Հաճախ փողոցով քայլելիս ճանապարհս հետաքրքիր դարձնելու համար փորձում եմ կռահել մարդկանց մտքերը, որոնց նկատում եմ ճանապարհին: Նայում եմ ու անընդհատ նկատում, որ մարդիկ դեմքի նույն տխուր ու մտախոհ արտահայտությամբ են քայլում, և դա հաստատ բարեկեցիկ կյանքից չէ, որ այդպես է:

Այս հոդվածս առավել պարզ եմ գրելու, քանի որ միտքը, որ պետք է առաջ քաշեմ, բոլորիս էլ պարզ է, բայց ոչ ոք չի բարձրաձայնում այդ մասին:

Մարդկային դեմքի այդ տխուր այլայլումը պայմանավորված է սոցիալական վատ պայմաններով, որոնք կարծես անվերջ դարձել են մեր ճակատագրի մի մասը: Եվ ինչպե՞ս կարելի է դուրս գալ այս իրավիճակից:

Տարբեր ժամանակներում մարդիկ ստեղծել են հերոսներ, որոնք երբեմն գերմարդկային ուժով, իսկ երբեմն մտքի անբնական զորությամբ կարողացել են լուծել այդ խնդիրները: Բայց նրանք դա արել են մարդկային երևակայության մեջ, իսկ մարդիկ ամեն անգամ ավելի ու ավելի են հավատացել իրենց երևակայությանը և ստեղծել են նոր հերոսներ, որոնք մեկ հպումով վերականգնում էին արդարությունը, վերացնում սովը և հիվանդությունները: Հին աշխարհում դրանք հեթանոսական աստվածներն էին, միջնադարում քաջ ասպետները, իսկ ներկայումս դրանք սուպերհերոսներն են, ինչպես Բեթմենը, Սուպերմենը և շատ ու շատ ուրիշ «տրիկոյակիրներ»: Ու ամեն անգամ մարդկությունը ոգեշնչվելով այս հորինված կերպարներով, մոռանում է, որ հենց իր մեջ կան իրական հերոսներ, որոնցով պետք է ոգեշնչվել և որոնցով պետք է հպարտանալ:

Հիվանդ ու միայնակ մայրը, որը աշխատում է երկու տեղ, որպեսզի կարողանա պահի իր երեխաներին, մի՞թե հերոս չէ: Բժիշկը, որը 12 ժամ առանց մի վայրկյան ընդմիջելու, վիրահատություն է կատարում, հերոս չէ՞: Լրագրողը, որը կյանքի գնով լուսաբանում է թեժ կետերը, բացահայտում սուտն ու կեղծիքը, մի՞թե հերոս չէ: Մարզիկը, որը մարզվելով հետնախորշերում, դառնում է աշխարհի չեմպիոն, մի՞թե նա հերոս չէ: Գրողը, որ իր ստեղծագործություններով մի ամբողջ սերունդ է դաստիարակում, հերոս չէ՞: Քահանան, որ Պատարագ է մատուցում անգամ լքված եկեղեցում, մխիթարության խոսք բերում սգավորին, հաճախ իր վիշտը անտեսելով, արդյո՞ք նա հերոս չէ: Մեծահարուստը, որն իր գումարն ուղղորդում է բարեգործության, մի՞թե հերոս չէ: Եվ վերջապես զինվորը, որն իր կյանքը վտանգելով, օր ու գիշեր հսկում է սահմանը, մի՞թե հերոս չէ: Իսկ մարդիկ ընկել են այդ «տրիկոյակիրների» հետևից, մոռանալով, որ հերոսները իրենց կողքին են, նույն քաղաքում, նույնիսկ նույն շենքում: Ահա մերօրյա հերոսները, որոնք հետ են մղել ամենադաժան «բռնցքամարտիկի»` կյանքի հարվածները: Նրանցով մենք պետք է հպարտանանք և ոգեշնչվենք:

Ինչ որ չես հասկանում, այն քեզ չի պատկանում. հայտնի ճշմարտություն, որ մարդկային շփման բոլոր մակարդակներում ենթադրում է խոսք: 

Հյուրանոցի միջանցքում տեսա վազվզող հրաշեկ մազերով, վառվող աչքերով, չարաճճի բզեզներին, ժպտացի, պարզապես հաճելի էր մանկության հոտը:

Հաջորդ վայրկյանին այդ հոտը թունավորվեց՝ տեսա նրանց լսողական ապարատները: Նման դեպքերում սկսում ես ցավակցել նրանց, ովքեր «կիսատ» են… Ամեն անգամ, երբ հանդիպում էի նրանց, լսողական ապարատը դառնում էր այն կենտրոնը, որի շուրջ պտտվում էին մտքերս: Դրանք այնքան ճնշող էին՝ հալածելու աստիճան: Բայց արի ու տես, որ փոքրիկ «բզեզները» գոնե ինձ համար վերացրեցին քառակուսու սահմանները, որտեղ հարմարավետ տեղավորված են ընդունված կարծրատիպերը:Ասենք այսպես՝ ընտանիք, որտեղ բոլոր վեց երեխաները ունեն ֆիզիկական արատ, ծնողները պիտի որ տխրության և «հավերժական տրտունջի» մեջ լինեին: Այնինչ սեղանը, որի շուրջ ճաշում էին, ամենալուսավոր կետն էր. այնքան սեր, հոգատարություն և լույս կար…

Աչքս չէի կտրում նրանցից, փորձում էի հասկանալ՝ ի վերջո, սա ծնողների առօրյա դարձած խա՞ղն է, թե՞ իրական ապրում: Եթե անգամ խաղ էր, այնքան իրական, որ վարակիչ և ապշելու աստիճան տպավորիչ էր: Իսկ տպավորությունները դարձյալ ճեղքեցին քառակուսին, երբ «բզեզիկներն» սկսեցին իմ «կյանքը ուտել»: Նրանք շատ հանկարծակի «հարձակվում էին», ամեն անգամ անակնկալի բերելով` ստիպում ինձ վազել իրենց հետևից հյուրանոցի տարածքով մեկ:

Երբ հերթական անգամ լրջորեն պատրաստվում էի, որ այլևս չեմ հանձնվելու, նրանք այնպիսի խաղ էին խաղում գլխիս. մի անգամ «գողանում էին» հեռախոսս, մի ուրիշ անգամ` բանալին, հաջորդ անգամ ձեռքիցս գիրքն էին փախցնում: Ու այնպիսի հաճույքով էին վայելում իրենց ձեռքբերումը, որ ինքս էլ դառնում էի նրանց չարաճճիության մասնակիցը, դառնում նրանց պես ազատ՝ անսահման ազատ, և դուրս քառակուսուց:

Շատ կարճ ժամանակ անց մենք ընկերարացանք, և զարմանալին այն էր, որ անգամ մեկ բառ չէինք փոխանակել: Հաջորդ զարմանքը՝ ես այլևս չէի խղճում, ավելին, ուզում էի միանալ նրանց, բաց չթողնել, դառնալ նրանցից մեկը՝ մոռացած «կարելին ու չի կարելին»:

Այստեղ նրանցը լինելու համար խոսքի կարիք չկար: Խոսում էին աչքերը, որտեղ այնքան խաղաղ բնակվում էին աղմկոտ ուրախությունն ու թախծոտ լռությունը. այնքա՜ն խոսքեր կային, որոնց հետևից չէի հասցնում վազել: Այդ աչքերում ես տեսնում էի, որ նրանք ապրում են, այլ ոչ թե հարմարվում:

Հայտնի ճշմարտություն կա, երբ տխրությունը այցելության գա՝ նայիր շուրջդ և մխիթարվիր. կան մարդիկ, որոնց բաժինն ավելի ծանր է:

Տարվա վերջին ամիսները լի են ծնունդներով, բայց որտե՞ղ են հոբելյարները… Որտե՞ղ են, որ շնորհավորանքի խոսքեր լսեն, որ տորթի մոմերը փչեն ու երազանք պահեն ապագայի համար: Որ սեղանին հնչած բոլոր կենացներին ասեն. «Շնորհակալ եմ»: Որտե՞ղ են, որ այդ օրվա բոլոր նկարներում անպայման լինեն, ո՞ւր են…

Զոհվեցին… Ապրիլին զոհվեցին:

Վերջերս Արցախի հերոս, ապրիլյան քառօրյա պատերազմում արիաբար զոհված Ռոբերտ Աբաջյանի ծննդյան օրն է: Շնորհավոր, հերո՛ս: Ռոբերտը կդառնար 20 տարեկան: Վերջերս կարդացի: Կդառնար…

Ինձ թվում է, մի բան այնպես չէ: «Կդառնար», չեմ ուզում լսել այս բառը: Ամեն անգամ խուսափում եմ կարդալ, որովհետև արդեն գիտեմ, որ այն երբեք «դարձավ» չի դառնա:

Այս տարին էլ այսպես անցավ՝ ծնունդներ առանց հոբելյարների:

Գիտեմ, արդեն մեծ եմ Ձմեռ պապիկին ինչ-որ բան խնդրելու համար, բայց ես հավատալով խնդրում եմ. «Երբեք, ոչ մի զինվորի ծնունդ առանց հոբելյար թող չանցնի»:

Վիգեն Սուքիասյանի հուշերից

1980թ․-ից աշխատում էի Ստեփանավանի կապի հանգույցում, որպես ինժեներ։ 1987թ.-ին նոր բնակարան ստացանք «Չերեմուշկա» կոչվող թաղամասում։ Բնակարանը վերանորոգելուց ու կարգավորելուց հետո ես, կինս ու երկու որդիներս նույն տարվա աշնանից սկսեցինք ապրել այնտեղ։

1988թ․-ի դեկտեմերի 7-ն էր։ Առավոտյան սովորականի պես գնացի աշխատանքի։ Ինֆորմացիա ստացանք, որ Կուրթան գյուղում հեռախոսային վնասվածքներ կան, և որ էնտեղի ուժերով չեն կարող վերացնել խնդիրը։ Մեր գնալն անհրաժեշտ էր։ Ես ու գործընկերս՝ Սիրակը, հիմնարկի ծառայողական ավտոմեքենայով պատրաստվում էինք դուրս գալ հիմնարկից` Կուրթան գնալու համար, բայց մինչ այդ, ժամը 11-ի սահմաններում, գնացինք բաժանման պահարան` մեր նոր տան 10-00 համարը տեղադրելու համար միացման աշխատանքները կատարելու։ Այնուհետև ուղևորվեցինք Կուրթան։ Ժամը տասնմեկ անց կեսի սահմանում մեր սարքավորումները վերցրինք ու բարձրացանք հեռախոսակայան` չափումներ կատարելու։ Նոր էինք սկսել աշխատանքը, երբ հանկարծ մի սարսափելի ձայն լսվեց, ասես մի անասելի ուժի փոթորիկ լիներ։ Սկզբից այդպես էլ մտածեցինք, բայց հետո հասկացանք, որ երկրաշարժ է։ Ամեն ինչ թողեցինք և արագորեն փողոց դուրս եկանք։ Հանդարտվելուց հետո ուզեցինք բարձրանալ և շարունակել աշխատանքները, բայց մի նոր, ուժգին ցնցում եղավ։ Որոշ ժամանակ սպասելուց հետո համոզվելով, որ իրոք ամեն ինչ հանդարտվել է, բարձրացանք հեռախոսակայան և տեսանք, որ հոսանքն ընդհատվել է։ Ստուգեցինք կապը շուրջկենտրոնի հետ, կապ չկար։ Ինչ-որ վատ բան նախազգացինք։ Փողոց դուրս եկանք։ Նկատեցինք կատաղի արագությամբ դեպի մեզ եկող մի ավտոմեքենա։ Կանգնեց, վարորդը դուրս եկավ և աղաղակեց․

-Ստեփանավանը, Գյուլագարակը փլվել են։

Մենք առանց հապաղելու նստեցինք մեքենա և շարժվեցինք Ստեփանավան։ Համոզվելու համար, որ մեր գյուղերում վիճակը նորմալ է՝ ճանապարհին մտանք Սիրակենց գյուղ՝ Հոբարձի ու մեր գյուղ՝ Գյուլագարակ։ Փառք Աստծո, բոլորն էլ ողջ-առողջ էին, միայն Գյուլագարակի կենտրոնում, որտեղ դպրոցն էր, բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել։ Դպրոցի մի մասը փլվել էր։ Քանի որ իմ ուշքն ու միտքը Ստեփանավանն էր և իմ ընտանիքը, այդտեղ շատ կանգ չառանք, արագ հասանք Ստեփանավան։ Հինգերորդ դպրոցի մոտ, որտեղ իմ տղաներն էին սովորում, բազմությունն իրար էր անցել։ Ահ ու սարսափը սրտիս մեջ փնտրում էի երեխաներիս։ Քիչ հետո հանդիպեցինք կնոջս՝ Դարինկայի եղբորը՝ Հայկին։ Ասաց․

-Հանգստացի, էրեխեքդ ողջ-առողջ են։

Այդ պահին ասես աշխարհն իմը լիներ, փառք Աստծու, էրեխեքս ողջ են։

Հետո կնոջս տեսա էրեխեքի հետ, գնացինք ստուգելու մեր շենքի վիճակը։ Ի~նչ սարսափ: Թաղամասի շենքերի մեծ մասը փլուզվել էր, լրիվ կամ մասնակի։ Այն շենքը, որտեղ 1 ժամ առաջ բաժանման պահարանից մեր հեռախոսն էինք միացնում, ամբողջությամբ փլվել էր։ Շենքի տակի խանութը, հացի մեքենան, բոլորը մնացել էին փլատակների տակ։ Մեծ ցավ ու ափսոսանք ապրեցի, երբ իմացա, որ հացի մեքենայի վարորդը մահացել էր, ով հորեղբորս՝ Զավենի տղա Ալբերտն էր։ Փրկարարներն արդեն սկսել էին իրենց աշխատանքները։ Մենք նույնպես սկսեցինք օգնել: Ընթացքում մենք գնացինք մեր տուն։ Մեծ զարմանք ապրեցինք, երբ տեսանք, որ մեր բնակարանը կանգուն էր։ Տանը առանձնապես վնասվածքներ չկային։ Բայց ամեն ինչ այդպես թողեցինք, և կնոջս ու երեխաներիս հետ գնացինք գյուղ, քանի որ մնալու պայման չկար։ Գյուղում մեր տանը բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել, բոլորն էլ սարսափած էին։ Բայց մի լավ բան կար, հումորը միշտ անպակաս էր։ Այսպես եղբորս կինը կատակում էր․«Երկրաշարժն եղավ, էտա սաղս դուրս թռանք, մեկ է տենանք` տատը չկա։ Սկսինք անհանգստանալ։ Մտանք տուն, տեսանք տատը նստած չայ ա խմում: «Այ կնիկ,-ասի,- խի՞ չես դուրս եկել»: Տատն էլ, թե. «Բա չայս չխմեի՞»…

Հետ դարձա Ստեփանավան` տեսնելու, թե ինչ է կատարվում այնտեղ։ Գծաապարատային սրահում բոլոր կանգնակները շրջվել էին, շենքի պատերը իրարից հեռացել էին, բարեբախտաբար զոհեր չկային։ Այս օրվանից էլ սկսեցինք վերականգնողական աշխատանքները։ Մինչ աշխատանքները սկսելը սգո արարողություններ եղան։ Փլուզման հետևանքով մահացածների թիվը Ստեփանավանում 100 մարդ էր, որոնցից մեկն էլ եղբայրս էր՝ Ալբերտը։ Ալբերտը ամուսնացած էր, ռուս կին ուներ, մի տղա և մի աղջիկ։ Կինը ողբում էր ամուսնու մահը և արցունքների մեջից ասում․ «Գուշակներն ասել են, որ երբ ցար կդառնա նշանով Միխայիլը, աշխարհը կկործանվի»: Նա ակնարկում էր Միխայիլ Գարբաչովին: Այդ պահին ես ուշադրություն չդարձրի երկրի կործանման վերաբերյալ այդ ակնարկին, բայց հետագա կյանքը ցույց տվեց, որ նրա խոսքերը մարգարեական էին։

Երկրաշարժին հաջորդեց ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, Ղարաբաղյան պատերազմը, սև ու մութ օրերը, այն ծանր կյանքը, որին արժանացավ մեր ժողովուրդը։ Ես ակամա հիշում էի այդ ռուս կնոջ խոսքերը, որ իրոք եղավ մեծ փլուզում, այն երկրի, որում մենք ապրում էինք և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես, որի հետևանքները դեռ երկար ժամանակ չեն անցնի։

Էվակուացման ժամանակ կնոջս ու երեխաներիս ուղարկեցի Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ կնոջս եղբայրներն էին ապրում, իսկ ես մնացի քաղաքում` վերականգնողական աշխատանքներ կատարելու համար։

Դարինկա Սուքիասյանի հուշերից։

Երկրաշարժը եղավ, փոշտից դուրս թռանք։ Ես Էի, Լեյլին ու Լյուդան։ Դուրս թռանք ու գոռացինք․«Վա՜յ, էրեխեքս»։ Հեռվում մի «ուազ» տեսանք, գոռացինք, որ կանգնի` հետը գնանք։ Որ տեղ հասանք, 5-րդ դպրոցի մոտ ծով բազմություն էր։ Գժված էրեխեքիս էի ման գալի, մեկ էլ եղբորս՝ Հայկին տեսա, նոր ասավ որ էրեխեքիս բան չի եղել։ Սաղ էրեխեքը դաշտի վրա նստել էին։ Խեղճ Հենոյիս լեզուն էլ կապ էր ընկել վախից։

Հետո գնացինք գյուղ ու սկսինք ապրել հացատանը։ Էդ փոքր հացատան մեջ հա՛մ մեր ընտանիքն էր, հա՛մ Վիգենի ընտանիքն էր՝ եղբայրները իրենց ընտանիքներով, հայրը, մայրը, հա՛մ իմ ընտանիքն էր՝ եղբայրներս իրենց ընտանիքների հետ, մայրս, հայրս ու էլի շատ մարդիկ։ Էրեխեքին նառերի վրա էինք քնացնում։

Էվակուացման ժամանակ, երբ ամեն մեկին մի տեղ էին տանում պապդ մեզ Լենինգրադ ուղարկեց եղբայրներիս՝ Լևոնի ու Մակարի մոտ, մինչև վիճակը որոշ չափով կարգավորվի։

Գրի առավ Լիլիթ Սուքիասյանը

«…Դպրոցն էինք։ Ես ութերորդ դասարանում կսորվեի, 13-14 տարեկան հազիվ էղնեի։ Երկար դասամիջոցն էր, ժամը 12-ին 25 էր պակաս։ Մենք էլ բուֆետն էինք. դասամիջոց կենեինք։ Հանկարծ ուժեղ ձայն լսվեց, դղրդոց մի հատ անհասկանալի, չհասկցանք` ինչ է կատարվում։ Գետինը սկսեց դղրդալ, ըմբես կդղրդար, որ չէինք կարող քայլել։ Հազիվ մի կերպ դուրս եկանք դպրոցից։ Երեխեքը խուճապահար փախնում էին։ Մինչև դուս եկանք, արդեն վերջացել էր։ Մի երկու վայրկյան հետո սկսվեց երկրորդ ցնցումը, ավելի ուժեղ, քան առաջինն էր։ Հանկարծ հիշեցի փոքր քրոջս մասին։ Մնացած քույրերս արդեն դուրս էին եկել։ Իսկ փոքրը առաջին դասարանցի էր։ Մի կերպ մտա դպրոց` աստիճանները քանդվել էին, բայց ես կարողացա բարձրանալ երկրորդ հարկ։ Գնացի քրոջս դասարան, բայց նրանք այնտեղ չէին. ուսուցիչը նրանց դուրս էր հանել։

Մայրս դպրոցում էր աշխատում, երբ տեսավ մեզ ՝չորս քույրերիս: Տեսավ, որ ամեն ինչ լավ է, միանգամից վազեց եղբորս հետևից՝ մանկապարտեզ։

Հավաքվեցինք բոլորս։ Հայրս էկավ, նստեցինք մեքենան ու գնացինք Լեննական՝ էն ժամանակ քաղաքի անունը Լեննական էր։

Գնացինք` մտածելով, թե մենակ մեզ մոտ է երկրաշարժ։ Մենք Լեննական էլ տուն ունեինք, ըդուր համար գնացինք։ Արդեն կհասնեինք, տեսանք դեպի մեր ավտոն թռնող թռչունների երամ։ Երամով այդ թռչունները էկան, հարվածին մեքենային ու ընկան ներքև։

Էս տեսարանը ես կյանքում չեմ մոռանա: Նրանք ինչ-որ բանից փախնում էին։ Ինչ-որ անհայտ բանից։

Արդեն մոտենում էինք քաղաքին, երբ տեսանք քաղաքի ճանապարհին դեպի մեր կողմը էկող մարդկանց։ Մեքենան կանգնեցրինք ու հարցրինք.

-Էս ո՞ւր կերտաք, ժողովուրդ։

-Ո՞ւր մնանք, ո՞ւր… Լեննական էլ չկա։

Առաջ էրտալով տեսանք մի ամայացած քաղաք։ Հեչ բան չէր մնացել։ Սարսափելի տեսարան։ Շենքի արմատուրներից կախված մարդկանց անդամահատված դիակներ, որոնք 13-14 տարեկան երեխան չի մոռանա երբեք, այդ տեսարանները տպվել են իմ հիշողության մեջ։

Բազմահարկ շենքերից մնացել էր միայն հեղինակավոր «16 հարկանին», որին այդպես էլ կոչում էին։

Հասանք մեր շենքին, որը մեջտեղից կիսվել էր, բայց չէր փլվել։

Այդ շենքում էր ապրում նաև քեռուս ընտանիքը։ Նրանք բոլորը փնտրում էին միմյանց։ Բայց …

Քեռուս թոռը չկար…

Նրան չէին գտնում։ Դպրոցի փլատակների միջից 2 օր անց գտան նրա անշնչացած դին։

Ստիպված հետ վերադարձանք Ամասիա։

Ամասիայում ավերածություններ քիչ էին եղել՝ մի երկու շենք, բայց մենք չկարողացանք մեր շենքը մտնել, քանի որ ցնցումները կրկնվում էին։

Ստիպված մնացինք հորեղբորս նորակառույց պահեստում. մենք և երկու հորեղբորս բազմազավակ ընտանիքները։

Այստեղ մնացինք մոտ 10 օր, մինչև եկան մարդասիրական ավտոբուսները։

Կանանց ու երեխաներին այդ ավտոբուսներով տարան Կիրովական (Վանաձոր)։

Փրկվածներին գնացքով տեղափոխում էին Խորհրդային Միության տարբեր եղբայրական հանրապետություններ։ Գնացքը գնում էր Ուկրաինա, բայց մեզ համար տեղ չկար։ Մեր հետ եկող կանայք շատ լաչառ էին։ Ստիպեցին ևս մեկ վագոն ավելացնել մեզ համար։

Ուղևորվեցինք դեպի Ուկրաինա։ Այնտեղ հյուրատանը ապրեցինք մոտ 2 ամիս։ Ամանորին այնտեղ էինք, հատուկ մեզ համար տոնածառ դրեցին հյուրատանը, Ձմեռ պապ բերեցին, ուզում էին թեթևացնել մեր վիշտը, բայց ապարդյուն։

Այնտեղ մեզ լավ ընդունեցին, բայց ժամանակն էր հետ վերադառնալու, և մենք հետ եկանք Երևան: Երկու ամիս էլ այնտեղ ապրեցինք և հետ եկանք մեր հայրենի Ամասիա։ Այս անգամ սկսեցինք ապրել վագոնի մեջ, հետո վագոնները դարձան երկուսը, և ի վերջո տուն ստացանք։

Էհ, գյումրեցի, գյումրեցի… Ավաղ, շատ ցավ ես տեսել, տառապանք ես կրել բայց միշտ էլ պատվով ես դուրս եկել բոլոր փորձություններից»։

-…Ռադիոն պատիցը կախ արած էր, ես էլ պապի հետ սվաղի անըմ, տառ էն վախտին տները նոր ինք սարքըմ: Մեկ էլ ռադիոն` վըռ, հա վըռ, վըռ հա վըռ… Ասեցի` քնամ տենամ էս ի՞նչ ա լել: Դե էն վախտին Խորհրդային Միության վախտերն էր: Մինչևանը Ռուսաստանը հիլ չաներ, ստի մինն էլ ա, չէր կարա ռադիոյով մի դուզ պան ասեր: Էտա` մացա թե երկրաշարժիցը Լենինականը քանդվել ա, քանդվել ու հողին հավասարվել, սաղ ասֆալտնիքը ճաքել, լիքը մարդ ա մահացել…

-Ա տատ, բա մեր կեղմը երկրաշարժը չի՞ զգացվել,- մեր գյուղը Տավուշի մարզի Ներքին Կարմիրաղբյուրն է:

-Խի՞ չի զգացվել: Մեր կեղըմն էլ տներ քանդվեց, բայց Լենինականի նման հիմքից չէր քանդվել, սարքիլ կլեր: Իրանց կողքին 8-9 բալ էր, մեր կողքին մեղմ էր` 4-5, թե 5-6 բալ:

Ամեն տարի այս օրերին տատիկս պատմում է իր թարմ մնացած դառը հիշողությունների մասին: Պատմում է, թե ինչպես հիմքից քանդվեց Գյումրին, թե ինչպես էր ռադիոյով լսում մարդկանց ցավն ու տառապանքը: Ու մինչև հիմա ցավով է հիշում այդ տարիները:

Այդ ողբերգությունից 28 տարի անց, ճիշտ է, ես չեմ ապրում Գյումրիում, սակայն մի քանի անգամ ինձ բախտ վիճակվել է լինել այնտեղ: Այնքան ուժեղ քաղաք է, հզոր ու կատակասեր մարդկանցով, ովքեր միշտ հյուրընկալ են ու ժպիտով օտարների նկատմամբ: Այո, այդ հիշողությունները երբեք չեն ջնջվի մարդկանց մտքից, բայց իմ կարծիքով երկրաշարժը ուժեղ է դարձրել այնտեղ ապրող մարդկանց: Ու դրա վառ ապացույցը մեր օլիմպիական չեմպիոն գյումրեցի Արթուր Ալեքսանյանն է, ով Ռիոյում ոսկե մեդալակիր դարձավ: Դա մեծ հպարտություն է հայ ազգի համար ու էլ ավելի կրկնապատկված հպարտություն` գյումրեցիների համար: Ու սա էլ վկայում է, որ Հայաստանի երկրորդ քաղաքը չի կոտրվել, առաջ է նայել ու դեռ շարունակելու է հայ ազգին տալ հզոր օլիմպիականներ: Եվ ոչ միայն սպորտի, այլ նաև արվեստի ու արհեստի քաղաք է Լենինականը: Սիրում եմ Լենինականի համնուհոտը, մարդկանց ու այն ամենը, ինչը նրանց այդքան համով է դարձնում:

-Պապ, գիտե՞ս էգուց ինչ օր է:

-Բալես, ես ժամ-պատարագ կորցրել եմ: Ի՞նչ օր է:

-Դեկտեմբերի 7-ն է, պապ: Կհիշե՞ս,- ուզում էի շարունակել խոսքս, բայց պապիկս հայացքը դեպի ներքև ուղղած մի քանի անգամ կրկնեց.

-Դեկտեմբերի 7, 12-ին 20 պակաս… Դեկտեմբերի 7, 12-ին 20 պակաս…

Ու ես հասկացա, որ թեև իր տարիքին, հիշողությունները այդ օրվա մասին թարմ են մնացել: Ապա խնդրեցի պատմել երկրաշարժի մասին`սկզբից մինչև վերջ:

Ինչպես որ շատ հարցերում, այս մեկում էլ ինձ չմերժեց և մեկ բաժակ ջուր խմելուց հետո սկսեց պատմել:

-Ամեն ինչ սովորականի պես էր: Ես շուտ զարթնել, գնացել էի գործի: Տունը մերս էր, տատիկդ, քեռիդ, մորքուրդ ու մամադ: Քեռիդ ու մորքուրդ փոքր էին, իսկ մամադ արդեն դպրոցական էր, քեզի պես 9-րդ, թե 10-րդ դասարան: Տատդ քեռուդ ու մորքուրիդ քնացրել էր, օր մամայիդ դպրոց ղրկեր: Դռան շեմի մոտ սարքածս աթոռի վրեն նստած մամայիդ մազերն կհուսեր, որ դպրոց ղրկեր: Էդ ժամանակ դպրոցները առաջին -երկրորդ հերթերով էին: Մեր բախտից էր, օր մերդ երկրորդ հերթ էր,- թախծոտ ձայնով ու աչքերով շշնջաց պապս:

-Ինչի՞ համար, պապ:

-Եթե 5 րոպե ուշ սկսվեր երկրաշարժը, մամադ արդեն տնից դուրս եկած կեղներ, ու ինչ գիտես` ինչ….

-Լավ, պապ, էդ հատվածից անցի առաջ,- ասացի ես, չուզենալով մտածել այն մասին, թե ինչ կարող էր լինել մայրիկիս հետ, եթե նա երկրաշարժի ժամանակ դպրոցի ճանապարհին լիներ:

-Իսկ դու պապ, դու ի՞նչ կենեիր, ո՞ւր էիր:

-Ես էդ վախտերը լավ գործի էի: Հեչ մեկի տունը հաց չկար: Մարդիկ չեքերով ու ժամերով հերթ կանգնելուց հետո հազիվ կկռնանային հացմ առնեին, իսկ մեր տունը լիքն էր հացը: Հլը սա` ընչի՞:

-Ընչի՞:

-Որովհետև փռի հետ գործ կենեի ու մեծ ավտոներով մեկ հաց կբերեի, որ մարդիկ առնեին: Սաղ օրը հերթ էր մեր տան մոտ:

-Հա, պարզ է: Լավ, պապ, չշեղվենք:

-Ինչ չենե՞նք…

-Երկրաշարժից պատմե, պապ:

-Հա, ո՞ւր էի հասել: Ուրեմն, ես ավտոյի մեջ էի ու նախքան երկրաշարժի սկսվելը վատ զգացի: Գլուխս կֆռռար ահավոր: Ավտոյից իջա, մաքուր օդին կանգնա ու վայրկյաններ չանցած հավասարակշռությունս մեկից կորցրեցի: Անկախ ընձնից կօրորվեի ճաքած գետնի վրա: Երկինքը մեկից մռայլվավ, ու դղրդունը սկսվավ: Արդեն հասկնալով, ինչ կկատարվի, կփորձեի, օր գայի հասնեի տուն` մորս, երեխեքիս մոտ: Ժողովրդի ձեները, շենքերի գետնին հավասարվելը առ հմի աչքիս դեմն է,- արդեն արցունքներն աչքերին էր պատմում պապս:

-Ջուր բեր, բալես,- կտրուկ ձայնով ասաց պապս:

Արագ գնացի բերեցի ու ասացի.

-Իսկ հետո՞:

-Հետո, ի՞նչ հետո: Չեմ հասկցել ինչ ձևով, մե կերպմ եկել եմ մայլա, ու մերոնք արդեն հարևանների հետ դուրս էին եկել պատի տակ: Մեկը-մեկին բռնած կանգնել էին: Վազեցի մերոնց մոտ ու երեխեքիս առա քուչս: Բան չէր լսվի, մենակ մարդկանց, երեխեքի լացի ու երկրի դղրդունի ձենն էր քաղաքով մեկ: Ամեն մարդ իրա հարազատի տերն էր: Հեչ մեկի աչքին ուրիշը չէր երևա, մինչև որ քիչմ չհանդարտավ: Ահագին ժամանակ էդ պատի տակ կեսը կանգնած, կեսը նստած մնացին, մինչև խելքներս եկավ գլուխներս: Մայլեն լիքը փոքր երեխա, դուրսն էլ ցուրտ, առանց հաց, ջուր: Տղամարդկանցով գնացինք մայլի խանութները: Արդեն ամեն ինչ քանդված ու ավիրված էր: Ինչ որ հնարավոր էր, վերցրեցինք խանութից, բերեցինք մայլի ժողովրդին: Երեխեքին տոպրակներվ կանֆետ, պեչենի:

-Առանց փող ուտելիք բերեցի՞ք, պապ:

-Բալես, էդ պահին ո՞ւմ աչքին կերևար փողը: Սաղ խանութների դռները բաց, քանդված, մարդ չկար: Իմ դարդս ընտանիքիս բան չեղնելն էր: Աչքիս բան էլ չէր երևա: Ժամեր հետո արդեն համեմատած հանդարտ էր, բայց էլի մռայլ, ցուրտ, մուխ: Մերս մտավ տուն, ինչ տաք շոր ընկավ ձեռի տակ, բերեց: Դուրսը կրակ վառեցինք, հաց կերանք ու ըդպես մինչեւ մյուս օրվա առավոտ, մինչև Երևանից եկան ու ավտոներով մեզի տարան:

Պապս ընդհանրապես հեշտ չի խոսում իր անցյալից: Բայց այս օրը բացառություն էր ու պատմեց:

Դե, բնականաբար 1988 թիվն էր: Իմ պապը՝ Մյասնիկը, Վանաձորում էր: Աշխատանքի էր եղել արտադրությունում: Հինգ մետր բարձրության վրա էին ու հանկարծ զգացել էին, որ շարժվում են: Թվացել էր՝ մոլոկան վարորդն է մեքենան ինչ-որ տեղ հարվածել. «Նայեցինք, տեսանք էդ ավտոն չկա: Մեկ էլ տեսնենք` երկու շենք էր, մի պատը սենց էր, մեկը՝ սենց (ձեռքերով ցույց է տալիս դեմ դիմաց շենք), դրանց պատերը իրար էին տալիս»:

Մինչև իջել էին հինգ-վեց մետր բարձրությունից, շենքերի մարդիկ արդեն դուրս էին եկել: Պապս վազելով է, տուն գնացել: Էստեղ էլ են մարդիկ հավաքված եղել: Վազելով գնացել է դպրոց (որտեղ փոքր աղջիկն էր սովորում), բոլոր էրեխեքը դուրս էին եկել: «Ոչ մեկի հագին կուրտկա չկար: Էն ժամանակ դպրոցներում տաք էր, դասերին կուրտկով չէին նստում: Էն է, թե էրեխեքն ասեցին՝ մրսում են, գնացի ներս, ձեռքս ինչքան կուրտկա ընկավ, դուրս հանեցի:

Ժամը 4-5-ի կողմերն էր ու բոլորը մտել էին պադվալները, սպասում էին՝ ինչ է լինելու:

Մեր գյուղ` էն ժամանակ Թափանլու, հիմա էլ` Գեղասար, տանող ճամփի վրա, էդ Նալբանդի կողմերից, հողը եկել լցվել էր: Գնացինք գյուղ, ի՞նչ գյուղ, գյուղ չկար. սաղ պատերը քաշվել էին, կռիշները՝ նստել:

Հռիփսիկին գիտե՞ս, ինքը դե ոտք չունի: Մնացել էր պանելների տակ: Երևան տանելու ճամփին խեղճ աղջկա ուշքը մի քանի անգամ գնաց: Կաշին, երակները, ոսկորները… Բան չէր մնացել ոտքից: Բժիշկներն ասեցին, որ պետք է կտրեն:

Մեր գյուղից 166 հոգի մահացավ: Մերոնցից ո՞վ էր. ախպերս, իր աղջիկը՝ Կարինեն, Կարինեի աղջիկն ու տղեն, մի հատ Վաղարշ կար՝ ինքը ու իր ախպերը՝ Լևոնը: Հիմա գյուղում էդ 166 հոգու անունն էլ հուշարձանի վրա գրած ա:

Մեր հիմիկվա փետանոցում էինք ապրում. ես, տատը, Աննան, Սիրասը, Նելլին, Նաիրան: Նարինեի մարդու՝ Հարութի գործի շենքը քանդել էին, Հարութն էլ դռներ էր բերել (մի 15 հատ): Էդ դռներով փետանոցը մասերի բաժանեցինք ու ընտանիքներով «բաժանվեցինք»: Երկու տարի համարյա մնացինք էդտեղ: Հետո հիմնարկները դոմիկներ տվեցին: Հետո էլ էս շենքը տվեցին»:

Պապս պատմում էր, իսկ ես նայում էի էդ մարդու կնճիռներին: 1937 թվի ծնունդ է պապս: Ինչքան բան է տեսել ու տեսնելու: Կես ժամից 20 րոպեն պապս լռել է, ես էլ հետը: Բա ի՞նչ էի ասելու:

«Էդ թվերին երկաշարժի հարցն էր, Ղարաբաղի հարցն էր, ցույցեր էին, ռուսները հարձակվեցին հայերի վրա, Երևանի կայարանը գրավեցին: Երևանի հին երկաթգծի կայարանում մի հատ սենյակ կա, էդ սենյակում կրակածի տեղերը երևում են: Դե, հիմի չգիտեմ, ես մի տասը տարի առաջ եմ տեսել: Գեղամյանն էր Երևանի քաղաքապետը:

Թուրքերը հայերին սպանում էին, ռուսները երկու օր, երեք օր չէին մտնում, որ գոնե չթողեն սպանեն:

Տենց, յոլա գնացինք, հիմի էլ՝ ոչինչ:

79 թվից ստեղ ենք ապրում, էլի: Գորբաչովն ասել էր՝ երկու տարուց էս քանդվածները կսարքենք: Երկու տարուց սովետը քանդվեց, էլ ո՞վ էր տերը:

Հայաստանի կեսը քանդվեց. Շիրակի դաշտը, Լոռին…»

Աչքերս լցվում են, որ հիշում եմ պապիս պատմելը: Էդ մարդիկ ապրել են, իրենք իրենց կյանքն են ունեցել, ու մի օր…

«Աշխարհից ով ասես եկավ հայերին օգնելու: Ի՜նչ օրեր ենք տեսել: Հիմի, որ հիշում եմ, ոնց որ երազ լինի…»

Պապս մատների վրա հաշվում էր մահացածներին: Ձեռքերը ուժեղ են, հսկա, բայց տեսածներից դողում են (դե, ծերություն է, մի օր իմն էլ կդողան): Պապս կյանք, պատերազմ, ծնունդ, մահ… Ինչ ասես տեսել է ու էդքանից հետո ապրել է:

Իմ պապից մեծերը, ժամանակակիցներն ու իրենց հաջորդ սերունդները ու նրանց սերունդներն էլ երկրաշարժ են տեսել: Չորս սերունդ, միանգամից: Ասելն է դժվար, էլ ուր մնաց` հիշելը:

Էդ մարդիկ դիմացել են կտրոնով հացին, դիմացել են անլույս, անգազ տարիներին, դիմացել են ամեն ինչին, համակերպվել են ամեն ինչին: Էդ մարդիկ իրար ձեռք են բռնել, հարազատ են դարձել, օգնել են, նեղվել, լացել ու երկու տարի հետո երևի նաև ժպտացել:

1988 թիվ, դու էն թվերից մեկն ես, որ չպետք ա գայիր: