Մարդու որոշիչ հատկանիշը ձեռքն է՝ չարիք գործելու նրա հարմարանքը

Ջ. Օրուել «Անասնաֆերմա»

Մեր օրերում դժվար է պատկերացնել, որ տարիներ առաջ եղել են այնպիսի գրքեր, որոնց ընթերցանությունը արգելված է եղել: Սակայն դա չի խանգարել, որ գրքերը ձեռք բերեն մեծ ճանաչում, գտնեն տարածում աշխարհի բոլոր կողմերում:

Արգելված գրականության մեջ ամենահայտնի վեպերից է Ջորջ Օրուելի «Անասնաֆերմա»-ն:

Անասնաֆերման հակաուտոպիական վեպ է, որտեղ բոլոր չարիքների պատճառը մարդու բռնակալությունն է:

Օրուելը վեպը գրել է 1943-ի նոյեմբերից մինչև 1945 թվականի փետրվարը: Գիրքը քաղաքական ենթատեքստի պարունակության պատճառով երկար տարիներ արգելված էր: Այն էկրանավորվել է երկու անգամ` 1954 թվականին Մեծ Բրիտանիայում՝ որպես անիմացիա և 1999-ին ԱՄՆ-ում՝ որպես հեռուստատեսային ֆիլմ:

Գրքում նկարագրվում է մարդկային հասարակությունը, սակայն մարդկանց փոխարեն գործում են կենդանիները, որոնք աշխատում են շատ կանոնակարգված և համախմբված, միևնույն ժամանակ, փորձելով չգնալ մարդկանց հետքերով ու չվարվել նրանց նման: Նա այլաբանական  ոճով գրված վիպակում ներկայացնում  է 1917 թվականին Ռուսաստանում տեղի ունեցած հեղափոխության, դրա սկզբունքների, գաղափարների հետագա ընթացքի  մասին, որն էլ հանգեցրեց բռնապետության:

Օրուելը կենդանիների կերպարներով ցույց է տալիս, որ ազատ կյանքով ապրելու համար նրանք ամեն ինչի պատրաստ են: Նպատակը մեկն էր՝ ազատվել իրենց ագարակատիրոջ՝ Ջոնսի ճնշող ենթակայությունից: Նրանց ապստամբության է պատրաստում մի ծեր խոզ: Չնայած նա մահանւմ է, բայց մյուսները շարունակում են պայքարը: Նրանք ստեղծում են պատվիրաններ, մշակում ծրագրեր, նրանց ոչինչ չէր կարող կանգնեցնել: Սակայն վիճակը փոխվում է, խոզերից մեկը՝  Նապոլեոնը, պաշտոնը իր ձեռքը վերցնելու համար մոռանում է բոլորին և ամեն ինչ: Այն, ինչը մի ժամանակ ոգեշնչում էր բոլորին, ոչնչացվում է: Իսկ ովքեր ընդիմանում են, նրանց սպանում են:

Օրուելը վեպում ցույց է տալիս, որ պաշտոնի հասնելու ցանկությունը հաճախ այնքան շատ է լինում, որ ստիպում է մոռանալ ընկերություն, համախմբվածություն, սկզբունքները: Դրա արդյունքում, երբ ծնվում են հեղափոխական գաղափարներ, կարճ ժամանակ անց դրանք մոռացվում են, և գալիս է փոխարինելու բռնատիրությունը: Հեղինակը ցույց է տալիս անհատի ոչնչացման ընթացքը ռեժիմի պայմաններում:

Օսկար Ուայլդի «Դորիան Գրեյի դիմանկարը» գիրքն ընթերցելիս ամեն մի խորիմաստ նախադասություն ինձ հիշեցնում էր մերօրյա գյուղական բնակիչների կյանքը, նաև հակասություններ էր առաջացնում, հիշեցնում մեր ներկայիս պետության ծավալած գործունեությունը։

Գրքի գլխավոր հերոսը՝ Դորիան Գրեյը, իր ապրելակերպի հանդեպ ունեցած պատասխանատվությունը գցեց մի նկարի վրա՝ հենց իր դիմանկարի վրա՝ փորձելով փախչել իրականությունից։ Տեսեք՝ երբ մեր երկրում կային մենաշնորհներ (չենք բացառում, որ հիմա էլ կարող են լինել), և հիմա արդեն բացահայտվում են նրանց հափշտակությունները և այլ մեղքերը, նրանք հանդես են գալիս որպես անմեղ՝ իրենց մեղքը վերագրելով ուրիշին։ Գրքից մեջբերում անեմ․ «Փաստերի իրական աշխարհում մեղսագործները չեն պատժվում, ոչ էլ՝ անմեղները հատուցվում»։

Մեր իրականությունում միշտ է եղել և գործել այս վարկածը, սակայն հիմա երկիրը (կառավարությունը և ժողովուրդը) պատժում են մեղսագործներին, մնում է այդ առաքելությունը հասցնեն իր վերջնական արդյունքին՝ անմեղներին հատուցելով։
Ուզում եմ դիմել բոլոր այն հարուստներին, ովքեր ամեն ինչի հիմքում փողն են տեսնում։ Իրականում ձեզ մի խորհուրդ կտամ՝ ձեր զավակներին ճիշտ դաստիարակեք, մի ներարկեք ձեր մտածելակերպը նրանց, որովհետև դա շարունակվելու է, փոխանցվելու է։ Ձեր երեխաների հետ ճիշտ կերպով շփվեք, կյանքի դասեր տվեք, որովհետև համոզված եղեք, եթե նրանք հիմա ապրում են ձեր հաշվին, հույս չունենաք, որ հետո դուք կարող եք ապրել նրանց հաշվին։ Կրկին մեջբերում անեմ․ «Չարաբախտ գյուղացին, որ հենց նոր մեռավ, ինձանից երջանիկ էր»։ Այս խոսքերը ասում էր Դորիան Գրեյը, որն ամեն ինչ ուներ՝ գումար, շքեղ բնակարան, ծառաներ, համբավ (որը հետո կորցրեց), նույնիսկ ուներ հավերժական երիտասարդություն, որը դուք չունեք, բայց իրեն համարում էր դժբախտ։ Գյուղացին չարաբախտ է համարվում, որովհետև աղքատ է, որովհետև չի կարողանում իրեն թույլ տալ ինչ-ինչ բաներ, ճոխություններ, հաճույք։ Բայց իրական հաճույքը այն է, երբ հայրդ հոգնած գալիս է տուն, իսկ դու՝ զավակդ, ջուր ես տաքացնում ոտքերը լվանալու համար, ինքդ ես ջուրը թափում՝ ընդունելով հորդ հոգնած լինելը։ Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք, որ կան մարդիկ, որոնց առողջությունը իրենց չի ներում նման հարցերում, ու հենց իրենց երեխաներն են այդ ամենը անում։

Գրքի հերոսներից Լորդ Հենրին ասում էր, որ գյուղացի բնակիչները բացարձակապես անքաղաքակիրթ են։ Անքաղաքակիրթ են, երևի, այն առումով, որ գյուղացի երեխաները շատ-շատ բաներ չեն տեսել իրենց կյանքում, գլուխ չեն հանում ձեր application-ներից, իսկ տեսնելիս նրանց վարքը կողքինի համար ոչ ադեկվատ է համարվում։ Անքաղաքակիրթ են, երևի, որ տանը ուտելու ոչինչ չլինելու դեպքում ոչ ոք չի բարձրաձայնում իր սոված լինելու մասին, որ մեկը մյուսին չտխրեցնի։ Կամ էլ անքաղաքակիրթ են նրա համար, որ 13-15 տարեկան երեխաները իրենց հիվանդ տատիկ-պապիկներին կամ հիվանդ մորն են խնամում (դեպքերը իրականություն են, եթե կցանկանաք՝ գրեք, կմանրամասնեմ)։
Այսպիսի մի մեջբերում էլ անեմ․ «Ծերության ողբերգությունը նրանում չէ, որ մարդը ծերանում է, այլ նրանում, որ մարդը հոգով երիտասարդ է մնում»։ Գեղեցիկ խոսքեր են, չէ՞, ափսոս, որ գյուղացին 10-11 տարեկանից արդեն կյանքի դառը համն է զգում, հոգով սկսում է ծերանալ և հոգնել, իսկ ֆիզիկապես ծերանալով՝ հոգով արդեն մահանում է։
Իսկ այն մարդիկ, ովքեր իրենց կատարած յուրաքանչյուր սխալ քայլի համար մեղադրում են ուրիշին, մի օր նմանատիպ սխալ քայլի կամ սխալ խոսքի պատճառով վատ ավարտ կունենան, ինչպես և Դորիան Գրեյը:

Ասում է՝ եթե թուղթը վերցնես, կիսես երկու մասի, դնես իրար վրա ու էլի կիսես, ու էդպես՝ 50 անգամ, թղթի հաստությունը կհասնի արեգակին: Երկրաչափական պրոգրեսիա: Հա, մոռացա ասել՝ Զոբրիստն է ասում: Նաև ասում է, որ մեկ օրում բնակչության թիվն ավելանում է քառորդ միլիոնով: Էդ ամենն ասում է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության նախագահին: Ու գիտե՞ք՝ ինչ է առաջարկում, առաջարկում է մարդկանց այլևս չբուժել կամ համաճարակ տարածելով բնակչության թիվը նվազեցնել, որովհետև մարդկային տեսակի քանակը արդեն թույլատրելիի սահմանը հատել է:

Մոռացա ասել: Խոսքը Դեն Բրաունի «Ինֆեռնո» վեպի հերոսների մասին է:

Արդեն հետաքրքիր է, չէ՞: Դե, եկեք ասեմ, որ էս մեր Զոբրիստը էդ համաճարակը արդեն ստեղծել, ինքնասպան է եղել ու հուշումներ է թողել, որ գտնեն: Էստեղ պետք է ծանոթանանք Լենգդոնի՝ «կինոյի տղայի» հետ, որը Հարվարդի համալսարանում դասախոս է: Նրան օգնության են կանչել, որովհետև մեր Զոբրիստը, շատ սենտիմենտալ անձնավորություն լինելով, իր բոլոր հուշումները Դանթեի «Աստվածային կատակերգության» միջոցով է թողել, իսկ Լենգդոնը Դանթեի մեծ գիտակ է:

Եթե արվեստի սիրահար ես, կամ գոնե հասկանում ես, որ վերնիսաժում վաճառվող նկարներին պետք չէ հիացած նայել, քեզ համար էս գրքում մեծ գիտելիքների պաշար կա:

Առանց տեսնելու՝ անգիր պատկերացնում ես Բոտիչելլիի Դժոխքի քարտեզը, առնվազն ուզում ես տեսնել Վազարիի գաղտնի ուղերձ պարունակող որմնանկարը: Սիրտդ կոտրվում է, երբ իմանում ես, որ Միքելանջելոյին միշտ իր կերտած Դավթի կերպարով պատկերացնելուց հետո պարզվում է, որ նա իր սիրեցյալին է էդպես պատկերել, իսկ Բոտիչելիի հանրահայտ «Վեներայի ծնունդը» ուղղակի հարսանեկան նվեր է:

Էսպես արվեստոտ ու արկածային որոնումներից հետո Զոբրիստի համաճարակը գտնում են: Բայց արդեն ուշ էր, այն արդեն տարածվել էր: Ու գիտե՞ք ինչ, ամենատարօրինակն այն է, որ գրքի վերջում Զոբրիստի արած քայլը նույնիսկ մի պահ խելամիտ է թվում: Բայց չեմ ուզում պատմել համաճարակի մասին: Ուղղակի գիրքը կարդալիս մի քիչ երկար սկսում ես մտածել:

Հա, ինչ էի ուզում ասել։
Կարդացեք, լավն է: Դեն Բրաուն. «Ինֆեռնո»:

«Մարդիկ սարսափում են արտասովորից»,- ասում է Բրեդբերին:

Միգուցե համաձա՞յն ես մտքի հետ ու արտասովոր մարդկանց ուզում ես դո՞ւրս հանել հասարակությունից: Քո կարծիքով տարբերվող մարդիկ նորմալ չեն, իրենց միտքը միշտ ուրիշ տեղերում է թափառում, կապույտ մազերով աղջիկները երբեք անկեղծ չեն սիրում. ո՞նց կարող է նման արտաքինով մեկը զգացմունքներ ունենալ: Սեփական կարծիք ունեցող մարդիկ գոռոզ ու ինքնավստահ են, որովհետև քո անգիր արած դատողություններն իրենց հետաքրքիր չեն, որովհետև երբ դու խոսում ես ուրիշի նախադասություններով, երբ դու սերը պատմում ես Սևակով, աշունը` Տերյանով, նա խոսում է իր «ես»-ով, ու դու դրա համար նրան չես սիրում, որովհետև քեզ բարկացնում է քո անկարողությունը, քո կաղապարված լինելը, որովհետև դու բավականին շատ ես խրված ամբոխի մեջ, որ կարողանաս դուրս գալ, մտածել, դատողություններ անել, որովհետև քեզ համար հեշտ է համաձայնել նրա հետ, ում հետ դու այդ պահին խոսում ես, որովհետև դու չես ուզում երբեք վիճել, պաշտպանել քո համոզմունքները:

Ես քեզ նմաններին տեսնում եմ ամեն օր։ Քեզ, որ վախենում ես խորտակվել դիմացինի աշխարհում, դրա համար դու ուզում ես հեռու լինել նրանից, քեզ համար հեշտ է փախչել ամբոխի մեջ, քան կարդալ, որովհետև կարդալով դու կսկսես մտածել, մտածել ու հասկանալ, հասկանալ ու մտածել, իսկ հասկանալը երբեմն ցավոտ է, գիտակցելը երբեմն տանջում է, երբ վերլուծում ես, թե որքան սխալ բաներ կան աշխարհում, թե դու որքան անելիք ունես, դու դրանից վախենում ես: Քեզպեսները սիրում են ապրել անգիտակից, ասել է, թե` անտեղյակ, կամ ավելի կոնկրետ` բթացած:

Մեղավորը մենք ենք՝ բոլորս, որովհետև մենք սիրում ենք լսել, կարդալ, տեսնել հասանելին, պարզն ու հասարակը, որ չի ստիպի նախ զարմանալ, հետո փշաքաղվել, սառել տեղում, վերջում անկարող լաց լինել ու հասկանալ, թե որքան փոքր ենք մենք այն մարդկանց մոտ, որոնք ստեղծում են արժեքներ։

Մենք չենք գտնում ինքներս մեզ, մենք չենք գտնում մեր տարբերությունը, մենք յուրաքանչյուրս մի մատնահետք ենք, մի տերև՝ միակը, չկրկնվող, յուրահատուկ։ Մենք, գրողը տանի, ծնվում ենք ամեն մեկս ուրիշ լացով, որ հետագայում դարձնում ենք հազիվ լսելի մի ձայն, որ երբեմն ամբոխի մեջ «այո» գոռալու համար ենք բարձրացնում։

Մենք մեզ կապկպում ու գցում ենք մեր ներսի ամենամութ անկյունը, մեր մարմնի մեջ մենք բանտարկված ենք ու ազատությունը տվել ենք ուրիշին։ Ասում են՝ գիրքն այրվում է 451°-ում՝ ըստ Ֆարենհայթի, ընտրությունը մերն է. մենք կգտնե՞նք ամեն գրքում մեր տողը, թե՞ անտարբերության կրակով կայրենք դրանք։

 Համեմատական վերլուծություն

1886-87 թվականներին «Արևելյան մամուլի» էջերում հրապարակվեց Վրթանես Փափազյանի «Սոխակի տղան» վիպակը: Ազգային մշակույթի ու դպրոցների նկատմամբ ցարիզմի սանձարձակ արշավանքները խորին զայրույթով էին համակել հայ դեմոկրատիային: Երիտասարդ գրող Վրթանես Փափազյանն իր այս վիպակով առաջինն է ձեռնամուխ լինում Արևելյան Հայաստանի «տիրոջ» գեղարվեստական մերկացմանը՝ լայն կտավի վրա: Վիպակի կոնֆլիկտային երկշերտ կառույցի մեջ հեղինակը զուգորդում է մի կողմից ցարիզմի և հայ գյուղացիության քաղաքական հակադրության պարագան, իսկ մյուս կողմից՝ սոցիալական ընդվզումները ազգի բուն ներսում: Վիպակի գլխավոր հերոս Կարապետը՝ Սոխակի տղան, իր ընկերների՝ Առաքելի, Ջհանգիրի, Գրիգորի և այլ ըմբոստների հետ, պայքարում է և՛ պետության, և՛ ազգային բուրժուազիայի դեմ: Նրանք իրենց առջև նպատակ էին դրել դեմառդեմ ելնել ցարական չինովնիկության և արևելահայ գյուղացիության հարստահարիչների դեմ, պաշտպանել նրանց շահկատարություններից հողագործ հայի արդար հացն ու ոտնահարված իրավունքները: «Բլբուլի տղան նախախնամություն էր ո՛չ միայն Արարատի, այլև բոլոր Կովկասի ժողովրդյան համար, ահարկու հրեշտակ կաշառակուրծ մարդերի և քաղաքի ավազակների համար»: Վեպի բուն գաղափարը արտահայտվում է գլխավոր հերոսի խոսքերում. «Մեռնիլ, այո՛… Ինչ է կյանքն այսուհետև ինձ համար… Կմեռնիմ, սակայն պետք է դեռևս փոքր-ինչ էլ հնձել «Չինովնիկների» արտը… Պետք է ոչնչացնել հայերիս այս սարդերն և ապա մեռնիլ»: Գրականագիտության մեջ իրավացիորեն նկատվել է, որ «Սոխակի տղան» կրում է «Վերք Հայաստանիի» ազդեցությունը: Եվ ըստ այդմ՝ այս երկու ստեղծագործությունները ունեն մի շարք ընդհանրություններ: Առաջինը՝ երկու վեպերի հերոսներն էլ կոչվում են Աղասի և քանաքեռցի են: Փափազյանն ինքն է հիշատակում Վերքի հերոսին, ասելով, որ իր հերոսը երկրորդ Աղասին է: «Քանաքեռցին չի մոռանալ յուր հայրենակիցը, նրա գերեզմանը գտնվում է այնտեղ-բլրի գագաթին շինված եկեղեցվո դռան մոտ. ամեն օր քանաքեռցին համբուրում է գերեզմանը. գյուղական կինն երազում է Աղասիին, և այդպես եղավ, որ քանաքեռցի Կարապետի Մարիամ կինը 1856-ին ծնավ յուր որդին, դեմքով ճիշտ նման Աղասիին, և անունը դրվեցավ Աղասի: Մարիամ յուր հղիության միջոցին Աղասիի պատկերն ուներ յուր աչքի առջև և երբ ծնավ՝ Արարատին տվավ երկրորդ Աղասի մը…»:

Թեև հերոսի անունը Աղասի էր, սակայն վեպում նա կոչվում է հոր անունով՝ Կարապետ, իսկ ավելի հաճախ՝ Սոխակի տղա: Վիպական ամբողջ տարածքում զգացվում է աբովյանական շունչը, և ինչպես նշել է Աշոտ Օհանյանը, «Սոխակի տղան» Աբովյանի վեպի յուրատեսակ շարունակությունն է: Այն ժամանակագրորեն հաջորդում է «Վերքին»: Եթե «Վերք Հայաստանին» պատկերում էր Արևելյան Հայաստանում պարսկական գերիշխանության ծանր տարիները, հարստահարությունները, դրանց դեմ ժողովրդի պայքարը Աղասու կերպարով և ռուսական հովանին փրկության ափ դիտելը, ապա Փափազյանի վեպում արդեն պատկերվում է ռուսական իշխանության պարագան: Հայտնի է, որ «Վերքը» գրելուց հետո Աբովյանն ինքն էլ կասկածում էր, արդյոք ճի՞շտ էին իր արտահայտած գաղափարները ցարական իշխանության մասին: «Օրհնվի են սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարհը մտավ և ղզլբաշի չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց… Աստծուն փառք տանք, որ մեր աղոթքը լսեց, մեզ ռուս թագավորի հզոր աստվածահաստատ ձեռքի տակը բերեց»: Իսկ Աբովյանից մի քանի տասնյակ տարի հետո ռուս թագավորի հզոր «աստվածահաստատ» ձեռքը անսքող դաժանությամբ կտրտում էր հայ ժողովրդի կենսական երակները, ոտքի տակ նետում ու ճզմում, տրորում նրա սրբության սրբոցը՝ դպրոցը, մշակույթը, լեզուն: Այսինքն՝ հայ ժողովուրդը՝ փրկվելով ֆիզիկական ոչնչացումից, կանգնում էր ուծացման անխուսափելի վտանգի առջև, բախվում ցարիզմի սառը և հաշվենկատ քաղաքական ծրագրին, որը 80-ական թվականներին հանգեց չափեր չճանաչող հանդգնության: «Արարատյան նահանգում ռուս «քաղաքակրթյալ» կոչվող իշխանության մեջ գյուղացին չգիտե, թե որտեղից է գալիս հարվածն, ով է հարվածողն և զենքն, այստեղ կողոպուտները, բարբարոսները կառավարության պաշտոնյաներ էին, և քաջալերվում էին նորանից… Այստեղ ևս առևանգվում էին կույսեր, այստեղ ևս ամուսինն յուր աչքով տեսնում էր կնոջ բռնաբարվիլը»: Երկրում տիրող այս վիճակի դեմ էր ելել Սոխակի տղան՝ իր խմբով: Վեպում նշվում է, որ Սոխակի տղան ազգակցական կապերով կապված է Աբովյանի Աղասու հետ և նրա նման, սա ևս օժտված է բազմաթիվ բարեմասնություններով, և հատկապես, աչքի է ընկնում իր արդարամտությամբ: Գովերգվում են նրա արտաքին-ֆիզիկական տվյալները՝ «Ծնված լինելով քաջառողջ կազմվածքով, մանկությունից ի վեր սիրում էր ձի նստիլ, հրացան արձակել և սուր խաղացնել»:

Թե ինչու էր հերոսը կոչվում Սոխակի տղա, հեղինակը բացատրում է այսպես՝ «Քսաներկու տարեկան էր. գյուղացիք այժմյանից նորա անունը Սոխակի տղա էին կնքել, որովհետև անմխիթար մարդուն, ինչպես որ սոխակի երգը հանգչեցնում է, Աղասին էլ յուր խոսքերով քաջալերություններովը հանգստացնում էր յուրաքանչյուր գյուղացու, հաշտեցնում էր նոցա մեջ եղած կռիվները, բարին հարգում էր նորան, իսկ չարն ատում, որովհետև վախենում էր նորանից: Ամեն ոք գիտեր, որ սոխակի որդու տված գավազանի հարվածը նշանավոր էր»: Փափազյանի վեպի նմանությունը Աբովյանի վեպին արտահայտվում է նաև նրա ողբերգական ավարտով. խնջույքում արբեցած Սոխակի տղային, որին տանուտեր Հայրապետը կազակներից թաքցրել էր խոտի դեզի մեջ, այրում են նույն այդ դեզի մեջ: «Մեկնիմեկ մի քանի խուրձեր վար թափվեցին, դեզը փլեց և կրակի մեջ տեսնվեցավ մի դաժան ստվեր, այրվող և ծփացող մազերով, ձեռքերը առաջ տարածած, դեմքը հանդարտ, և սակայն աչքերը կատաղությամբ ուղղած դեպի չինովնիկը…»: Իսկ վերջին պատկերում, ուր նկարագրվում է Աղասու ընկեր Գրիգորի այցը ընկերոջ և նրա սիրեցյալ Վարդուհու գերեզմանին, տեսնում ենք Վերքի «Զանգի» հավելվածի ազդեցությունը:

«Իմացավ, որ մի անհայտ ձեռք գերեզմանի մեջ միացրել է երկու սիրողներին. Կռթնեց ուռենիին, արտասվեց, ապա կռացավ և գրեց գերեզմանի վրա Սոխակի Որդվո երգած երգի երկու տեղերը.

… Լուսին, ծածկվիր, ընկերդ հանգչեց,

Գերեզման, բացվիր, սոխակը լռեց…

Համացանցն այսօր շատերի համար, հատկապես՝ դպրոցականների, դարձել է կարևոր խնդիր: Սակայն մեր դասարանում այդպես չէ: Մենք տարվել ենք ոչ թե համացանցով, այլ գրականությամբ: Մենք ընթերցում ենք ոչ միայն հայ, այլև արտասահմանյան գրականություն: Բավական է մի հետաքրքիր գիրք ընթերցել, և չես էլ նկատում, թե ինչպես ես շարունակաբար անընդհատ կարդում: Սկզբնական շրջանում, երբ սկսել էինք գիրք ընթերցել, չէինք կարողանում ամեն ինչ ընկալել, առաջանում էին հարցեր, մենք դիմում էինք մեր գրականության ուսուցչուհուն: Վերջինս մեզ քաջալերելու համար տալիս էր մեզ հուզող հարցերի պատասխանները և առաջարկում ավելի շատ ընթերցանությամբ զբաղվել, որպեսզի անհասկանալի հարցեր արդեն չմնան: Ուսուցչուհուս խորհրդից որոշ ժամանակ անց դասարանում մի քանի երեխաներ սկսեցին զբաղվել ընթերցանությամբ, այդ թվում նաև ես: Հետո արդեն կարդալու ընթացքում սկսեցինք գրքերը փոխանակել և միմյանց պատմել մեր տպավորությունների մասին: Ընթերցումը սկսեցինք պատմավեպերից: Բացումը կատարեցինք Րաֆֆու «Սամվել» պատմավեպով: Տպավորություններն այնքան մեծ էին, որ շատերս արդեն սկսեցինք հաջորդաբար այն կարդալ: Այն հայրենասիրական ոգին, որը մեզ ներշնչեց այդ պատմավեպը, ստիպեց կարդալ շատ ու շատ այլ պատմավեպեր, ինչպիսիք են՝ «Տիգրան Մեծ»-ը, «Գևորգ Մարզպետունի»-ն, «Վարդանանք»-ը և «Ռանչպարների կանչ»-ը: Գիրքը սկզբում ընթերցեց Տաթևը, որը փոխանցեց ինձ, ես՝ Լուսինեին, նա՝ Վահեին, Վահեն էլ իր մտերիմ ընկեր Հայկին: Ներկայումս գիրքը ընթերցում է Վիկտորյան: Աշխատում ենք նրան չպատմել մեր տպավորությունների մասին, որպեսզի հետաքրքրությամբ կարդա:

Պատմավեպերով հետաքրքրվողներին չէին զիջում նաև արտասահմանյան գրականությամբ հետաքրքրվողները: Հատկապես՝ Ալեքսանդր Դյումայի «Ասկանիո», «Կոմս Մոնտե Քրիստոն», «Կոմսուհի դը Մոնսորո» և «Երեք հրացանակիրներ», Շառլոթ Բրոնտեի «Ջեյն Էյր» և Ժյուլ Վեռնի «Խորհրդավոր կղզի» ստեղծագործությունները դարձան գլխավոր նյութը: Գարիկը մեծ արագությամբ ընթերցելով վերոնշյալ գրքերը՝ փոխանցեց մյուսներին: Ընդ որում մեզ` պատմավեպեր սիրողներիս, սկսեց հետաքրքրել նաև արտասահմանյան գրականությունը, և հակառակը: Յուրաքանչյուրս գիրքն ընթերցելուց հետո պատմում էինք մեզ դուր եկած կերպարների մասին, վերլուծում, մեկնաբանում, հետո գրքերը միմյանց փոխանցելով՝ ընդհանուր պատկերացում կազմում, իսկ հարկ եղած դեպքում նաև ուղղություն ցույց տալիս իրար:

Ընթերցանությունը համացանցից շատ ավելի հետաքրքիր է, իհարկե, մենք նույնպես օգտվում ենք համցանցից, բայց մենք ամբողջովին մեր ժամանակը չենք վատնում դրա վրա: Գիրք կարդալուց ոչ մի վնաս չկա, դեռ մի բան էլ բառապաշարդ ավելի է հարստանում և ավելի լավ ես կարողանում արտահայտել մտքերդ, ընդարձակ և հարուստ բառապաշարով ավելի հեշտ ես կարողանում ստեղծագործել: Համակարգչից մի փոքր բաժանվելու ամենալավ միջոցը ընթերցանությունն է: