Երբ մոտենում են ամռան ամիսները, անկախ ինձնից,  տրամադրությունս բարձրանում է, բայց ոչ նրա համար, որ  ավարտում եմ դպրոցը կամ  սկսում են ամառային արձակուրդները: Ուրախանում եմ, որովհետև գյուղս, կարծես, նոր կյանք է առնում, աշխուժանում, զարթոնք է ապրում: Սկսած հունիսից, արդեն, աշխուժություն է տիրում: Այստեղ են գալիս գյուղի բոլոր ուսանողները. մեկի թոռը, մյուսի թոռնուհին, հեռու-մոտիկ բարեկամներ, և բոլորն էլ` իրենց այցով նոր կյանք են տալիս Լորիս:

Փողոց դուրս գալիս, ակամայից ժպտում եմ` տեսնելով գյուղամիջում կամ փողոցի տարբեր անկյուններում հավաքված մարդկանց:

Մենք` երիտասարդներով, հիմնականում հավաքվում ենք Հայրենական մեծ պատերազմի զոհերին նվիրված հուշարձանի տարածքում, որը դեռ հնուց անվանել են «Արձանի բաղ»: Այստեղ են գալիս նաև մեր համագյուղացիները` տարբեր տարիքի մարդիկ, և խոսում են տարբեր թեմաներից: Մենք էլ, հետաքրքրաշարժ խաղեր ենք խաղում:

«Բաղը», որտեղ մտնելիս, ասես, դրախտ ոտք դնես` հին պատմություն ունի:

Դեռ վաղուց, այգում տարբեր տեսակի խնձորենիներ, տանձենիներ, ընկուզենիներ են տնկվել:

Մոտ չորս տարի  առաջ էլ` այգու շրջակայքում, մեծ շաբաթօրյակ անցկացվեց, որին մասնակցեցին Նորավան գյուղի զորամասի զինվորները, համայնքի բնակիչներն ու ամբողջ դպրոցը: Արձանը շրջապատվեց գեղեցիկ վարդերով, նոր բույսերով, որոնք, ցավոք, չհարմարվեցին մեր բնակլիմայական պայմաններին ու ժամանակի ընթացքում վերացան: Այգին ազատվեց նաև աղբից, որովհետև տարածքում, վերջապես, աղբամաններ տեղադրվեցին:

Երազում եմ, որ տարվա բոլոր եղանակներին` ձմռանը, աշնանն ու գարնանը իմ գյուղում «ամառ» լինի:

Երևի տեղյակ կլինեք, որ ՀՀ կառավարությունը օրենք ընդունեց, որ որոշ համայնքներ պետք է միանան: Այդ թվում նաև մեր գյուղը՝ Բաղանիսը: Համայնքների միացման լուրը բնականաբար վատ անդրադարձ ունեցավ գյուղացիների վրա, քանի-որ բոլորի մտքին այն էր, որ էլ ուշադրության կենտրոնում չեն լինելու: Այն ժամանակ մեկ գյուղ մեկ անուն էր, իսկ հիմա չորս գյուղ՝ մեկ անուն: Մինչ որոշման ընդունելը գյուղացիները ցույցեր կազմակերպեցին՝ պլակատներ գրելով «Դեմ ենք միացմանը», Նոյեմբերյան քաղաքի մեջ ճանապարհ փակեցին, բայց այդ ամենը ոչինչ չփոխեց, համայնքները միացվեցին:

Էն ժամանակ, որ գյուղապետի ընտրություններ էր լինում, հիմա էլ չի լինելու: Համայնքների խոշորացման վատ կողմերից են՝ որ գյուղապետ չի լինելու, քաղաքապետի կողմից ավագանի է ընտրվելու ով կղեկավարի այդ տարածքը: Մինչդեռ մեր գյուղապետը հովանավորներ էր գտնում գյուղի խնդիրները լուծելու համար, անգամ ֆեյսբուքով, և մենք՝ Բաղանիսի թղթակիցներս հաճախ ենք այդ մասին գրել:  էն ժամանակ նշվում էր գյուղի անունը, իսկ հիմա ասում են անվանվելու է Նոյեմբերյանի համայնք:  «Առաջ, երբ ինչ-որ հարց կամ խնդիր էր լինում՝ դիմում էինք գյուղապետին, հիմա դիմելու ենք ավագանուն, ով պետք է տեղեկացնի քաղաքապետին»,- ասաց Բաղանիսի համայնքապետ Նարեկ Սահակյանը:

Չգիտեմ՝ հիմա, որ հարցնեն, թե որտեղ եմ նկարչության գնում, ի՞նչ ասեմ. կողքի գյո՞ւղ, բայց չէ՞որ մենք արդեն մի գյուղ ենք. էլ Բաղանիս, Ոսկևան, Ոսկեպար կամ Ջուջևան չի լինելու, արդեն Նոյեմբերյան է: Մեկի մոտ էլ ասեն նոյեմբերյանցի, կասեն հենց Նոյեմբերյան քաղաքում ա ապրում: Երբ գնում եմ նկարչության, էնտեղի ընկերներս կատակում են. «Ի՞նչ կա համագյուղացի, ո՞նց ես»,- ու էդպես ամեն տեսնելիս:

Ճիշտ է, ճանապարհի մոտից հանելու են ցուցանակները, որոնց վրա գրված է լինելու Բաղանիս, Ոսկևան, Ջուջևան, բայց մեկ է, Բաղանիսը մնալու է Բաղանիս, Ոսկևանը՝ Ոսկևան:

Պայծառ օր էր: Ես սովորականի պես հայրիկիս հետ գնում եմ անասունների հետևից՝ Հարսնաքար լեռան ստորոտը: Ես հայրիկիս ասացի.

-Պապ, խի՞ չես զենքը վերցնում հետդ: Մի բան ռաստ կգա, էլի:

Հայրս թե՝  ուզում ես բեր: Ես վերցրեցի զենքը և ճանապարհ ընկանք: Ճանապարհը երկար չէր՝ մոտ մեկից երկու ժամ: Գրեթե տեղ էինք հասել, և հանկարծ շունս՝ Լեսին, սկսեց հաչալ:

-Ի՞նչ ա եղել, ի՞նչ տեսար:

Հարցիցս անմիջապես հետո սկսեց վազել: Գնացի նրա հետևից, չալ (աղվես) էր տեսել: Թեև նրա միսն ուտելու չէր, սակայն գյուղի  հավ գողացողներից մեկն էր: Իմ և նրա միջև հեռավորությունը 200-300 մետր էր: Ես նշան բռնեցի, շունչս պահեցի և առաջին անգամ կրակեցի կենդանու վրա: Գնդակը կպել էր նրա թոքերին: Մոտեցա և համոզվեցի, որ սատկած է: Ինչ ասեմ, համ վատ էի զգում, որ մի կրակոցով վերջ եմ տվել չալի կյանքին, բայց համ էլ ինքս ինձ մխիթարում էի, որ գյուղում էլ չեն անիծելու հավագողին ու վաշ-վիշ անելու կորցրած հավի համար:

Անընդհատ ճանապարհներ, անընդհատ նայում ես նույն սևամոխրագույն հարթ մակերևույթին և միշտ երազում, թե երբ է այն վերջանալու, երբ  վերջապես    չես տեսնելու շարունակությունը:

Ապրելով գյուղում, ամեն օր դասերից հետո գնում եմ Սիսիան. իմ կյանքի ամենամեծ երազանքը` համալսարան ընդունվելը, իրականացնելու համար: Այնտեղ են ապրում մեր տարածաշրջանի լավագույն կրկնուսույցները:

Ուրիշ կերպ չեմ պատկերացնում ինձ. միշտ սոված երրորդ հարկից մինչև առաջին հարկ տևող մեկ րոպեանոց ճանապարհը մեկ վայրկյանում, պայուսակս արագ գցելով ու սեղանի գրքերն էլձեռքիս, կիսահագնված արագ իջնելու տեսարանից բացի:

Իջնում եմ աստիճանները  ու վազելով մտնում  մեքենան, փնտրում իմ պանիր- հացը, և մինչև գյուղից դուրս գալը վերջացնում այն: Ու քառասունհինգ րոպե մեքենայի մեջ նստած, մինչև գյուղից Սիսիան հասնելը, ես չունեմ ոչինչ անելու.  պետք է նայեմ այդ սևամոխրագույն հարթությանը:

Բայց սա միայն սկզբում:

Մենք գնում ենք, գնում ու միշտ մտածում հասնելու մասին: Բայց երբեք չենք հասկանում, որ այդ սևամոխրագույն հարթության շուրջը ավելի հետաքրքիր լիքը բաներ կան; Իմ ճանապարհը անցնում է Դավիթ Բեկի բերդի, Որոտնավանքի, Ուրուտում գտնվող հրաշալի ժայռի, Շամբի լճի ու այնպիսի հետաքրքիր ժայռերի կողքով, որոնց այնքան եմ նայել, որ նրանք դարձել են իմ կատուն, շունը ու այսպիսի լիքը կենդանիներ, որոնց ես նմանեցրել եմ ճանապարհի ժայռերը:

Հիմա ես էլի անցնում եմ այս ճանապարհը, բայց չեմ ուզում, որ այն վերջանա: Ուզում եմ անվերջ նայել իմ ընկերներին, գտնել նոր ընկերներ  և ափսոսում եմ, որ ինձ տասնհինգ տարի էր պետք այս ամենը հասկանալու համար:

Ամառային արձակուրդների սկզբում արդեն պլանավորել էի,  թե ինչպես եմ այն անցկացնելու: Դրա մեջ նաև մտնում էր այն, որ պետք է գնայի գյուղ  ու մի քանի օր մնայի տատիկիս հետ: 

Մի խոսքով, գնացի գյուղ, գյուղի անունը Ախուրիկ է:  Ասեմ, որ շատ ուշ-ուշ էի գնում գյուղ, բայց այդուհանդերձ, ինձ այնտեղ բոլորը ճանաչում են: Ես միշտ զարմացել եմ, որ գյուղում բոլորը մեկը մյուսին ճանաչում են, սկսած 4 տարեկան երեխաներից մինչև  ծերերը: Այդ օրերի ընթացքում  ընկերս ինձ խնդրեց, որ իրեն օգնեմ` բեռնել խոտի տուկերը մեքենայի վրա: Չմերժեցի նրա խնդրանքը և գնացի օգնելու: Բեռնելուց հետո մեքենան խոտը պետք է տեղափոխեր այլ գյուղացու տուն, որը գտնվում էր մոտավորապես 2000մ հեռավորության վրա: Նստեցինք մեքենան և ճամփա ընկանք: Ճանապարհին հասանք մի նեղ արանք, որտեղ ծառի հաստ ճյուղերը թափվել էին ներքև և փակել ճանապարհը: Հարևաններից մեկն էլ իր մեծ մեքենան էր այդ նեղ արանքում կանգնեցրել, բայց տերը տանը չէր: Որոշեցինք մեքենան հրելով հանել այդ արանքից, որպեսզի ճանապարհը բացվի:  Պետք է հրեինք մի 30 մետր: Ես, ընկերս և նրա հորեղբայրը չկարողացանք հրել, և արդեն հուսահատ որոշեցինք սպասել մեքենայի տիրոջը, բայց հանկարծ օգնության հասավ հարևաններից մեկը (մոտավորապես 60 տարեկան): Սակայն էլի բան դուրս չեկավ: Հետո միացավ մյուս հարևանը` կրկին նրա տարիքին: Սկսեցինք հրել արդեն մի քիչ ավելի լավ: Հետո դուրս եկան նրանց կանայք, հարսները:

Երբ արդեն սկսել էինք հեշտ հրել, եկավ մեքենայի տերը, և ոչ թե նստեց մեքենան, այլ սկսեց մեզ հետ հրել: Ի վերջո բեռնատարի անցնելու համար տեղ բացեցինք: Շնորհակալություն հայտնեցինք հարևաններին ու շարունակեցինք ճանապարհ: Մեկ ժամ անց ավարտեցինք գործը, ու ես դուրս եկա ընկերոջս տնից, որպեսզի վերադառնամ տատիկիս մոտ: Այնքան հպարտ էի քայլում գյուղով, այնքան լավ էի ինձ զգում, որ քայլում եմ մի գյուղով, որտեղ իսկապես կա բարեկամություն, կար ընկերասիրություն և, վերջապես, կա միասնականություն: Քայլում էի դեպի տուն, ինքս ինձ ասելով. «Ախ, երանի ողջ հայ ազգը լիներ այսպես: Երանի ողջ Հայաստանը լիներ այսպիսին, և այդ ժամանակ մենք իրոք կլինեինք անպարտելի»:

Ուզում եմ պատմել մի փոքրիկ զվարճալի դեպք մեր գյուղի առօրյայից:

Ի տարբերություն Արարատյան դաշտավայրի բնակավայրերի, մեր գյուղում` Շիրակի մարզի Բանդիվանում, տարիներ առաջ ընդհանրապես որևէ մրգից չիր չէին պատրաստում, բայց հիմա մեր գյուղում շատ տնտեսուհիներ, այդ թվում մայրս, սկսել են չրագործությամբ զբաղվել:

Սովորականի պես այս տարի մայրս մաքրեց, լվաց Հայաստանի զարդը՝ քաղցր ծիրանը, գեղեցիկ շարեց սկուտեղի մեջ ու այդպես մի քանի օր շարունակ սկսեց ամեն օր արևի հետ չիրը պտտել մեր տան մեջ: Չգիտես ինչու, մի օր էլ մայրս որոշեց չիրը դնել մեքենայի վրա.

-Արևն ըդեղ ավելի լավ կտաքցնե, չիրը շուտ կչորնա,- ասաց ու դրեց:
Դե, հայրս էլ, խոտհնձի գործերով խառը, արագ եկել էր տուն, որպեսզի մեքենայով շտապ դաշտ գնար: Չէր նկատել սկուտեղներն ու նստել էր մեքենան, իր հետ մինչև հարևանի դուռ տարել էր մեր չիրը: Պարզ է, սկուտեղն ընկել էր: Հայրս սկուտեղը տվել էր մեր հարևանի երեխային, որպեսզի բերի մեր տուն: Էս երեխան եկել էր, բայց տուն չէր մտել: Սկուտեղը դրել էր դռան մոտ: Դե, մեր բարի հավերն էլ եկել-կերել էին, ու մայրիկիս աշխատանքը ջուրն էին գցել:

Մենք մտածում էինք, թե սկուտեղը կա, չիրը` չէ: Տեսնիս` ի՞նչ է եղել: Երեկոյան հայրս եկավ ու ամեն բան ընկավ իր տեղը: Միայն թե մնացինք առանց չրի:

Ահա իմ գյուղը` Դարբասը,  իր արկածներով: Արկածախնդիր մարդիկ, արկածներով լի բարբառ: Ես շատ եմ սիրում իմ գյուղը, հատկապես գյուղի բարբառը: Մեր նախնիները թողել են մեծ ժառանգություն, սնել ու մեծացրել են արկածախնդիր մարդկանց, ովքեր գյուղի հպարտությունն են այսօր:

Բառեր, որոնք մենք օգտագործում ենք ու զվարճանում: Երբ երեխաներով վոլեյբոլ ենք խաղում, ասում ենք. «Թոփը թոլ ըրա»` գնդակը գցիր:

Յոխշա, ենիշա, տվեր, տիեր, փիադա: Այս բառերը օգտագործել են մեր պապերը, իսկ հիմա՝ մենք: Երբ ինչ-որ մեկը խոսքի մեջ չափը կորցնում է, դրա պատասխանն է. «Պուլերը արդեն կոխ ես տալիս» (Խմորի գնդերն արդեն տրորում ես), կամ` «Քեզ թարազվի պահի»: Ճնգլաճոտ ասում են մեզ՝ երեխաներիս:

Խարքանդազ (գոգաթիակ), դրմղ (փոցխ), քամար (գոտի), քիսա (դրամապանակ)`hնում գործածված բառեր, որ այժմ չեն օգտագործում:

Կլխըլվա-գլուխ լվանալ, յաթաղ տալ-նստել, ի կա-տուր ինձ, դե հա տուր-արագ արի, ունքալ-վերցրու: Փարվառ, տերտեր, կարպետ, թիքա, մակար` բառեր, որոնք գտա հարցազրույցի  միջոցով: Պարզվում է, դեռ մեզնից մեծերն օգտագործում են պապերի թողած արժեքները:

Դարբասում մարդկանց մեծամասնությունը բարեխոս է, բայց կան նաև չարախոսներ: Ինչպես ասում են մեծերը. «Անտառը առանց չախկալի իլիլ չի»: Անեծքներ, որոնք օգտագործում են մեր գյուղում, և դրանք ավելի շատ լսում ենք մեր հարևան Վալյա տատիկից .«Ղուրդուղուշի փայ տառնաս», «Կլնըկափին կաս», «Ծակեր հանես», «Յուրդումդ կատու կլավա», «Խզը խուռ մնաս», «Մեծ կուտուրդ  անջոկտ մնա», «Թուն բաթուն տառնաս», «Ըրածս աշկերտ ունի», «Ըռնըթաթախ տառնաս», «Կեծակը տանի», «Թիքեքդ հվաքվի», «Չափարնիդ կուտրատվի, ածվի փորդ»:

Ահա և բարեմաղթանքները. «Աչքդ լույս լինի, փոխնալ քեզ իլի», «Մի կուտուր հացը սեղանատ անպակաս իլի», «Տոնդ ավադ կենա», «Օջախդ շեն կենա», «Վոննը կալիքդ բարի իլի» և այսպես շատ ու շատ բարեմաղթանքներ:

Իսկ ո՞ւր մնացին մեր արկածախնդիր բարեկամները: Գյուղում կային չորս արկածներով հարուստ մարդիկ՝ Սեդրակ Ասրյանը, Գոգոլ դային, Գելոգը և Քրիստափոր պապին (ողջ է միայն Քրիստափոր պապիկը):

Կատակում են Դարբասցիները

Սերգեյը (Գելոգը) դիմում է բժշկին.

-Բժի՛շկ, ես ռեմատիզմ եմ, չե՞ս կարա` մի դեղ ու դարման անես:

-Բայց ինչի՞ց գիտես, որ ռևմատիզմ ես:

-Բա ոնց չգիտեմ, լուցկին աման ռես գրպանմս տինիլից,  թրջվմա:

Քրիստափոր պապիկի տունը գերեզմանատան մոտ է: Նա շատ հավ ունի, և հավերը միշտ գերեզմանատան խոտն էին ուտում: Մի օր բարեկամներից մեկը հյուր է գնում ու տեսնում, որ հավերը գերեզմանատանն են, և ասում է.

-Քրի՛ստ, հավերդ հիմա լավ ձու կածեն, կամաչ խոտ են ուտում:

-Ճիշտ է, լավ ուտում են, համա ձու չեն ածում: Գերեզմանատան քարերը տեսնելով՝ հավերս հուզվում են:

Գոգոլ դային իր ընկերների հետ գնում է քեֆի: Քեֆի ժամանակ խորովածը ինքն է բաժանում.

-Էս մեկը ինձ, էս էլ` քեզ:

Ու այսպես տասը մարդկանց մեջ բաժանում է: Վերջում ընկերներն ասում են.

-Գոգոլ դայի, էս քեզ հունց վեր շատ իլավ խրովածը:

-Հու՞նց շատ իլավ, չասեցի՞`  մինը ինձ, մինը` քեզ:

Սա էլ իմ գյուղի առօրյան: