշտության ներքո ավանդական ձևով խորովում էին կարտոֆիլը: Երբ շրջում էի սեղանների կողքով, նկատեցի որ մի պապիկ, ակորդեոն էր նվագում, մոտեցա նրան: Պապիկը երգում էր Սայաթ-Նովայի «Թամամ աշխարհ պտուտ եկա»-ն, որը նախորդ օրը արտասանել էի ընկերուհիներիս համար: Տողերը հոգեհարազատ էին ինձ, և ես ակամայից ձայնակցեցի: Դա առաջացրեց պապիկի մեծ զարմանքը, երգը կիսատ թողնելով մոտեցավ մեզ. Ներկայացավ, անունը Մհեր Արամյան էր.

-Երեխեք ջան, մենք, որ երգում ենք, ձեր հըմար ենք երգում, մեր հայկական գյոզալներին, էս աշխարհում ոչ մեկ չի կարա հասնի: Էն, որ դուք կաք, մեր մուսան բացվում ա, ու մենք դառնում ենք երգիչ, բանաստեղծ… էդ սաղ ձեր համար ա, եղա՞վ, ձեր ցավը տանեմ:

Ես ուղղակի ժպտացի, և ոչինչ չպատասխանեցի: Ընդհատելով իր երգը, նա անընդհատ մեզ խորհուրդներ էր տալիս.

-Ինչ լավ ա, որ Հայաստանում սենց լավ աղջիկներ կան, ժպտում են, ուրախանում են: Միշտ ուրախ եղեք, ժպտացեք մշտապես: Միշտ լավ եղեք, բերք ու բարիքով ժողովուրդ եղեք, ստեղծագործեք, արեք ամեն ինչ ազգի համար, ուրախ եղեք, որ ես էլ ուրախանամ:

Լուսանկարը` Անգելինա Կարապետյանի

Պապիկը շարունակեց իր երգը: Երգն ավարտելուց հետո ցանկացավ ինձ հետ լուսանկարվել, ես կարծեցի, թե շփոթել է ինձ ինչ-որ մեկի հետ, բայց նա ասաց, որ ցանկություն ունի լուսանկարվել այն մարդու հետ, ով գիտի հայ գուսանների ստեղծագործությունները, որովհետև դա իր համար շատ մեծ արժեք էր: Իր կողքին կանգնած մի պապիկ ինձ փոխանցեց փռից նոր հանած մրոտ կարտոֆիլը, որը վառեց մատներս, բայց այնուամենայնիվ, պահեցի ձեռքիս մեջ: Պապիկը պնդում էր, որ կարտոֆիլը պիտի հենց այդպես մրոտ էլ ուտես, որ ձեռքերդ ու բերանդ մրոտվի:

Շրջում էի, ամենուրեք մարդիկ էին, ժպտացող դեմքեր, այդ աշխուժությունը համատարած էր, իսկ մենք անչափ ուրախ էինք, որ ներկա գտնվեցինք նման գունեղ, հետաքրքիր, «համեղ» տոնի:

Լուսանկարը՝ Շուշան Ստեփանյանի

Լո՜ւյս, բարի լույս, աշնան արև, սառը խշշոցներ ու քամու պար, ափերը գրկող ալիքներ ու ալիքվող խաղաղություն: Քնելու մեծ ցանկություն, բայց արթնանալու կանչ ու համեղ նախաճաշ:

Ու լույսս կապույտով ավետվեց. իմ խաղաղ երկինքն ու իմ կապույտ Սևանն էին:

Լուսանկարը՝ Շուշան Ստեփանյանի

Պիտի գնայինք ֆոտոարշավի. փառատոնի: Դե, պարզ էր, որ շատ մարդիկ էին լինելու: Գիտեի, որ հաստատ մի քանի բարի հայացք պիտի ապրեմ: Տեղ հասնելուն պես, ամենքս անցանք մեր գործին: Երգ, պար, ուրախ հայություն, համով հյուրասիրություն, հավես մթնոլորտ: Կարտոֆիլի ուտեստներ, երեխաների տաշի-տուշիներ ու վառած աթարի հոտ:

Լուսանկարը՝ Դիանա Շահբազյանի

Մինչ բոլորը լուսանկարում էին, ես ուղղակի քայլում էի ու փնտրում իմ հայացքները: Քայլում էի, ուշադիր նայում: Մի քանի րոպե, ու գտա, այն էլ` փոքրիկ, բարի հայացքներ: Մեկը մյուսից սիրուն, պարզ, խորը: Ամենասիրուն հայացքներից մեկը կարոտ ուներ, անունն էլ Վան էր (գուցե մեր Վանի կարոտն էլ կար): Հիմա էլ, որ գրում եմ, աչքերիս առաջ է Վանի հայացքը` խոշոր աչքերով ու ժպիտի գույնով:

Լուսանկարը՝ Շուշան Ստեփանյանի

Հենց մեկին մոտենում էի ու հարցնում. «Կգա՞ս` քեզ նկարեմ», ամաչկոտ հայացքով, ցածրիկ ձայնով ու ժպտացող աչքերով համաձայնություն տալով`ասում էր. «ուհո~ւմ»: Ես, ճիշտ է, շեղվել էի ֆոտոարշավի բուն թեմայից, բայց այնպես հավես էր ուղղակի նկարել տեսածդ հայացքները ու իրենց հետ խոսել քո հայացքով: Եվ ինչքան էլ սիրուն նկարած լինեմ իրենց, իրենց հայացքները, մեկ է, նկարներն այնքան չեն խոսի, ինչքան սրտի բառերը` հայացքներ ապրած:

Տեսա, զգացի, սիրեցի ու ապրեցի փոքրիկ հայացքներ…

Լուսանկարը՝ Շուշան Ստեփանյանի

Լուսանկարը՝ Նարե Հարությունյանի

Նկարահանումների ուղևորվող մեր միկրոավտոբուսը հասավ  Մարտունի քաղաք: Բաժանվելով  խմբերի՝ մեր խումբը շարժվեց  զոհված ազատամարտիկ Տիգրան  Աբրահամյանի ծնողների տուն: Երբ մտանք տուն, միանգամից զգացվեց, որ ազատամարտիկի տուն է, որովհետև սենյակի մի անկյունում  տեղադրված էր  Տիգրան Աբրահամյանի նկարը, լուսանկարների  ֆոտոալբոմը, իրեն պատկանող ծաղկամանը, որդու լուսանկարը:

-Իմ Տիգրանը, չեմ չափազանցում, շատ խելացի էր: Մի ամսվա ընթացքում կարող էր յուրացնել մեկ լեզու, գաղափար ուներ ամեն ինչից: Գիտեր նվագել ակորդեոն, դաշնամուր, կիթառ,- պատմում  էր մայրը:

Այնուհետև մենք իմացանք, որ զավակի մահից  22 տարի հետո  ակորդեոնի տուփը չէր բացվել, բայց այսօր բացվեց: Մայրը նաև ասաց.

-Ես չեմ իմացել, որ իմ որդին  կամավոր էր գրվել և գնացել պատերազմ: Ուշացումով իմանալով, հարցրեցի  «Ա՜յ, տղա՛, ո՞ւր ես գնում»: «Ես չգնամ, դու չգնաս, նա չգնա, բա ո՞վ գնա»,- պատասխանեց որդիս:

Մենք հետաքրքրվեցինք նաև որդու ընտանիքից։

-Տղաս, որ գնաց պատերազմ, կինը 6 ամսական հղի էր: Թոռս չի տեսել իր հորը և իսկական հոր կտորն է՝  հայրենասեր, խելացի, մասնագիտությամբ էլ  բժիշկ:

Երբ մայրը չցանկացավ այլևս  խոսել և  դուրս եկավ, հայրը մեզ թաքուն պատմեց.

-Ես իմ որդուս որոշմանը միշտ համաձայն եմ եղել, թոռս էլ  լցված է վրեժխնդրությամբ, և եթե նորից պատերազմ լինի, և թոռս՝ Գոռը, ցանկանա գնալ՝  ես կթողնեմ:

Մենք շատ էինք հուզվել:

Աբրահամյանների ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ յուրովի էր հայրենասեր: Վերադարձանք ճամբար` իմաստուն մայրիկի խելացի խոսքերը մեր սրտում պահած:

Նարե Հարությունյան

***

Արդեն երրորդ օրն էր ճամբարում: Պիտի գնայինք նկարահանումների: Մի քանի ֆիլմի առաջարկներ կային: Ուզում էի քարաքոսներով աշխատող նկարչի մասին պատմող ֆիլմի նկարահանումներին լինել, բայց այնպես ստացվեց, որ հայրենասիրության ու հայրենիքին ինքնազոհ եղած Տիգրան Աբրահամյանի մասին պատմող ֆիլմի նկարահանումներին գնացի: Գնացել էինք Մարտունի՝ նրա ծնողների տուն: Չգիտեմ էլ անգամ ինչպես սկսել այս տխուր-ուրախ հանդիպման պատմությունը: Հիմա ուզում եմ այնպես շարել հույզերս այս պատմության շղթայի վրա, որ այն կարդացողներն էլ գոնե ինչ-որ չափով զգացածս զգան: 

Երբ հարցեր էինք կազմում, այնքան դժվար էր. պիտի փորձեինք հնարավորինս չհուզել նրանց մեր հարցերով: Երբ հասանք նրանց թաղամաս ու դռան զանգը տվեցինք, ինձ թվում էր, թե դուռը կբացեն շատ ծեր ու կյանքի հանդեպ վրեժխնդիր դարձած տատիկ-պապիկ: Մի վայրկյան հետո երկու բարի դեմք մեզ ներս հրավիրեցին: Ու ինչքան լավն էին…

Աստվա՜ծ իմ, ինչքան սեր, կուռ նվիրվածություն ու հայրենասիրություն կար իրենց փոքրիկ տան մեջ, իրենց կարոտի ու կորուստի, իրենց ափսոսանքի ու ինչ-որ տեղ հպարտության աշխարհում: Ինձ համակել է մի այնպիսի զգացում, որ գնացի, զրուցեցի ու ապրեցի այդ մի քանի ժամը նրանց հետ:

Սկսվեցին մեր հարցերը: Երբ առաջին հարցը պիտի տայի, ձայնս խզվել էր, դողում էի այն մեծ գիտակցումից, որ պատասխանատու եմ նաև պատասխանի ու արթնացող որդեկորույս վշտի համար: Դե, հա, մեր զրույցը ծանր էր: Ամեն անգամ, երբ մի նոր հարց էի տալիս, խորը շունչ էի քաշում, որ ոչ մի բառ բաց չթողնեմ, որ չսկսեմ…

Տիկին Անահիտը՝ Տիգրան Աբրահամյանի մայրը, ուժեղ, կիրթ ու հարուստ ներաշխարհի տեր այդ կինը, անընդհատ հուզվում էր, ու մեզ մեղավոր էինք զգում նրա աչքերում թախիծ արթնացնելու համար: Ինքն ու իր ամուսինը սրտիս են կապվել ամուր թելերով ու երեկվանից մտքումս են այդ ուժեղ, բայց, միաժամանակ, չափազանց փխրուն ու դյուրազգաց կերպարները: Ամբողջ ժամանակ փորձում էի ինձ պինդ պահել, բայց տիկին Անահիտի` «Սա էլ մենք ենք ամուսիններով, որ ոչինչ չմնաց մեզանից» նախադասությունը, միանգամից սիրտս լցվեց ու չդիմացա: Սենյակում անարև լռություն տիրեց, ու արցունքի կարոտով լցված կաթիլները տիկին Անահիտի քնքուշ այտերը գրկեցին: Հիմա գրում ու մտածում եմ, որ ապրումներ կան, որ մեզ հաղթում են ու մեզնից ուժեղ են, որ մեզ կիսում ու թևատում են: Երբ տիկին Անահիտն ասաց. «է՜հ, էրեխեք ջան, մենք ապրում ենք վիշտ»,-մնում էր միայն ասել. «Կյանքը թող շարունակվի»:

Եվ, իրոք, կյանքը թող շարունակվի՝ կենդանի պահելով սրտի բոլոր սերերը, կորցրած երազները՝ մեղմացնելով կորստի բոլոր ցավերը…

Շուշան Ստեփանյան

Ճամբարի օրակարգում կար մի կետ` ֆիլմերի գաղափարների քննարկում: Քննարկման ժամանակ առաջարկ եղավ ֆիլմ նկարել Մարտունում ապրող նկարիչ Սպարտակ Հայրապետյանի մասին, ով նկարում է քարաքոսներով:

Դա իրենից առանձնահատուկ հետաքրքրություն էր ներկայացնում: Որոշեցինք, որ կստացվի հետաքրքիր ֆիլմ, ընտրեցինք նկարահանող խումբը և ուղևորվեցինք Մարտունի` ծանոթանալու նկարիչ Սպարտակ Հայրապետյանի հետ: Պարոն Հայրապետյանը մեզ դիմավորեց և ուղեկցեց դեպի տուն: Այո տուն, քանի որ նա չուներ արվեստանոց, նրա համար իր արվեստանոցը դա իր տունն էր, ուր ամեն մի անկյունում, նույնիսկ պահարանների մեջ` շորերի փոխարեն, նկարներ էին:

Սկզբում ծանոթացանք նկարներին… Նա նկարում է արդեն 50 տարուց ավելի, առաջին քայլերը սկսել էր վաղ տարիքում: Սկզբում նկարել էր ինքնուրույն, իսկ հետագայում, գնալով Մոսկվա, շարունակել է ավելի ու ավելի մասնագիտանալ իր գործում: Ավարտելուց հետո նա ստացել էր բազմաթիվ առաջարկներ, որ մնա և շարունակի իր նկարչական գործունեությունը Մոսկվայում: Բայց ի զարմանս առաջարկողների, նա հրաժարվում է` ասելով, որ ես պետք եմ իմ հայրենիքին:

Քարաքոսներով նկարել սկսել է, երբ վերադարձել է Հայաստան, և իր խոսքերով, դրան նպաստել է իր քիմիայի մասնագետ լինելը: Նրա քարաքոսներով նկարների առաջին ցուցահանդեսը եղել է Մարտունու պատկերասրահում, հետո հասել Երևան: Դա հետաքրքրել է Մշակույթի նախարարությանը: Նրանք Սպարտակ Հայրապետյանին հրավիրում են իրենց մոտ և նրան շնորհում քարաքոսներով նկարելու հեղինակային իրավունքը: Ըստ հեղինակային իրավունքների կանոնների, այն մարդը, ով փորձի նորից նկարել քարաքոսներով, պետք է նրանից ստանա թույլտվություն, և եթե այդ մարդու նկարը վաճառվի, ապա շահույթի 5 տոկոսը պատկանում է հեղինակին: Սպարտակի խոսքերով, եթե նա ունենար արվեստանոց, ավելի շատ կնկարեր: Ըստ նկարչի, Մարտունու քաղաքապետարանը խոստանում է տրամադրել արվեստանոց. բայց «Գցում են սար ու ձոր, անընդհատ ասելով` կտանք, կտանք, բայց էդպես էլ չեն տրամադրում: Միայն ասում են` նկարներդ նվիրիր»:

Իր պատմելով, նկարների մեծ մասը նվիրել է և ոչ թե վաճառել: Նաև, առանձնակի հետաքրքրություն էր ներկայացնում այն փաստը, որ նկարում էր արտադրական թափոններով`պղինձ, երկաթ:

Ճիշտ է, ցույց տվեց իր նկարները, բայց ցույց չտվեց, թե ինչպես է նկարում: Այնպիսի տպավորություն էր, որ մենք գնացել էինք նրա ցուցահանդեսին: Բայց մեր նպատակը վավերագրական ֆիլմ նկարելն էր:

Ես ճիշտ է, ապրում եմ գյուղում, բայց մենք այդքան էլ գյուղացու կյանքով չենք ապրում. ո՛չ կենդանիներ ունենք, ո՛չ մեծ հող ենք մշակում: Դրա համար ես միշտ նախանձով եմ նայել այն երեխաներին, ովքեր ամեն օր շփվում են ձիերի հետ:

Կենդանիները՝ մասնավորապես ձիերը, ինձ համար միշտ եղել են հավատարմության, նվիրվածության խորհրդանիշ, այնպիսիք, որոնց կարող ես վստահել, առանց վախենալու, որ նրանք կխոսեն:
Ճամբարում ֆիլմերի թեմաները կարդալով, ինձ էլ ավելացրեցի ձիարշավարան գնացողների ցուցակի մեջ, բայց քանի որ դա բոլորն էին ցանկանում, հավանականությունը, որ ես կգնայի, շատ փոքր էր: Սկզբում ինձ նույնիսկ ընդհանուր նկարահանող խմբի հետ չէին տանում, հետո հայտնվեցի ձիարշավարան գնացողների շարքերում: Նախախնամություն: Սեյրանն էլ ասում էր. «Շան բախտ ունես»:

Լուսանկարը՝ Անի Ղուլինյանի

Տիգրան Բաղիշջանյանի՝ Մարտունում ձիարշավարանի հիմնադրի հետ ֆիլմ նկարելը բավականին հետաքրքիր աշխատանք էր: Նամանավանդ, որ ֆիլմի ընթացքում նա պատմում էր ձիերի բնավորության այնպիսի գծերի մասին, որոնք մտքովս չէին անցել: Տիգրանը չորս ձի ուներ՝ Նշանը, Մանեն, Ջեյրանը և Մարալը: Նշանն ամենաազնվատոհմն էր, հետևաբար ամենագեղեցիկն ու խելացին:

Ֆիլմը ինձ տվեց գիտելիքներ տարբեր մասնագիտություններ ունեցող, երազող, ազատության ձգտող, և իր բանակավայրը սիրող մարդու մասին: Ձի էլ սանրեցի, այս կենդանիներից երբեք չեմ վախեցել, վախենում եմ օձերից, մկներից, կովերից, բայց ձիերից` երբեք:

Ինչպես մարդկանց, այնպես էլ կենդանիներին կարելի է տարբերակել իրենց աչքերով, իսկ ձիերի աչքերը երբեք վատ բան չեն հուշում:
Վատը չեն կարող լինել նաև այն մարդիկ, ովքեր կարողանում են շփվել և լեզու գտնել ձիերի հետ, քանի որ մարդկանց բնավորության հարցում, այս կենդանիներին խաբելը անհնար է:

Շուտով կսկսենք ֆիլմը մոնտաժել, երբ պատրաստ լինի, ինքներդ էլ կհամոզվեք իմ ասածի ճշմարտացիության մեջ: