Սուրբ գործը, որ միշտ իրականացվում է մեր զինվորների կողմից, արժանի է մեծարման:

Իրենց տաքուկ անկողինը դարձրին հայոց հողը, իսկ բարձը՝ քարը: Հանուն ինչի՞: Հանուն այն ազգի, որը գոյատևել է հարյուրավոր տարիներ, ապրել օտարների լծի տակ, ապրել և պայքարել: Նրանք առանց երկմտելու իրենց կյանքն են զոհաբերում հանուն մի բուռ ազգի, որ այդ մի բուռը հայինը լինի, հանուն խաղաղության:

Տասնութ-քսանամյա պատանիներ, ովքեր գիշերները արթուն են մնում միայն ազգին պաշտպանելու, իրենց մայրերի և քույրերի խաղաղ անդորրն ապահովելու համար, որ ազգը խաղաղ ապրի, և հայը հավերժ գոյատևի:

Ապրում են նույն մարզում, նույն շրջանում և նույնիսկ նույն տանը:

Մակիչ Բաղատի Ասրյան, այն պատանիներից մեկը, ով զոհվեց Ֆիզուլի-Հորադիս պաշտպանական դիրքերում: Բազմաթիվ մարտերում հերոսական հաղթանակ տարավ: Սրաթև արծվի պես առաջ նետվեց և գրավեց թշնամու դիրքերը: Հաղթանակները, որ հաջորդում էին ոգևորիչ և հուսադրող էին: Սակայն թշնամու արկը մահաբեր եղավ նրա համար: Այդ հողը ներկվեց արյունով, հայ քաջի արյունով: Հզոր մարտիկ, քաջ տղա, ով առաջին զոհված ազատամարտիկն էր մեր ձորերի: Նա չուներ երեխա, կին, բայց զոհվեց հանուն այն նորածին մանկան, ում առաջին ճիչը պետք է լսվեր խաղաղ հայրենիքում: Զոհվեց հանուն իր ընտանիքի: Բայց ինչ ընտանիք, երբ մենք ամեն գիշեր դուռը կողպելուց հիշում ենք նրա բացակայությունը և ցավ ենք ապրում:

Երջանիկ մարդիկ մեր գյուղում կային, երջանիկ օրեր և ժամեր նույնիսկ:  Ժամանակը կանգ առավ, երբ մեր գյուղ բերեցին նրա աճյունը:

Մարտի 8, մայրության օր: Սովորաբար մայրերին նվիրում էին վարդեր, բայց իմ տատիկին նվեր բերեցին իր զավակին: Ամբողջ տունը սգով լցվեց, բայց արցունքները չէին կարող հետ բերել իմ հորեղբորը: 1994 թվականին այդ շրջանում շատ զոհեր եղան: Ավելացավ որդեկորույս մայրերի թիվը: Այն տոկուն և իրենց որդիների պես արի հայ մայրերի, ովքեր իրենց որդիների ծանր ու դժվար կորուստը մխիթարում էին վաղվա խաղաղ ու երջանիկ երկնքի տակ խաղացող, աճող, հանուն հայրենիքի իրենց կյանքը զոհող հայ երիտասարդի մեջ: Տատս սպասում էր իր զավակին՝ վահանը ձեռքին, բայց նրան տուն բերին վահանի վրա:

Ժամանակին չգնահատեցին նրա արիությունը, և դա նորից ցավ եղավ մեր ընտանիքի համար: Միայն 2002 թվականին Մակիչ Բաղատի Ասրյանին պարգևատրեցին «Արիության» մեդալով: Տարիներ անցան, 2011 թվականի փետրվարի 2-ին ծնվեց փոքրիկ Մակիչը: Տունը նորից լցվեց մանկան ճիչով, և կարծես թե նա հորեղբայրս լինի, ով պետք է տասներեք տարի հետո գնա հայկական բանակ` իր պարտքը կատարելու, բայց վերադառնա վահանը ձեռքին:

Շատ բան ունեմ ձեզ պատմելու, բայց ևս մեկ հերոսի կյանքին ծանոթանալու համար այսքանն էլ երևի բավական է:

Ճանաչենք մեր հերոսներին:

Լուսանկարը՝ Գարիկ Գանջալյանի

Մեր թաղն անվանում են Դիմաց թաղ, քանի որ մենք թշնամուն մոտ ենք, կարելի է ասել, դեմ-դիմաց: Մեր թաղը այնքան էլ մեծ չէ: Մենք երեխաներով երկու տարի առաջ հավաքվում էինք մեր թաղում,ինչպես թաղեցիներն են ասում՝«Վերդոյի քուչում»: Խաղում էինք՝ «պահմտոցի», «անուն գոռոցի» և այլ խաղեր: Մենք մոտ 20 երեխա էինք, երեկոյան ժամը 5-ից մինչև իրիկվա 11-ը խաղում էինք, իսկ դրանից հետո չէինք ուզում գնալ տուն, սակայն արդեն ուշ էր:

Մի օր ես, քույրս և եղբայրս որոշեցինք մեր տան դիմաց կազմակերպել ճամբար, մեր թաղի բոլոր երեխաները, ինչպես նաև մեծերը, հավաքվում էին, մենք տարբեր խաղեր էինք կազմակերպում, պարում էինք և ուրախանում: Այնքան լավ էր անցնում, որ մենք կորցնում էինք մեր ժամանակի զգացողությունը:

Լուսանկարը՝ Գարիկ Գանջալյանի

Մի անգամ, երբ մենք խաղում էինք պահմտոցի, նկատեցի մի մեծ օձ և շատ վախեցա, միանգամից գոռացի: Բոլոր տղաները հավաքվեցին: Դավոն և իմ եղբայրը սպանեցին այդ օձը: Մենք նորից խաղում էինք առանց վախի: Այն ժամանակ կրակոցները շատ քիչ էին: Մենք շատ հանգիստ միացնում էինք բարձր երաժշտություն և պարում:

Օգոստոսի 16-ին գյուղից գնաց իմ ամենամոտ ընկերուհին՝ Մերին, որը նույնպես մեր թաղից էր: Դրանից հետո չհավաքվեցինք, որովհետև մեր անսիրտ թշնամիները ամեն գիշեր կրակում էին գյուղի ուղղությամբ: Այդ օրվանից էլ դադարեց մեր գեղեցիկ և անհոգ մանկությունը: Մենք վախենում էինք հավաքվել և խաղալ ընկերներով:

Լուսանկարը՝ Գարիկ Գանջալյանի

Մեր թաղը գտնվում է թշնամու նշանառության կենտրոնում: Մեր բակից երևում են թշնամու դիրքերը: Ճիշտ է, մենք երբևիցե խուճապի չենք մատնվում, բայց ամեն դեպքում մեր սրտերում կա վախ: Այդ վախը հենց կրակոցն է: Մեր թաղի բոլոր տղամարդիկ կանգնում են ամեն մեկը մի տեղ, մտածելով, որ կարող է դիվերսիա լինել, հսկում են, որ թշնամին գյուղ չմտնի: Երևի իրենք էլ են վախենում, բայց ինչ արած, կանգնում են թե իրենց ընտանիքների, թե մյուս համագյուղացիների համար:

Մեր թաղի բոլոր մարդկանց երազանքը նույնն է՝ խաղաղություն, երևի ոչ միայն մեր թաղի, այլ բոլոր մարդկանց երազանքը նույնն է՝ խաղաղություն

Երբ խոսում է ցավը, լռում է ամեն ինչ, կանգ է առնում անգամ ժամանակը:

Եթե մի օր սովորեմ երազել, կերազեմ հավատալ հրաշքներին:

Տասնվեց տարիների ընթացքում չէի հասկացել, թե ինչ է նշանակում պատերազմ: Մեծերը հիշում են, իսկ փոքրերը պատկերացնում: Կարծես թե նրանք երբեք չէին լսել այս արտահայտությունը. պատերազմ հանուն հայրենիքի:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ապրիլի չորս… Լուսինը կրկին կորավ մշուշի մեջ: Քամին փոթորկի պես աննկատ անցավ իմ կողքով: Պայթեց ականը, գետինը ցնցվեց, կանաչ խոտը արյունով ներկվեց: Ծանր էր օրը, օդը ճնշում էր, իսկ ամպերը՝ ոռնում: Այդ օրը իջել էի եկեղեցի զինվորների համար աղոթելու և մոմ վառելու:Եկեղեցու բակում ինձ ասացին, որ մեր գյուղապետ Մայիս Միրզոյանը զոհվել է: Ավելի մեծ ցավ պատճառեց այն, որ նրա հետ զոհվել էին նաև հորեղբայրս՝ Սեդրակ Ասրյանը և հորաքրոջս ամուսինը՝ Եղիշե Նիկոլյանը: Արցունքներ, որ գլորվեցին աչքերիցս: Ցավ էր, մեծ ցավ: Ընտանիքներին ավելի շատ տանջում էր այն, որ նրանք չհասան ռազմի դաշտ, այլ զոհվեցին թշնամու անօդաչու սարքի առաջացրած պայթյունից:

Ընկան հերոսի պատվով և վերջին խոսքը «Հայր Մեր»-ը եղավ: Նրանք չէին պատկերացնում, որ իրենց մոր ձայնը վերջին անգամ են լսելու, որ այս երկու հազար տասնվեց թվականի ծաղկած գարունը  իրենց վերջինն է լինելու: Շատ բան չէին պատկերացնում, պատկերացնելու ժամանակ չունեցան: Ինը մարտիկներ  անմահացան, զրկվեցին սիրուց, կյանքից հեռացան:
Բոլորը պատմում են, խոսում նրանց մասին, նկարագրում նրանց, նրանց մարդ  կերպարը: Գովեստի շատ ու շատ խոսքեր են ասում, բայց իմ կարծիքով, չկան բառեր, որոնք կբնութագրեն  նրանց: Լացում են, ողբում, բայց այս ամենն էլ հետ չի բերի մեր հերոսներին:

Արմենը կրկին գնաց ծառայության, բայց ծեր մայրը աղաչում էր, որ չգնա: Նրան անգամ հետ չպահեց այն, որ մոր մինուճարն էր: Չուներ զավակ, որ իր գործը շարունակեր, ամուսնացած չէր:

Կարոն ունի հինգ զավակ, գնաց նրանց պաշտպանելու համար:

Սեդրակը արդեն ուներ պատերազմից հուշեր, բայց  նորից գնաց:

Միրզոյանին ոչինչ հետ չպահեց: Գնաց, որ իր զինվորների կողքին լինի:
Եղիշեն նորածին թոռան համար նոր տուն էր կառուցում, բայց գործը կիսատ թողեց:

Գնացին հերոսները և անմահացան, մարտնչելու ժամանակ չունեցան:

Մայիս Միրզոյան, Սեդրակ Ասրյան, Եղիշե Նիկոլյան, Սերգեյ Դանղյան, Արմեն Բեգլարյան, Արմեն Հովհաննիսյան, Էդուարդ Ալեքսանյան, Դավիթ Սարգսյան, Կարո Համբարձումյան:

Ցավակցում եմ բոլոր հայերիս, այն մայրերին, ովքեր հերոսներ են ծնել: Ձեր և ձեր զավակների շնորհիվ այսօր հայը գլուխը հանգիստ դնում է բարձին: Նրա՛նք, ովքեր ողջ և առողջ կանգնած են սահմանին, մաղթում եմ խաղաղ օրեր: Դուք մեր հպարտությունն եք:

Լուսանկարը՝ Անի Գրիգորյանի

Աշտարակի Ս. Շահազիզի անվան թիվ 2 հիմնական դպրոցի աշակերտական խորհրդի անդամներով որոշեցինք մենք էլ մեր կարողությունների սահմանում օգնել Արցախում հերոսաբար զոհված Քյարամ Սլոյանի ընտանիքին: Որոշումը կայացավ, բոլորը համաձայն էին: Հավաքեցինք որոշակի գումար: Ես, 7-րդ դասարանից մի տղա  և 2 ծնող գնացինք Արտաշավան գյուղ: Տան ճանապարհը ուշ գտանք, գյուղացիներից հարց ու փորձ անելով: Բոլորի աչքերը միանգամից լցվում էին արտասուքով, երբ հարցնում էինք, թե որտեղ է գտնվում նրանց տունը: Վերջապես գտանք, բայց նրանք տեղափոխվել էին Քյարամի հորեղբոր տուն, քանի որ իրենց տունը կիսակառույց վիճակում էր:

Երբ հասանք, մտանք ներս, ասացինք մեր կարեկցանքի խոսքերը: Ահավոր հուզված էինք: Ես հազիվ էի ինձ զսպում, արցունքները խեղդում էին կոկորդս: Քյարամի մայրը ոչ մի բառ չէր կարողանում ասել, նստել էր տղայի նկարների կողքին, ուշադիր նայում էր սառած աչքերով և երևի մտովի հիշում տղայի հետ անցկացրած ամեն մի պահը: Նրանց վիշտը մեծ էր: Նայում էի նրանց թախծոտ աչքերին ու ցավ էի զգում: Քյարամի հայրն ու եղբայրները հպարտանում էին նրանով, ասելով, որ իրենք էլ են պատրաստ զոհվել հանուն հայրենիքի:

Այնտեղ էին նաև բարեգործական կազմակերպություններից մարդիկ, որոնք Քյարամի եղբայրների և գյուղացի կամավորների հետ մասնակցում էին Քյարամենց կիսակառույց տան շինարարությանը: Նրանք ցանկանում էին իրականացնել Քյարամի խոստումը, որ տվել էր մորը. Բանակից վերադառնալուց հետո ավարտել տան շինարարությունը: Հայրը ցավով հիշեց, որ իր տղան վերջին լուման դրեց տան պատի առաջին քարի տակ, որ այդ տունը իրենց լիություն բերի ու շուտ կառուցվի:

Լուսանկարը՝ Անի Գրիգորյանի

Նա մի քանի դեպք պատմեց իր որդու հետ կապված և ասաց իր սրտի խոսքը:

-Բանակ գնալուց առաջ մի փոքր շուն բերեց, ասեց` պահեք մինչև գամ: Բանակից միշտ զանգում հարցնում էր, ասում էր` ո՞նց ա շունս, ես էլ ասում էի` շատ լավ ա, ուզում ես` հեսա կնկարեմ, կուղարկեմ քեզ:

Շունը շատ ուրախ էր, միշտ խաղում էր, ուտում, իսկ Քյարամի պոստ բարձրանալու օրը չափից ավելի անհանգիստ էր, իրան տարօրինակ էր պահում… Ու հենց իմացանք, որ տղես մահացել ա, հաջորդ օրը շունը կորավ, անհայտացավ ու մինչև հիմա չկա….

Երեք ընկեր են եղել, զգացել են, որ չեն կարում էլ պայքար մղեն, փամփուշտներն էլ վերջացած ա եղել: Հենց թուրքերի դիմաց տրաքացրել են իրենց, Քյարամի ոտքն ա կտրվել, իսկ 2-ը մահացել են: Վիրավոր էլ մինչև վերջ կռվել է:

Մեկը մեկին տենում, դուխով են դառնում ավելի: Մերոնք լավ դուխով կռվել են, հալալ ա իրանց:

Ամսի 30-ին գնալու եմ տղերքի հետ, ես պիտի տեսնեմ, թե որտեղ է քնել իմ տղան, սրտահովանք կլինի: Մի քիչ էլ շոր-մոր ունի ընդեղ, գնամ բերեմ: Ես հպարտ եմ, որ իմ տղեն իրոք հողի համար արյունը տվեց, մալադեց իրան:

Ես էսօր չեմ մտածում` իմ երեխեն ա, էդ երեխեն սաղինն ա, մենակ իմը չի: Փառք մեր բոլոր զինվորներին, ով մահացել է,  մեր համար է մահացել: Փառք Աստծո, էլի տղերք ունեմ, մարդ կա` մի մինուճար տղա ունի, բայց իմ տղերքը կողքս են:
Խաղաղություն ըլնի, մեր ջահելները մեղք են:

Հազար ու մի նպատակ ուներ, ինչ իմանար` կմահանար: Ուրախանում էր, ասում էր` պապ, հաշվում եմ օրերս:

Ամսի 27 ին տղես կդառնա 20 տարեկան, պիտի գնամ գերեզմաններ նշեմ: Իմ երեխեն շատ նեղություն ա տեսել, երեխա ժամանակվանից աշխատում էր:

Մահացողների ծնողներն էդքան մեղք չեն, վաղը-մյուս օր ծնողը կուտի էլ, կխմի էլ… Զինվորներն են մեղք, եթե մահանում են, ուրեմն պիտի անուն, շնորհք թողնեն…

Ահա այսքանը, այս դաժան ու անգութ պատմությունը կմնա մեր բոլորի սրտում: Մենք պետք է միշտ հիշենք նրանց, ովքեր չհասցրեցին ապրել…

Բոլորս էլ գիտենք‚ որ բարձր դասարանների հասնելուն պես երեխաների մեծամասնությունը ընտրում է իրեն հոգեհարազատ մասնագիտություն և հաճախում համապատասխան մասնավոր պարապմունքների։ Մեր գյուղում կան երեխաներ, ովքեր հաճախում են անգլերենի պարապմունքների։ Անգլերենի պարապմունքներին հաճախելու համար նրանք միշտ դասերի վերջի ժամերից իրավունք են վերցնում‚ որպեսզի կարողանան ժամանակին տեղ հասնել։ Ասելիքս այն է‚ որ գյուղում չկա պարապմունքների հաճախելու հնարավորություն։ 

Կլիներ մոտավորապես 30 տարի առաջ, երբ մեր գյուղացի` բաղանիսցի Ռազմիկը գյուղում բացեց կարատեի կամ թեքվանդոյի խմբակ։ Խմբակը մի քանի շաբաթ էր, ինչ բացվել էր‚ բայց այնքան մարդ էր հավաքվել, կարծես մի քանի տարի էր, ինչ գործում էր։ Կարատեին հաճախում էին նաև հարևան գյուղի երեխաները։ Խմբակը օր-օրի ավելի էր կատարելագործվում և հետաքրքրանում։ Արդեն այնքան էր զարգացել‚ որ մասնակցում էին նաև Հայաստանի կարատեի մրցույթներին։ Մի քանի մրցույթի մասնակցելով մեծ հաջողությունների հասան։ Բաղանիսի կարատեի հիմնադիր կամ, ինչպես մենք ենք ասում, ընկեր Ռազմիկի սան Հովհաննես Ավագյանը հաղթեց կարատեի մրցումների ժամանակ և Հայաստանում առաջին տեղը գրավեց։ Հաղթանակի մասին իմանալուց հետո նույնպես մեծ թվով երեխաներ ոգևորվեցին և ցանկացան ընդունվել ընկեր Ռազմիկի մոտ` հույս ունենալով‚ որ իրենք նույնպես կարող են մեծ հաջողությունների հասնել։ Սակայն երեխաների երազանքները կիսատ մնացին և այդպես էլ չիրականացան։ Պատճառը շինությունն էր և մարզական իրերը‚ որոնք չկային։ Պարապմունքը սկզբում անց էր կացվում հարևան գյուղերի դպրոցի դահլիճներում, որոնք ավելի մեծ էին և ավելի հարմար։ Սակայն դպրոցի տնօրենը տեղեկացրել էր‚ որ պետք է լքեն դահլիճը և այլևս չվերադառնան։ Խումբը որոշ ժամանակ պարապմունքը անց կացրեց Բաղանիսի լքված մանկապարտեզի սենյակներում։ Բայց այդ ամենը մի քանի ամիս տևեց, որովհետև երեխաները հրաժարվեցին շարունակել մարզվել այդպիսի միջավայրում։ Եթե պարապմունքները շարունակվեին, ես չէի կասկածում‚ որ ավելի մեծ հաջողությունների կհասնեին։

Նմանատիպ իրավիճակում գտնվում նաև ես‚ որ նկարչություն սովորելու համար համար հաճախում եմ հարևան Ոսկևան գյուղ։ Հույս ունեմ, որ այն կարատեի խմբակի նման չի փակվի։

Լուսանկարը՝ Մայա Հարությունյանի

«Ես խաղաղություն եմ ուզում». մի արտահայտություն, որը կրկնում եմ ամեն օր: Խաղաղությունը ինձ համար նույնպես դարձել է երազանք, որը, հույս ունեմ, մի օր կիրականանա: Հույս ունեմ, որ խաղալու ընթացքում այլևս կրակոցից չենք վախենա և կշարունակենք մեր խաղը, մեր լեզվով ասած` «քուչում»: Մարդիկ ստիպված չեն լինի լքել գյուղը, վախից չեն իջնի նկուղ: Վերջերս գյուղում նորից կրակոցները ավելի են շատացել, սակայն, երբ խաղում ենք, ոչ մի բան չենք նկատում, չենք հիշում, որ խաղաղություն չկա:

Լուսանկարը՝ Մայա Հարությունյանի

Ես կոթեցի եմ, հպարտ եմ իմ գյուղով, սահմանին կանգնած մեր տղաներով, ովքեր մեր վտանգավոր գյուղում ապահովում են մեր խաղաղ քունը: Ղարաբաղա-ադրբեջանական շփման գծում իրավիճակը ավելի լարված է: Հայ զինվորները մեզ պաշտպանում են իրենց կյանքի գնով, բայց դա չի խանգարում համախմբվել ու մեր զինվորների կողքին կանգնել: Այս կրակոցները մեզ չեն խանգարում նաև գնալ դպրոց: Մեր դասարանը դպրոցի ամենաչար դասարանն է: Ուսուցիչներին շատ ենք ջղայնացնում, մեր դասարան մտնելիս վախենալով են մտնում, իսկ դուրս գալիս` գլխացավով: Այս լարված իրավիճակին լրջորեն ենք մոտենում: Կան դասաժամեր, որ շատ հետաքրքիր են անցնում: Դասի ժամին առաջին շարքից լսում ենք Էրիկի ձայնը, ով խոսում է երրորդ շարքում նստած Ավետիքի հետ, ում կարճ ասում ենք Ավո:

-Աաաա՜, Ավո, գնաց` ագոն…

Եվ այստեղ լսվում են պատասխան կրակոցի ձայները: Ավոն էր, ով արդեն այնքան հմտորեն էր սեղանի տակ խփում, որ կարող ես նույնիսկ մտածել, թե կրակոցներն իրական են:

Երբեմն նստած մտածում եմ, կգա՞ արդյոք մի օր, որ այլևս կրակոցներ չեն լինի, կվերականգնվի՞ խաղաղությունը, թե՞ոչ:

Լուսանկարը՝ Մայա Հարությունյանի