Մի քանի օր առաջ ծննդյանս օրն էր, դարձա հիսուն տարեկան: Գիշերը պառկել և մտածում էի անցած-գնացած տարիների մասին: Հիշեցի ամեն մի դեպք, որ կյանքումս երբևէ եղել էր (ի տարբերություն պատանեկության տարիների՝ հիշելն ինձ մոտ արդեն շատ լավ է ստացվում): 

Հիշեցի, թե ինչպես մի օր մտանք դպրոց (մանկապարտեզն ինձ համար այդպես էլ մնաց անհասանելի երազանք)՝ 22 վախվորած աչքերով… Հետո այդ աչքերի թիվը դարձավ 26, հետո էլի 22, իսկ ավելի ուշ՝ 24… Հետագայում արդեն ավելի նվազեց (երևի այդպես էլ պետք է լիներ)… Հիշեցի, թե ինչպես էի անհամբեր սպասում դպրոցն ավարտելուն, հատկապես 9-րդ դասարանից հետո… 9-րդ դասարանի քննությունները հիշեցի, ինձ ու Հասոյին հիշեցի ֆիզկուլտուրայի քննության արդյունքներն իմանալու օրը՝ վերջին շարքում նստած… Շա՜տ ուրախ էինք, թեպետ բարձր չէինք ստացել, պարզապես մենք սովորել էինք անարդարությունների վրա ծիծաղել, ոչ թե նեղսրտել… Վերջին զանգին շատ ուրախ էի, դե, վերջապես երկար սպասված օրն էր եկել, բայց ամեն դեպքում մի փոքր հուզմունք կար… Հիշեցի ընդունվելուս օրը. մամայի, պապայի ու իմ երջանկությանը չափ ու սահման չկար… Ընդունվեցի Սլավոնական համալսարան… Երևի… Նաև ավարտեցի…

Հիշեցի՝ ինչպես էի կարդում «Թիթեռը», որն իմ կյանքում ամենաերկար սպասվածներից էր… Հիշեցի «Կուկու»-ին ու բոլոր հերոսներին: Հիշեցի «Որբանոց»-ը… ինչքա՜ն էի լացել կարդալիս… Միգուցե Գուգոյի ու գուգոների համար… Կամ, երևի ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ իրականության դառնությունն ու ծանրությունը գիտակցելու համար… Սոնային հիշեցի… Շատ ուժեղ աղջիկ էր… Ամեն ինչ հիշեցի… Ամեն մեկին…

Իմ ամենադասղեկին հիշեցի… Նրա նվիրած գիրքը, որը մինչև հիմա աչքի լույսի պես եմ պահում…

Հիշեցի Լևոն Խեչոյանին ու Լևոն «ձյաձայի» ստատուսը ֆեյսբուքում. «2013 թվականին Սերժ Սարգսյանի հրամանագրով գրող Լևոն Խեչոյանը պարգևատրվել է «Հայրենիքին մատուցած ծարայությունների համար» 2-րդ աստիճանի մեդալով, բայց հրաժարվել է ստանալ»… Այդ պահին դեմքիս ժպիտ հայտնվեց:

Հիշեցի, թե ինչպես մի օր որոշեցի դառնալ 17.am-ի թղթակից… Դարձա… 17-ցիներին հիշեցի… Բոլորին…

Գյուղս հիշեցի՝ իմ ամենահարազատին… Մանկությունս անցավ աչքերիս առաջով, որը մի օր վերջացավ… 2016-ն էր… Ապրիլը… Դրանից 1 տարի առաջ դեռ ամեն ինչ պայծառ էր, ուրախ… 1 տարի առաջ էի իմացել ԱՍԲ-ի մասին, ծանոթացել ԱՍԲ-ականների հետ, որոնք հետո պետք է դառնային ամենահարազատ մարդկանցից…

10 տարեկան դեռ չկայի, երբ գրանցվեցի (ավելի ճիշտ՝ մաման ստիպեց, որ գրանցվեմ) Վորլդ Վիժնում… Ընկեր Մերիին հիշեցի… Շա՜տ սիրուն ժպիտը ու դունչիկի փոսիկը… Ընկեր Թեհմինեին հիշեցի… Մեր էքսկուրսիաները… Բոլորի դեմքերը հիշեցի… Հետո միայն հասկացա, որ մամային եմ պարտական այդպիսի միջավայրում հայտնվելու համար…

Ինձ ու Լիլիթին հիշեցի՝ ցույցերի ժամանակ… Մենք դեռ դպրոցում էինք որոշել, որ անպայման պետք է միասին ցույցերի մասնակցենք…

Մեր բակի կռիվները հիշեցի… Որտեղ կռիվ կար, ես այնտեղ էի… Ու հատկապես՝ որտեղ տղաների կռիվ կար, ես այնտեղ էի…

Ընկերներիս հիշեցի… Ուսուցիչներիս… Բոլորին… Լավ ու վատ օրերը հիշեցի… Ուրախ ու տխուր…

Գյուղ էի գնացել՝ 50-րդ ծնունդս հարազատիս գրկում նշելու… Հարազատներիս հետ… Գյուղում ահագին փոփոխություններ կային… Դե, այդպես էլ պետք է լիներ… Միջավայրը չէր առաջվանը… Անսովոր էր մի տեսակ… Եսի՞մ… Կարող է՝ ես եմ շատ փոխվել…

Այդ օրը հայրիկս խիստ զբաղված էր, պետք է մինչև երեկո հեռուստացույցը վերանորոգեր: Ինչպես հետո հասկացա, դետալներից մեկն էր վառվել: Աշխատասենյակում անորոշ շարժվում էր մի անկյունից մյուսը, կարծես ինչ-որ կարևոր բան էր փնտրում ու երևի չէր կարողանում գտնել, քանի որ մի լավ նյարդայնացած էր: Մտածեցի մոտենալ ու հարցնել, թե ինչ է պատահել, կամ ինչով կարող եմ օգնել, բայց մյուս կողմից էլ շատ հավանական էր, որ ողջ բարկությունը վրաս կթափեր: Չէ՜, չէ, ռիսկի չեմ դիմի: Տանը մենակ ես ու հայրս էինք:

Սենյակումս նստած դասերս էի անում ու հերթը հասավ մաթեմատիկային: Սինուս, կոսինուս, տանգես, կոտանգես, սեկտոր, սեգմենտ… Չեք էլ պատկերացնի, թե ինչքան եմ ատում մաթեմատիկան ու առավել ևս՝ երկրաչափությունը (դե, իմը չի էդ առարկան, էլի): Ինչպես միշտ հարցեր առաջացան, և ուզած-չուզած, պետք է հայրիկին դիմեի: Հաստատակամ առաջ գնացի, թակեցի աշխատասենյակի դուռն ու առանց պատասխանի սպասելու ներս խցկվեցի: Ինչքան հասկացա՝ նա դեռ չէր գտել անհրաժեշտ «առողջ» դետալը՝ «հիվանդ»-ը փոխարինելու համար, բայց ի՞նչ արած, ստիպված էի խանգարել: Տեսնելով մաթեմատիկայի հաստափոր դասագիրքը՝ ձեռքի՝ իրար վրա դարսած միկրոսխեմաների արկղերը խնամքով դասավորեց դարակում, ու եկավ տեսնելու, թե ինչ հարց ունեմ.

-Ախր, երեկ բացատրեցի էս խնդիրը, ո՞նց չես կարողանում հասկանալ, շա՜տ հեշտ ա:

-Էհ, դե մոռանում եմ, պապ:

-Լավ, լավ, գլուխս մի տար, սևագրությունդ տուր էստեղ:

Արագ-արագ գրեց, հետո սկսեց մանրակրկիտ բացատրել: Միշտ զարմանում եմ, թե ո՞նց են այդքան բանաձևերը, կանոնները մտապահում, իսկ հետո դրանք ճիշտ կիրառում (դրանից դժվար բան մեկ էլ նվեր ընտրելն է): Բացատրելուց հետո միայն նոր հասկանում եմ, թե ինչ հեշտ է, և զարմանում, թե ինչո՞ւ ես ինքս գլխի չընկա, թե ինչպես լուծել:

Այդպիսի մի երևույթ է նաև «Նոթեր Շերլոկ Հոլմսի մասին» կարդալը: Խնդիրները թվում են դժվար, մինչև դրանք չեն պարզաբանվում Շերլոկի կողմից, իսկ հետո միայն հասկանում ես, որ մի հիմար պատասխան էր ընկած այդ ամենի հետևում, որ բոլորն էլ կարող էին նկատել: Պատճառն այն է, որ մենք նայում ենք, բայց չենք տեսնում, իսկ տրամաբանող մարդիկ չեն հիմնվում առաջին հայացքի կամ փաստերի վրա:

Երբ ավարտեց, որոշեցի հարցնել, թե ինչ էր փնտրում, կամ, ավելի ճիշտ՝ ինչով կարող եմ օգնել:

-Զգույշ բարձրացիր տանիք ու բեր միկրոսխեմաների արկղերը: Կարծեմ դրված են պապիկիդ ջարդված բահերի կողքին:

Այ, դա ինձ համար մեծ ուրախություն էր: Երևի արդեն 13 տարի է՝ տանիք չէի բարձրացել. արգելել են (երկար պատմություն է): Անգամ չէի էլ հիշում, թե ներսն ինչպիսին է, կամ ինչեր կան այնտեղ: Տանիք բարձրացա պապիկի պատրաստած փայտե սանդուղքով: Երբ մի կերպ դուռը բացելով ներս մտա, փոշին ագահորեն «հարձակվեց» վրաս: Լույս գցեցի, որ կարողանամ առաջ գնալ ու գտնել արկղը: Լույսի ճառագայթներին ուղղահայաց սկսեցին տեսանելի դառնալ փոշու մանր, բայց բազմաթիվ հատիկները, ու փայլել այնպես, կարծես թե նրանք ոչ վնասակար են, ոչ էլ աղտոտում են իրերը՝ նրանց վրա բնակություն հաստատելով: Ու ի՞նչ տեսնեմ: Հազարավոր իրար վրա դարսած արկղեր՝ վեհորեն կանգնած այսքան տարի: Արկղերի վրայի փոշու հաստ շերտից կարելի էր ենթադրել, որ շա՜տ երկար ժամանակ ոչ ոք ձեռք չէր տվել դրանց, իսկ երբ ես ձեռք տվեցի, մատնահետքերս շատ արտահայտիչ տպվեցին արկղի վրա: Մինչ հայրիկին անհրաժեշտ արկղը փնտրելը, շուրջս մի լավ ուսումնասիրեցի (դե, կարոտս առա, էլի): Որոշեցի տեսնել, թե արկղերում ինչ կա: Ձեռքով սրբեցի հենց առաջին արկղի մակերևույթն ու մի գրություն տեսա.

«Բացիր միայն, երբ հասնես երազանքիդ»:

Էլ ավելի հետաքրքրեց, երբ իմ անուն ազգանունը տեսա՝ գրված դրանից մի տող ներքև: Որոշեցի անպայման բացել: Վերցրի այդ արկղն ու հայրիկի միկրոսխեմաների արկղն ու արագորեն իջա ներքև: Հայրիկին տվեցի իր արկղը, վազեցի սենյակ: Հարմար տեղավորվեցի ու բացեցի իմ արկղը: Չեմ կարող նկարագրել, թե ինչ էի զգում. երևի թե և՛ վախենում էի, և՛ այրվում հետաքրքրությունից: Ի՞նչ էր այնտեղ. ուղղակի մի կույտ թղթեր, ծրարներ… Առաջին բանը, որ մտքովս անցավ, այն էր, որ դա նախապապերիս թողած ժառանգությունն է, կամ ինչ-որ կտակ, վերցրի հենց առաջին աչքովս ընկած ծրարը, արագ բացեցի այն ու սկսեցի կարդալ այնտեղ հարմար տեղավորված թղթերից մեկի վրա գրվածը:

Կարդալուց հետո ներսս տակնուվրա եղավ, խառնաշփոթ, անբացատրելի ինչ-որ զգացում ունեի: Առանց դադար տալու, շտապ վերցրի նաև մյուս գրություններն ու սկսեցի ընթերցել բոլորը՝ հազիվ ինձ զսպելով, որ չարտասվեմ: Բայց դա անխուսափելի էր, կարդում էի հիմարի լա՜յն ժպիտով: Դրանք իմ շարադրություններն ու բանաստեղծություններն էին, իմ բոլոր մարտիության բարեմաղթանքներն ուղղված մայրիկին, տատիկին, իմ գրական առաջին փորձերը՝ սկսած տառերը սովորելու պահից, Ձմեռ պապին ու Ձյունանուշին ուղղված բոլոր նամակներս, այն բանաստեղծությունները, որոնք գրում էի, տալիս մայրիկին, դրանց մեջ ինչ-որ բան խնդրելով, այն բանաստեղծությունները, որոնք գրում էի մեր տուն եկած հյուրերի համար ու դրանց դիմաց գումար ստանում: Կարդում էի անկուշտի պես, ինչպե՞ս կարող էի մոռանալ դրանց մասին, դրանց գոյության մասին: Անկեղծ ասած՝ դրանք անտանելի ծիծաղելի էին, դրանք իմ բոլոր հիշողություններն էին, իմ «հրաշքների» տետրերը, իմ նոթատետրերը, որտեղ իմ ապրած ամեն պահը պատմում էի, գրում: Անգամ կարծում էի, թե կորցրել եմ: Այդ «սնդուկում» էր պահվում իմ սիրտը, իմ ողջ կյանքը, իմ ողջ մանկությունը: Հա, դա հենց գանձերի սնդուկ էր, ոսկուց, ադամանդից, բոլոր թանկարժեք քարերից ու մետաղներից էլ թանկ, անգի՜ն:

Եվ չնայած ինձ շատ վատ էի զգում, որ գրությունն անտեսել էի, ու մինչև երազանքիս հասնելը բացել, բայց և այնպես ես իմ ողջ մանկությունը վերապրեցի: Եկավ, սահեց աչքերիս առջևով, բայց մի բան մոռացավ խոստանալ… Որ հետ է գալու:

Հունիսի 13-ի գիշեր… 2։14… Անհանգիստ գիշեր էր։ Չէի քնում ես, չէր քնում կատուս, ու չէին քնում դրսի շները։

Քնելու բազում փորձերից հետո վեր կեցա անկողնուցս։ Տունը լուսավոր էր, կարծես արդեն արևը  դուրս էր գալիս լուսավորելու քաղաքի ճանապարհները, բայց դեռ ժամանակը չէր, դեռ խոր գիշեր էր, և հենց այս պատճառով ինձ վախեցում էր տան լուսավոր լինելը։ Առանց սենյակների լույսերը միացնելու ես ուղևորվում էի դեպի այն սենյակ, որտեղ սովորաբար քնում էր կատուս։ Այդ սենյակը կատվիս գրավել էր նրանով, որ պատուհանները մեծ էին, և քանի որ մենք չէինք օգտվում այդ սենյակից, վարագույր չկար կախված, և հենց այդ ժամին լուսինը նայում էր դեպի այդ պատուհանը։ Այսպիսով այդ սենյակը ինձ ավելի լուսավոր թվաց։ Ես կիսախավարի միջով գնում էի, չգիտեմ՝ ինչու էի այդ կողմ գնում, բայց գնում էի: Երևի հույս ունեի, որ այդ սենյակում կտեսնեմ ննջող կատվիս, բայց ես այնտեղ չգտա նրան։ Որոշեցի դուրս գալ և փնտրել: Երբ շրջվեցի դեպի դուռը, երկու լուսնի լույսով ողողված աչք ինձ էին նայում, և ես մի ակնթարթ վախեցա, ապա հասկացա, որ գտել եմ նրան, ում գնում էի փնտրելու։

Կատուն առաջ ընկավ, դուրս եկավ սենյակից, իսկ ես՝ նրա հետևից։ Նա հետ նայելով գնում էր, որպեսզի համոզվեր, որ ես գալիս եմ։ Նա ինձ տարավ խոհանոց և բարձրացավ պատուհանի մոտ, հայացք գցեց դեպի ինձ և հասկացրեց, որ պետք է բաց անեմ պատուհանը։ Ես մի պահ նայեցի լուսնին։ Այդ պահին լուսնի դիմացով արագ հոսանքով անցավ ամպերի մի կույտ, այնքան խիտ դասավորված մեկը մյուսին, որ կաթնային լույսը, որը լուսավորել էր իմ դեմքը, մթագնեց, բայց ընդամենը մի քանի վայրկյանով։ Այսօրվա լուսինը յուրահատուկ էր, ստիպում էր հիանալ իրենով։
Ես բաց արեցի պատուհանը, կատվիս երկար սպասել չտվեցի։ Նա թաթերը դուրս դրեց, և ձգեց իրեն դեպի ձախ, շուռ տվեց գլուխը դեպի ինձ։ Ես անհանգստացա: Իմ մեջ կռվում էին հետաքրքրասիրությունն ու վախը, ցանկանում էի դուրս նայել և տեսնել՝ ինչն է անհանգստություն պատճառում կատվիս, բայց վախենում էի, որ դրանից հետո մի քանի գիշեր էլ վախից չի հաջողվի քնել։

Մտքերիս մեջ ընկղմված լսեցի ձայներ, շան հաչոց, հետո՝ մյուսը։ Մի քանի վայրկյան անց շները մեկը մյուսին հերթ չէին տալիս։ Որոշեցի դուրս նայել։ Դրսում շուն չկար, նրանց ձայները լսվում էին հեռվից։ Փչեց ուժեղ քամի, որը կատվիս հետ հրեց դեպի տուն: Նա իջավ, իսկ ես մնացի, մնացի ապշած գիշերային բնության բուրմունքից, տեսարանից և հասկացա, որ մաքուր օդը լինում է միայն գիշերը, երբ բնությունը մնում է միայնակ, առանց մարդու։
Վերադառնալով անկողին, վերցրի հեռախոսը և սկսեցի գրել: Կարծես արդեն առավոտ է, և շները հանգստացել են։

Դու պատրաստ ես ասելու, որ հրաշալի է աշնան մեղեդին՝ տերևերի անկրկնելի խշշոցով համեմված, չնայած լսվում է միայն այն ժամանակ, երբ դու քայլում ես տերևների վրայով:

Դու պատրաստ ես ասելու, որ կցանկանայիր մարդկանց դեմքին ժպիտ տեսնել անգույն փողոցում՝ մռայլ մտքերի բեռի տակ, բայց այդ ժպիտի ու քո աչքերի բախումից հետո առաջին միտքդ լինում է այն, թե արդյո՞ք քո արտաքինի հետ ամեն ինչ նորմալ է:

Ինչու ոչ, դու նաև պատրաստ ես ասելու, որ ավելի շատ սիրում ես գիշերը՝ երբ լուսինը իր շողերը անխնա կերպով քսում է ապակուն: Բայց երբ մթության մեջ որևէ բան սկսում է շարժվել, դու մտածում ես, որ գիշերվա քողը ծածկել է մի գիշատիչ կենդանու, ու արագ փակելով դուռը՝ հանգիստ փակում ես նաև աչքերդ:

Պատրաստ ես, չէ՞, ասել, որ ազատությունը հրաշալի է, չնայած՝ քեզ ոնց հիշում ես, նույն տանն ես ապրում, նույն վարագույրներով սենյակում՝ մի պտղունց արևով ու քո միտքը կլանած ազատութամբ:

Դու վախենում ես ասել, որ մեր երազած ազատությունը մենք արդեն գտել ենք այն մանրուքների մեջ, որոնք կարող էինք երբևէ չնկատել: Դու ուզում ես թռչնի նման ազատ լինել ու անվերջ թռչել կապույտ երկնքում: Լավ, կա՞ գոնե մեկը, ով մտածի այդ խեղճ թռչնի մասին, որ ստիպված է լինում անվերջ կտրվող ծառերի վրա պատրաստել իր բույնը, որ մի որոշ տարածություն անցնելուց հետո պետք է շունչ առնի շարունակելու համար:

Գոնե պատկերացրե՞լ եք, թե այդ խեղճը ինչ է զգում, երբ պարտավորվում է թռչել հսկայական օվկիանոսների վրայով, որտեղ կապույտն ամենուր է:

Ինչևէ: Մենք շատ բան ենք պատրաստ ասելու, գովերգելու, ու պատրաստ ենք ամբողջ մի կյանք երազելու ու փնտրելու, մինչդեռ դրանք մեր ափի մեջ մեր զայրույթից վաղուց ճզմվել են: Իսկ հիմա, հավանաբար, դու մի նոր բան հիշեցիր, որի մասին ես մոռացել եմ նշել, ուրախ եմ. ի վերջո, եթե ես այն մի օր հիշեմ, ապա անպայման կյանքի խաչմերուկներում կհանդիպենք:

Մի բան ևս. եթե դու շնչկատուր հասել ես բլրի ամենաբարձր կետին, ու քեզ չի հետաքրքրում ոտքերիդ ցավը, ապա դա լավ է: Բայց եթե մտածում ես ազատությունը նորից փնտրելու մասին, լավ կանես՝ ուղղակի տուն գնաս: