Փաստորեն գարուն է: Չգիտես ինչու, բայց այս տարի գարունը շատ ուշ այցելեց մեր համայնք, երևի տեխնիկական խնդիրներ կային, դրանից էր: Գարնան այցելության ու զարթոնքի հետ մեկտեղ, բնությունն ու գործունյա գյուղացիներն էլ են արթնացել և ելել են ոտքի: Սկսվել և արդեն ավարտվել է գարնանացանը՝ հացահատիկի վարուցանքը, կարտոֆիլի ցանքսը, բանջարեղենների ու ծաղիկների սերմնացանությունը: Մարդիկ մեղրատու մեղուների նման աշխատում են և մի օրվա մեջ շուրջ 5-6 գործ են ավարտում, ուղղակի մի տարբերություն կա. նեկտարը հավաքում են ավելի ուշ և շատ տանջանքով:

Այժմ խաղաղություն է Լիճքի դաշտերում, և աշխատանքը եռանդուն կերպով աճում է, իսկ աշնանը այն դառնում է գարու և ցորենի ոսկեգույն հատիկ:

Գարնանը քնից արթնանում են նաև փոքրիկ ձորակները միմյանցից զատող, ձնհալի ջրերից սնվող, վարարող գետակները, որոնցից օգտվում են նաև գյուղացիները՝ հողը մշակելու և ոռոգելու հարցում: Հմա գետակների վարարման շրջանն է:

Ծառեն արդեն ծաղկել են Լիճքում, այնպես որ, շուտով ծիրան եմ համտեսելու, շնորիվ բարի գյուղացիների եռանդուն աշխատանքի: Իսկ ծառերի բերքատվության հարցում կրկին խառն է գյուղացու մատը: Ինչպես նրանք են ասում. «Եթե ծառերը չծիրատենք, բերք չի լինի»: Ճիշտն ասած, երբ ասում են գարուն, ես միշտ ծաղկած ծառերն եմ հիշում ու պատկերացնում դրանց զուգահեռ նաև ճանապարհների տիղմը, անանցանելիությունը և անձրևները:

Հիշում եմ նաև, որ երբ փոքր էի, ուսուցչուհիս միշտ հանձնարարում էր գարնան մասին շարադրություն գրել ու ամեն անգամ այսպես էի սկսում. «Տարին ունի չորս եղանակ»…

Գարնան գալստյան հետ ամբողջ դաշտերը ծածկվել են երփներանգ ծաղիկներով ու բույսերով: Կան բույսեր, որոնք գյուղացիները օգտագործում են որպես դեղամիջոց պատրաստելու բաղադրատոմս, ինչպես նաև ձմեռվա պաշար: Դրանցից հայտնի են սիբեխը, շուշանը, սպիտակ բանջարը (գյուղի բարբառով՝ սիվդգուկ), խատուտիկը, ճարճատուկը և այլն: Ծաղկել է նաև յասամանը: Ասեմ, որ յասամանից ևս դեղամիջոց են պատրաստում:

Չէի ասի վերջապես, բայց մասամբ սև ու գորշ և միմյանցից կախված ամպերի տակից դուրս է գալիս արևը և հազիվ իր ջերմ շողերով ջերմացնում բոլորին:

Լուսանկարները` հեղինակի

Հ.Գ. Այս տարի գարնան անձրևոտ օրերը հար ու նման են Արտյոմի նկարագրած գարնանը: Ավաղ, Արտյոմն այն չտեսավ, նրա կյանքն ընդհատվեց 2020 թվականին, երբ հերոսաբար զոհվեց քառասունչորսօրյա պատերազմում:

Մայիս, 2017

Վերջ… Մի զանգ, ու կավարտվի մանկությունս, իր մեջ այդքան քաղցրություն ունեցող մանկությունս… Չէ՛, չնայած զանգը չէ, որ պետք է մեր մանկության ավարտն ազդարարի: Հարյուրավոր զանգեր լսելուց հետո էլ կարող ենք նույն մանուկը մնալ, հարյուրավոր զանգեր լսելուց հետո էլ կարող ենք ինչ-որ բանի սպասել սրտի նույն, մանկական թրթիռով …

Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերը, բայց չէ՛, դա ոչ զարթուցիչիդ զանգն է, որ լսում ես ամեն առավոտ, ոչ էլ ուղղակի հեռախոսազանգի ձայն…
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերն ու երևի չեն էլ հասկանա, որ դա հասարակ զանգ չէր…
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերը, ու երևի շատերի համար ոչ մի բան էլ առանձնապես չի փոխվի…
Դե, զանգ է, էլի, սովորական զանգ… Չէ՛, սովորական չէ, ամենաանսովորն է…
Մտածում եմ, փորձում եմ հասկանալ, այդ հնչող զանգը դասամիջոցինը կլինի՞, թե՞ դասինը… Չի հասկացվում ոչ մի կերպ, տարօրինակ է, տարօրինակ ու անսովոր մի զանգ… Դպրոցում զանգը հնչում է կամ դասի, կամ էլ մեր այդքան սիրելի դասամիջոցի համար… Բայց մի վայրկյան, այդ զանգը կիրակի օրն է հնչելու… Հը՜մ, կիրակի օրը դպրոց չեն գնում, չէ՞… Բա էլ ի՞նչ զանգ, ի՞նչ դաս, ի՞նչ դասամիջոց… Անսովոր է, տարօրինակ…
Կհնչի զանգը, ու կապ չունի ուզում ենք դա, թե՝ ոչ…
Երբ դեռ հինգերորդ կամ վեցերորդ դասարանում ես, անվերջ երազում ես այդ զանգի, քո համար հնչող զանգի մասին… Բոլորն էլ գոնե մի պահ երազում են շրջանավարտ լինելու, դպրոցն ավարտելու մասին: Չգիտեմ՝ ինձ մոտ ոնց է ստացվել, բայց երբեք նման բան չեմ երազել:
Մի քանի օր էլ, ու վերջ… Չգիտեմ, չեմ պատկերացնում, որ էլ դպրոց չեմ գնալու: Էլ շատ բաներ նույնը չեն լինելու իմ կյանքում:
Էլ մաթեմատիկայիս ուսուցչին տարօրինակ հարցեր չեմ տալու, ու հետո ասեմ, որ մեկ է, մաթեմատիկան լավ առարկա չէ…
Էլ հայոց լեզվիս ուսուցչուհուն չեմ ասելու, որ երանի 10 հատ անգլերեն սովորեմ, մի հատ հայոց չսովորեմ…
Էլ աշխարհագրության ժամին պատուհանի մոտ նստած գրավոր չեմ գրելու:

Էլ պատմության ուսուցչուհուն չեմ համոզելու, որ դասը իրոք սովորել եմ, ուղղակի չեմ հիշում:
Էլ ռազմագիտությանս ուսուցչի Շուշիի գրավման մասին պատմությունները չեմ լսելու ամեն դասի…
Էլ հասարակագիտությանս ուսուցիչը չի ասելու. «Այ աղջիկ, մի քնի, զարթնի, այ քնած»…
Էլ դասերի ժամին թաքուն շտեմարան չեմ գրելու…
Էլ ամեն անգամ ուսուցչանոցի կողքով անցնելուց դասարանի համար կավիճ չեմ բերելու: Չնայած, էլ ուսուցչանոցի կողքով անցնելու առիթ չեմ էլ ունենալու…
Չգիտեմ, չեմ հավատում, որ մյուս սեպտեմբերին էլ դպրոց չեմ գնալու ու փնթփնթալով իմ ճռճռացող աթոռն ու սեղանը չեմ փնտրելու:
Վերջ, մի քանի օրից կհնչի վերջին զանգը: Ոչ մեկիս մանկությունն էլ չի ավարտվի, էլի ինչ-որ տեղ մանկության գոնե մի նշույլ անպայման կմնա:
Կհնչի, զանգը կհնչի, ծաղիկներով, մի քիչ թաց աչքերով…
Մանկությունը չի ավարտվի, բայց գիտեմ, ոչինչ էլ նույնը չի լինի…

Մայիս, 2017

Լինում են դեպքեր, երբ մտածում եմ մահվան և անմահության մասին: Փորձում եմ հասկանալ, թե ինչ է նշանակում մահացած լինել, կամ թե` անմահ: Շատ հեշտ բան է, երևի մահը` կյանքի ավարտն է, բայց ո’չ, ես սխալ գիտեմ: Եթե մահը կյանքի ավարտ է, ուրեմն ի՞նչ է նշանակում անմահ լինել:

Անմահ լինել՝ ես հասկացա, նշանակում է, որ մարդիկ միշտ հիշեն քո գոյությունը, ինչպես մեծանուն բանաստեղծներինը, կամ ազգի հերոսներինը: Անմահության արժանանալը շատ դժվար է: Այն պետք է մարդ կյանքում կատարած լավ գործերով վաստակի: Ճիշտ է, պատմությունը մեզ ապացուցել է, որ անմահության կարելի է հասնել նաև վատ գործերով, ինչպես Վասակը, որ դավաճանեց հայ ժողովրդին: Այդպիսիները պատմության մեջ հայտնի են «անմահ դավաճաններ» անունով: Նույնիսկ, երբ մարդիկ մեկը մյուսին ցանկանում են վատ խոսք ասել, նրան անվանում են Հուդա, Վասակ, կամ մեկ ուրիշ դավաճանի անունով:

Որքան էլ փորձեմ արդարացնել նրանց, միևնույն է, մեղմացուցիչ փաստեր չեմ գտնում, և այդպիսինների անունը իմ սրտում և մտքում մնում է` անմահ դավաճան:

Լավ է, որ մարդ մեռած լինի, քան կրի այն կնիքը, որ կրում են դավաճանները:

Մահը կամ անմահությունը միայն անհատ մարդկանց համար չէ, այլև պետությունների և ժողովուրդների համար էլ է ասված: Եկեք միասին մեր սերունդներին պատմենք անմահ հերոսների մասին, մի կողմ դնելով դավաճաններին: Նրանց մեջ սերմանենք հայրենասիրություն և կյանքում բարին գործելու համար սեր, որպեսզի նրանք ձգտեն անմահ լինել: Չէ որ նրանց ձեռքերում է մեր վաղվա օրը, անմահ լինելու և չլինելու հարցը: Հուսով եմ, ես ճիշտ հասկացա  անմահության և մահվան տարբերությունը: Կփորձեմ  իմ կյանքում գործել այնպիսի արարքներ, որի համար ամբողջ կյանքում ինձ չեմ մեղադրի:

Այնպես անենք, որ մեր Հայաստան երկիրը միշտ մնա վսեմ  և դարերով լինի անմահ:

Թող բոլորիս բերանից հնչի «Ես անմահ եմ» արտահայտությունը:

Քառօրյա պատերազմի ժամանակ զոհված մեր հայորդիները ապացուցեցին անմահության գաղափարը: Նրանք միշտ կհիշվեն մեր սրտերում և մեր պատմության մեջ:

Մայիս 21, 2016

-Վերջապես,- վեր թռա տեղիցս  անսպասելի ճիչով, այնպես, որ կողքիս կանգնած մարդը մի պահ կարծեց, թե խելագար եմ: Երևի նա այստեղից չէր, որովհետև Հրազդանում նման ռեակցիան լրիվ բնական է համարվում, երբ կես ժամ անընդմեջ սպասելուց հետո, հանկարծ հայտնվում է այդքան ցանկալի ավտոբուսը: Մեր մոտ նրան սպասում են ինչպես …ասենք, Նոր տարվան կամ ծննդյան տարեդարձին: Դուք երևի կարծում եք, թե խոսքս Հրազդան-Չինաստան (եթե իհարկե կա այդպիսին) ավտոբուսի մասի՞ն է: Ո՛չ, չարաչար սխալվում եք: Ես խոսում եմ սովորական ներքաղաքային տրանսպորտի մասին: Լավ, ինչևէ, չշեղվենք թեմայից:

Բարձրացա ավտոբուս: Ի՜նչ երջանկություն: Հասարակ մահկանացուս սրանից մեծ բախտ դեռ չէր ունեցել: Ավտոբուսը դատարկ էր, և ես այս անգամ բալետի պարուհու նման մի ոտքի վրա կանգնած չէի երթևեկելու: Այդպիսի երևույթ (համենայն դեպս Հրազդանում) հազար տարին մեկ է լինում, և դա, համաձայնվեք, իրոք հրաշալի առիթ է` ուրախանալու համար:

Կողքիս նստած էր մի անիմաստ հայացքով տղամարդ, դիմացս՝ ջղային դեմքով մի տատիկ, որ թվում էր, թե հիմա ձեռնափայտը գլխիս կկոտրի, եթե շունչս պահած չնստեմ տեղս: Ընդհանրապես այդ  «ուրախ» ու «բախտավոր» ավտոբուսը այսօր լիքն էր դժգոհ դեմքերով: «Ա՜խ, Աստված իմ, մի՞թե  այս մարդիկ  չեն  գնահատում այս  «ուրախ»  պահը: Չէ՞ որ այդպիսի բան շատ քիչ է լինում: Հնարավոր է նրանք սովոր չեն «ազատ» ավտոբուսներին և ուզում են այն վարունգի թթվի պահածոյի բանկայի նման սեղմված լինի: Գիտե՞ք, տատիկս միշտ դրանից փակում է ու ասում է, որ վարունգներին  պետք է մի լավ սեղմել, որ բանկայի մեջ օդ չմնա, թե չէ կփչանան: Ինձ թվում է, թե այս ավտոբուսի «վարունգները» փչացել են, որովհետև  «բանկայի» մեջ օդ է անցել,  ու նրանց դեմքերից  հիմա ահավոր նեխածի հոտ է գալիս:  Ֆու… »:

Մինչ ես մտովի փիլիսոփայում էի, ավտոբուսը մոտեցավ կանգառին: Դուռը բացվեց, ու քիչ էր մնում այդ «ուրախ» ավտոբուսը լցվեր ուրախ երեխաներով, բայց…

-Տոմս հանելո՞ւ եք,- լսվեց ավտոբուսի վարորդի կոպիտ ձայնը:

Վարորդը հազիվ 25-30 տարեկան կլիներ, ո՛չ ավելի: Նրա դեմքը շատ վախենալու տեսք ուներ: Չնայած երիտասարդ տարիքին՝ շատ փնթփնթանն էր երևում:

Ուղևորները, որոնց մասին ասացի, 10-12 տարեկան երեխաներ էին՝ վտիտ ու փոքր-մոքր կառուցվածքով: Երբ վարորդը հարցրեց տոմսի մասին, նրանք վախեցած ասացին.

«Ոչ», հետո` «այո», հետո էլի`« ոչ»: Մի խոսքով, «ոչ»:

-Դե, ուրեմն, հելեք ըստից,- հետևեց վարորդի «նուրբ» պատասխանը,-ասել ենք` չէ, 7-ից բարձր սաղ պըտի վճարեն:

Երեխաներից հինգը իջան, իսկ մեկը՝  երկար տատանումներից հետո, ձեռքը տարավ գրպանը ու այնտեղից հանեց մի բուռ տասը դրամանոցներ: Հազիվ հաշվեց, դասավորեց ու 100 դրամը պատրաստեց: Փողը տվեց վարորդին նախօրոք (չնայած, կարգը այդպես չէ) ու նստեց ավտոբուսի վերջում: Դրանից երևի այդ ծերուկ-փնթփնթանը իրեն բավարարված զգաց: Ախր, դրանից նա ոչինչ չէր կորցնում:

Այն ընթացքում, երբ տեղի էր ունենում վարորդի ու երեխաների միջև այդ տհաճ խոսակցությունը, հանկարծ մեջս ցանկություն առաջացավ վճարել նրանց փոխարեն: Դրանից ես ո՛չ կհարստանայի, ո՛չ էլ կաղքատանայի, բայց մի լավ բան արած կլինեի: Ձեռքս տարա պայուսակիս գրպանը: Եթե հանեի իմ գնալու ու գալու, գրախանութից գնվելիք գրքի փողերը, ուրեմն, մնում էր 300 դրամ: Փաստորեն չէի կարող բոլորի համար վճարել: Արագ քրքրեցի գրպաններս: Ոչ մի կոպեկ: Ախր, փոքր ժամանակ միշտ լինում էր, որ վերարկուիս ծակ գրպանից միշտ փող էի գտնում, բայց այսօր ձեռքս հայտնաբերեց, որ ո՛չ գրպանս է պատռված, ո՛չ էլ փող կա այնտեղ: Խորապես հիասթափվեցի գրպանիցս: Մինչ ես տատանվում էի ծախսել, թե՝ ոչ գրքիս համար նախատեսված փողը, մեքենան շարժվեց: Իմ՝ գիրք կրծողի ու ծույլ մարդու ինքնասիրությունը, չհամաձայնվեց հրաժարվել ո՛չ այդ գրքից, ո՛չ էլ համաձայնվեց երկրորդ անգամ տուն գնալ, նորից փող վերցնել ու վերադառնալ: Ես նայում էի ավտոբուսի հետևից նայող այդ խեղճ երեխաների տխուր դեմքերին, ու սիրտս ճմլվում էր: Երևի նրանք մի կես ժամ սպասել էին ավտոբուսի , ու … ի՞նչ եղավ…

Վարորդը դեռ չէր հանգստացել ու ինչ-որ բաներ էր փնթփնթում քթի տակ: Նրա հայհոյախառն ժարգոնը երեխաների ու նրանց՝ մեզ համար անհայտ  ծնողների հասցեին, սարսափելի ազդում էր բոլորի վրա, բայց միայն դիմացս նստած տատիկը, որի մասին վերը նշել էի, համարձակվեց խոսել:

-Ընչի՞ չթողիր էդ էրեխեքին նստեին: Հըմի էն էրեխեն փող ուներ` նստավ, ընդոնք էլ՝ չունեին, պըտի սաղ օրը ընդե կանգնած մնան:

-Մորքուր ջան (Չեմ սիրում մեր հասարակության որոշ շերտերի մոտ տարածված հարգանքի այս արտահայտման ձևը ),  հիցուն հազար հարկ են դրե վրես: Պըտի տա՞մ, թե՞ չէ…,- փորձեց արդարանալ վարորդը:

-Մարդ կա` մի քանի էրեխա ունի, ո՞նց սաղի համար ամեն օր էդքան փող տա: Հացի կարոտ մարդիկ են սաղ: Հետո էլ ասում են `էրեխա բերեք էս երկրի համար, թող ազգը շատանա: Ո՞նց պահեն,  հնարավորություն չկա, բան չկա…

Վերջին խոսքերը նա արտասանում էր ինձ նայելով: Կարծես ինձնից ինչ-որ բան էր սպասում: Երևի ուզում էր, որ ինչ-որ բան ասեմ, օգնեմ իրեն, իր գաղափարներով կիսվեմ, բայց ես խուսափեցի նման պատասխանատվությունից ու սկսեցի պատուհանից դուրս նայել: Ինչպես երևում էր` ես չարդարացրի նրա սպասելիքները, քանի որ մի քանի րոպե հետո նա արդեն ուրիշի հետ էր խոսում, ով նույնպես փորձում էր անտարբեր ձևանալ:

Ամբողջ ընթացքում վարորդը անգիր արածի նման կրկնում էր.

-Հիցուն հազար պարտք եմ, հիցուն հազար….

Եվ՛ վարորդը, և՛ կինը չէին լսում միմյանց, ու չգիտես, թե ում հետ էին կռվում, որովհետև այդ «ուրախ» ավտոբուսում բոլորը անտարբեր դեմքեր ունեին:

Ես իջա ավտոբուսից մի կանգառ շուտ: Դա ավելի շատ փախուստի էր նման: Վերջին բանը, որ ես հիշում եմ,այն է, թե ինչպես էր կինը պատմում, որ միակ որդին պատերազմում  հաշմանդամ է դարձել,  ու որ իր ընտանիքը խիստ կարիքի մեջ է: Դրան զուգահեռ հիշում եմ վարորդի քարացած նախադասությունը պարտքերի մասին, ու նաև էլի մի քանի ոչինչ չասող դեմքեր:

Համոզված եմ, սրանից կանցնեն շատ տարիներ, շատ բան կփոխվի թե՛ իմ կյանքում, թե՛ այդ ավտոբուսի մարդկանց, բայց այս պատմությունը երբեք չի ջնջվի իմ հիշողությունից:

Այդ օրը ես միայն հասկացա, որ իմ քաղաքում ուրախ ավտոբուսներ չկան: Դրանք երևի վերացել են դինոզավրերի հետ միասին, բայց….ԻՆՉՈՒ՞:

Մայիս, 2014