Կարևորը
Գյուղում, եթե ուշադիր շուրջդ նայելով չքայլես, փոփոխություններ չես նկատի: Եթե ուշադիր չնայես Գևորգենց բակին, դարպասի նոր գույնը գուցե չնկատես, տասնամյակներով կանգնած հսկա թթենու բացակայությունը կնկատես միայն արևից այրվելիս: Գևորգին, եթե հեռվից նայես, հազիվ թե փոփոխություն նկատես. շորերը նույնն են, քայլվածքը մի քիչ ավելի խոնարհ` դեպի գետինը, դեպի հողը, որի վրա տարիներ շարունակ կռացած է ու տեսնում է ամենից շատ:
Երբ գյուղ ես գալիս միայն երեկոյան մթին ու տանեցիներին տեսնել ես հազիվ հասցնում, փոփոխություններ երբեք չես զգա: Գևորգին դեռ տեսնում եմ մանկության աչքերով, պապիս մոտ ընկերն է ու անընդհատ մեր բակում է, մեկ-մեկ էլ պապս է էնտեղ: Պապս ջահել է, հայրս էլ 19 էր` եղբայրս ծնվեց, պապիս ընկերներն էլ մեծ չէին, ու ես նրանց հիշում եմ առույգ, առանց սպիտակ մազերի ու կնճիռների: Երբ ես մեծացա, իրենք էլ, սկսեցին մեր բակ չգալ, գնացին երկրից, իրենց մեծանալը ես չտեսա, ու մնացին հիշողությանս մեջ պապիս` անկնճիռ ու սևահեր ընկերները:
Ինձ թվում էր` գյուղում փոփոխություններ չեն լինում. ովքեր չեն մահանում, միշտ մնում են մանկությանս հիշողությունների տեսքով, իրենց նույն բակում, նույն բազկաթոռին ու նույն շորերով: Հազվադեպ եմ դուրս գալիս գյուղում քայլելու: Քայլելն էլ երբեք աննպատակ չի լինում. պատճառը խանութ գնալն է: Գյուղում զբոսնելն ընդունված չէ. դաշտերում քայլելու շատ ժամանակ ունեն, երեկոն էլ հանգստինն է: Խանութի բակում Գևորգին տեսա: Մթությունից ու կարճատեսությունիցս ճիշտ կլինի ասել` նկատեցի, որ ինքն է: Բարևեցինք իրար: Պապիս ընկերներից իմ սիրելին է, միշտ ջերմ, հարգանքով:
Ներս մտա լուսավորված խանութ, Գևորգն էլ եկավ, կանգնեց կողքիս` դրամարկղի մոտ, նորից հարցրեց` լա՞վ ես, Անի ջան, բարձրացրի հայացքս` պապիս սևահեր ու անկնճիռ ընկերոջը տեսնելու. աչքիս առաջ կնճիռներն էին, սպիտակ մազեր: Շփոթվեցի, մի պահ առևտուրս մոռացա: Գյուղի գլխավոր փոփոխությունը մի վայրկյանում նկատեցի, հասկացա, որ դա բնավ ասֆալտը չի լինելու, ավելի շատ լուսավորությունը` նույնպես: Մարդիկ են գյուղի գլխավոր փոփոխությունը, նրանց վրա ես զգալու, ինքդ քո վրա ես զգալու, մանկությանդ մարդկանց ծերանալով ես զգալու: Հետո արդեն հորդ ու իր ընկերների ծերանալով ես զգալու: Ու ասֆալտն ու նոր տները գուցե երբեք էլ չտեսնես. փոփոխությունը մարդկանց վրա ես զգալու:
Շրջագայություն Լոռիում
Անթառամ
Արյունը եռում էր երակներում, սեր էին տալիս ու առնում… Քանի՜ տարի էր. դեռ մայլում ցեխերով խաղալու ժամանակներից միասին էին: Էն ժամանակներից սիրեցին իրար, ու սերն աշխարհից թաքուն պահած՝ եկան հասան էս օրվան…
Տղեն էր աղջկան էդ գիշերով կանչել էն պզտիկ ձորակը, որ իրենց հանդիպավայրն էր դարձել… Էլ ի՞նչ Շամիրամի կախովի այգի, էլ ի՞նչ Շիրազի ծաղկաստան… Էդ անտառի ծառերը թե իմանային իրենց գյուղի հող ու ջրի մասին, իրենց հողից խռոված ոչ թե գլուխները կախ կգցեին, այլ ճյուղերից մի-մի թոկ կսարքեին ու ճտերին գցելով՝ կկախվեին ու կչորանային… Ի՞նչ ծաղիկի բույր կհասներ իրիկվա շաղից թրջված անթառամի ու գեղանի կույսի բուրմունքին և կամ նոր հնձած չոր խոտի տաք ու անուշ բույրին… Չէ՜, դրանցից Սաադին էլ իր ծաղկաստանը կուրանար… Բայց էս օրն ուրիշ էր. էսօր մի տեսակ վերացել էին աշխարհն էլ, մարդիկ էլ, էսօր սիրուց չէին ամաչում, էսօր բարքաձևերն էին վերացել… Իրենք մեկ էին դառնում… Աշխարհից թաքուն՝ իրենց աշխարհում. մինչև այդ արգելվածն արդեն իրենց սիրտն էր ջերմացնում, մերկ մարմիններն իրար էին ձուլվում ու համբույրների առատությունից հալվում էր գեղանին, ու իր կուսությունն էր արդեն խառնվում գիշերվա անթառամ բույրին ու հառնում վեր, դիպչում աստղերին, որ աղջկական ամաչկոտությամբ էին նայում երկնքից…
Գիշերն անցավ, հնձվորները, որ ձորակի մոտով էին անցնում, նայում էին տրորված խոտին ու ափսոսանքով անցնում… Ամբողջ օրն անցավ, իրար չտեսան: Ճար չեղավ գիշերը նորից ժամադրվելու… Աղջկա հոր սիրտը կասկած էր ընկել, ու էդ զգաց նաև տղեն: Հաջորդ օրը ծնողներին առավ ու աղջկա տուն էկան խնամախոս… Աղջկա հոր սիրտը, որը մինչև այդ էլ կասկածի կայծ էր ընկել, կատաղությունից բոցկլտաց… Չէ՜ ասավ ու չտվեց… Զարմացած ու վիրավորված տղի ընտանիքն էլ ելավ ու գնաց՝ խոսք դնելով, թե իրենց կողմից, թե էլ էդ տուն ոտ դնող լինի, իրենց պատիվը գետնին էղնի… Աղջիկը, որ մինչև այդ յոթ երկնքով անցել ու երջանկության մեջ էր ապրում, մեկից կտոր-կտոր էղավ, ու յոթ երկնքով, որ անցել էր, մեկեն ցած ընկավ, եղած մի իրական երկինքն էլ գլխին փուլ էկավ…
Ջահել սիրածների ընտանիքները թուր ու թվանք դառան, թշնամացան… Աստղերի չափ երազանքները մեկեն փշուր-փշուր եղան…
Ինչ լացեց ու աղաչեց, հոր սիրտը փափկեցնել չեղավ, տեղը ծեծն ու ջարդն ավելացավ, էդ ոչինչ… Օրեր ու ամիսներ անցան… Ոչ տղի հետ էղնելու ճար գտան, ոչ վերքերին դեղ… Դեկտեմբերի կեսն էր, ձունը քիչ թե շատ էկել էր, նորից էր գալիս… Աղջիկը հոր աչքից մի կերպ փախավ ու ճամփա ելավ, գնաց, ձորակին հասավ: Աչքը գցեց էդ կողմ, ու սիրտը հազար կտոր էղավ. ձուն էր ձորի մեջ, անմեղ, ճերմակ ձուն:
Իրեն հիշեց, իր անմեղ աղջկությունը… Դառնացավ, նորից մեռավ ու հետ եկավ, էլի գնաց… Գնաց-գնաց, լեռնոտ մուժի մեջ կորավ… Շատ էր անցել, թե քիչ, մի ճիչ լսվեց, ու երկու բարձր ժայռերի արանքում, ուր սառնորակ ջրի ակ կար, ձյան անարատ ճերմակը կարմիր դառավ… Մեռած տեղից գոզալն իրեն հիշեց, որ աղջկությունն էլ չկար… Ձուն էկավ, ուժեղ ձուն ու ծածկեց գյուղը… Օրեր անցան, աղջիկը չկար, շաբաթներ՝ չկար… Ոչ ինքը կար, ոչ՝ մի լուր… Տղեն էլ իմացավ, որ աղջիկը չկա, սիրտը լավ բան չվկայեց, բայց վախեցավ չար բան մտածել… Չնայած՝ էլ մտածելու ուրիշ բան չկար…
* * *
Գարնան հետ ոչխարի հոտը սարերը տանելու ժամանակն էլ եկավ: Հովիվը տարավ հոտն ու դեմ արեց սեգ ժայռերին, ինքը գնաց՝ տեսնի՝ պաղ ախպուրներ զուլա՞լ են, թե՞ հելե՝ չէ… Գնաց ու զարմանքն ու վախը մեկտեղ կդրավ… Աղջկա հոտած մարմինն էր աղբրի ակի մոտ ընկած… Հա՜յ, հարա՜յ… Էլ ի՞նչ օգուտ… Տարան թաղեցին, լաց եղա՜ն, թե՞ չէ ու… Մոռացան…
Է, տղին ի՞նչ… Էրիկմարդուն ի՞նչ կա. հարըրի հետ կպտտի, հարուր մեկերորդին կառնի… Առաջին էրիկ Ադամն իսկի չեղած տեղից երկու կնիկ ունեցավ…
Էն տղեն էլ կարգվավ… Մի օր էլ հունձի օրեր էին… Տղեն իր կնկա հետ արտի ճամփեն բռնին… Գնացին, հասան, քիչ ու շատ գործ արին, ծարավան: Կնիկն ուրիշ տեղից էր, պաղ աղպուրի տեղը չգիտեր, ու մարդը գնաց ջրի… Գնաց ու ժայռերի արանքը մտնելով՝ մոռացավ, թե գալն ինչի՞ էր… Նստավ աղբրի մոտ լացեց ու մղկտաց: Տարիները հիշեց, էն գիշերը, մեղավոր ըզգաց, լվացվելն էլ չմաքրեց: Արցունքներով հարմեց ջուրն էլ ու խռոված գնաց…
- Աղպուրը ցամքել էր…,- մռմռաց առանց կնկան նայելու, ու գերանդին անխղճորեն գլխատեց խոտերի մեջ թաքնված անթառամները…
Կորցնելուց հետո՝ չկորցնես քեզ
Կորցնում ես, երբ ուզում ես ամուր բռնել, ու որ հետևիցդ են ընկնում, երբ ժպտալով բաց ես թողնում:
Կորցնում ես առանց ինքդ քեզ հաշիվ տալու, կորցնում ես առանց հասկանալու՝ չգիտակցելով:
Կորցնում ես առանց հասցնելու մտքումդ տասը հաշվել, կորցնում ես հենց այն պահին, երբ դրա մասին չէիր էլ մտածում: Կորցնում ես հենց այն ժամանակ, երբ գնալու համար ամենալավ պահը չէր, ընդհանրապես դրա ժամանակը չէր: Կորցնում ես` չհասկանալով, որ ունեցածդ ձեռքիցդ գնում է, գնալով հեռվանում է ու մի մեծ փոս, հետո էլ ջրով լցվող օվկիանոս է արանքում գոյանում:
Կորցնում ես ոչ թե մաս-մաս, այլ ամբողջովին ու միանգամից: Այնպես, ինչպես ավազե ժամացույցն է շտապելով հոսում ցած, իսկ դու չես կարող փոխել ընթացքը, առավել ևս կառավարել ժամանակը: Պետք է կրճատվի, թափվի, հեռանա: Կորցնում ես, երբ թռչելիս ես լինում, երբ նույնիսկ այդ մասին չէիր էլ մտածում, երբ քոնն էր անմնացորդ:
Եվ ոչ ոք ու երբեք այդպես էլ չի իմանում, թե ինչով ես լցնում դատարկությունդ, քեզ զգում ես ինչպես խցում, ուր աշխարհի ձայները անկարող են հասնել: Կորսվելուց հետո պատրաստ ես գրկաբաց ընդունել հուսահատությանը, ասես լիցքավորված պարկուճ լինես, պատրաստ կրակելու ամեն պահի: Ու ներսումդ միայն մեկ զգացողություն է գլուխ բարձրացնում՝ լքվածությունն ու մենությունը: Վերադարձի հույսերն էլ անհատակ օվկիանոսում խեղդվում են:
Իսկ քեզ վերջում մնում է ցավդ մեղմել, գտնել փրկության օղակ: Գոյություն ունի ցավի տեսակ, որը պետք է վերապրես, հանգստանաս, հետո այդ ցավի մասին պատմես շատ ավելի ճիշտ:
Ամեն ինչ է սիրուն ու վանում
Ո՞ւմ են պետք գաղտնիքներն ու տխրությունը, ո՞ւմ են պետք մռայլությունն ու դժկամությունը։
Ամեն ինչ է սառում, կամ էլ թմրում, ամեն ինչ էլ մոռացվում է, կամ էլ վերանում, ամեն ինչն է սիրուն ու վանում։
Տխրությունդ քո մի մասը դարձնելով, ապրածդ օրերը անմիտ գլոր տալով ու հավատի մեջ ամեն բան պատսպարելով կյանքի սրտխառնող համը չես առնի, մեկ է։ Բայց պետք է։ Քո ուրախությունը զենք դարձնելով, լեցուն օրերդ գիրկդ առնելով ու կյանքիդ օրերը նախագծելով, կյանքի սիրավետ հոտը չես առնի, մեկ է։ Բայց պետք է։
Պետք է մի պահ հասկանալ քեզ, ընդունել ու ապրել մոտ ընկերոջ պես, ընդունիր երկուսին էլ, և՛ նրան, ում չես սիրում, և՛ նրան, ով ստեղծվում է։
Ապտակիր երկուսին էլ. և՛ նրան, ով մեղավոր է, և՛ նրան, ով կլինի մեղավոր։ Մոռացիր երկուսին էլ, նրան, ով չկա, և մյուսին, ով շուտով չի լինի։
Ոտքից գլուխ մեկն ես մյուսներից՝ ԴՈՒ։
Քրիստոնյա Լոռի
Կարոտել էի քեզ, Կողբ
Չավարտված պատերազմ
Ես հիշում եմ. մեկ-մեկ ժպտում էինք,
Ու չէինք զգում դժոխքը մեզ կուլ տված,
Պատերազմը տաք վերք էր,
Նոր կոտրած ոտքի պես տաք էր,
Ցավը գալու էր հետո, բութ, առանց ընդհատման:
Տատս օրագրում պատմում էր.
«Վարդանը պոստում էր,
Լվացք էի անում»,
Ո°վ էր պատերազմի
Ժամանակ լվացք անում, այ կին,
Տուն մաքրում հանձնելուց առաջ,
Ու կեր տալիս հավերին:
Մենք ապրեցինք պատերազմի ժամանակ ձեր պես,
Նախաճաշ սարքեցինք,
Մաքրեցինք պահարանի փոշին,
Իմացանք ստիպված ապրելը որն է:
Ես կարծում էի 90-ականներին մութ ու ցուրտ,
Ցերեկը մութ ա եղել, ամռանը` ցուրտ,
Բոլորը տխուր մի անկյունում նստած են եղել միշտ,
Մեր երեխաները չգիտեմ` ինչ կմտածեն մեր մասին,
Կհավատա՞ն մեր ժամանակներին:
Թումանյանը ասում էր. «Ապրե՜ք երեխեք, բայց մեզ պես չապրեք»:
Ես կարծում էի, դա մի իմիջիայլոց կենաց ա, «Ողջ եղեք»-ի պես:
Տատիս պես թոռներիս կասեմ.
«Մենակ կռիվ չլինի»,
Կհուսամ, որ չեն հասկանա:
Մեկ-մեկ մի երկու բառ ա հասնում կոկորդիս
Ու դուրս գալու տեղ չի գտնում,
Մեր շուրջն էլ տխրություն տեղավորելու տեղ չկա,
Եկել եմ սարերին պատմեմ:
Պատերազմի մասին հնարավոր ա լռել,
Աչքերը չթարթել, հետո թուքը կուլ տալ,
Հնարավոր ա գրել ցաքուցրիվ,
էդպես էլ ոչինչ չասելով,
Հետո շարունակել լռել…
Զինվոր եղբայրներս
Միշտ հպարտացել եմ, որ հայ եմ։ Հպարտացել եմ, որ ազգս ունի հազարամյակների պատմություն։ Հպարտացել եմ, որ թշնամիների հյուսած դավերը կարողացել ենք հաղթահարել, ժամանակ առ ժամանակ՝ շրջանցել։
Հայաստանն իր պատմության մեջ գրեթե չի ունեցել որևէ ժամանակաշրջան, երբ լինեին խաղաղ սահմաններ, չունենար կորստի վախ։ Հիմա ևս ապրում ենք ալեկոծված պետությունում, վախի մեջ։ Վախենում ենք ինքներս մեզ և յուրաքանչյուր հայի համար, վախենում ենք, որ մի օր այն հողի վրա, որը համարում ենք մերը, մեր պապականը և, որի վրա ամուր կանգնած ենք, կկանգնի թշնամին և իր ցնծությամբ կպղծի մեր հայրենին։ Վախենում ենք մեր զինվորների համար։ Եվ կապ չունի, որ նրանց 90 տոկոսից ավելիին անգամ չենք էլ ճանաչում։ Ամեն զինվորի կյանքի հետ մեզնից մի կտոր ճանապարհում ենք, ամեն զինվորի հեռանալով մեզնից մի մասնիկ ուղարկում ենք երկինք։ Ամեն զինվորի զոհվելուն պես ավելի ու ավելի ենք հասկանում մեր կյանքի գինն ու մեր պարտավորությունները։ Մեր զինվորների ուժն ու կամքը աշխարհում երևի էլ ոչ ոք չունի և չի էլ ունենա։
Պատերազմ է…
Դրսում, ներսում, մտքում, ամենուր պատերազմ է ու կռիվ։ Իսկ մեր հոգում դուք եք, տղե՛րք։ Մեր հույսն ու վստահությունը դուք եք, տղե՛րք։
Հիմա, առավել քան երբևէ, հպարտանում եմ իմ եղբայրներով, իմ զինվոր եղբայրներով, ովքեր իրենց մի խոսքով անգամ հավատ են ներշնչում։
Ուզում եմ երբեք չկորցնել հպարտությունս և շարունակել ապրել գլուխս բարձր այն պատճառով, որ հայի ոգի և հզոր ազգ ունեմ։