Մեր ծնողներն անհամբեր սպասում են, որ ծնվենք, քայլենք, խոսել սովորենք, գիտակցության գանք: Հենց որ դառնում ենք գիտակից այնքան, որ հասկանանք, թե ինչ է հարմարվելն ու սպասելը, սպասում ենք, թե շուտով կմեծանանք: Մի 10-12 տարի սպասում ենք դպրոցն ավարտելուն, մտածում ենք, թե այդպիսով մեզ համար մեր պստիկ ժամանակվա ցանկությունների իրականացումից մեզ բաժանող դուռը պիտի բացվի: 1-2 տարի մեր մտահորիզոնում տիրորեն հաստատվում է համալսարան ընդունվելու գերխնդիրը: Ավելի մեծ նպատակներ են հաստատվում մեր ներսում, որոնք հիմա կանգառում կանգնած սպասում են համալսարանն ավարտելուն:

Այդ ընթացքում, եթե բախտներս բերում է, մի քիչ ավելի խելամիտ ենք դառնում, գոնե մտքի ծայրով անց ենք կացնում, որ ոչ կախարդական փայտիկով փերի ունենք, ոչ էլ ոսկե ձկնիկ ենք բռնել, ապագայում դրա հույսը չունենք էլ, որովհետև կյանքում ձուկ բռնելու չենք գնում, ենթադրում եմ՝ հասկանում ենք, որ առանց աշխատելու մի սեփական քոսոտ շուն էլ չենք ունենա, սպասում ենք աշխատանք գտնելուն: Աշխատում ենք ու անընդհատ սպասում, թե երբ է ամեն ինչ լավ լինելու, թե երբ են միջոցներն այնքան բավականացնելու, որ կյանքի հոգսը քաշելուց հետո չվախենանք մեր երազանքների կողմը նայելուց: Երբ արդեն հուսահատ ճխլվում ենք բազմոցին ու կոկորդով մեկ հայտարարում ենք, որ հոգնել ենք սպասելուց մեր բարօրությանը, մեր սրտում սպասումը ամենևին էլ բարեխիղճ հյուր չի ձևանում ու նույնիսկ վզից բռնած դուրս շպրտելուց էլ չի հեռանում: Գիտի՝ մենք խղճից թույլ ենք, իրեն դրսում չենք թողնի:

Հիմա էլ վերսկսում ենք սպասումների ցիկլը. սկսում ենք սպասել մի նոր մարդուկի, որ մեր չարդարացած սպասումները կապենք նրա սպասումների հետ ու հիմա էլ տառապենք նրա սպասումների արդարացմանն սպասելով:

Երևի պատճառն այն է, որ նոր բան ձեռնարկելու համար ավելի շատ քաջություն, քան թե միջոցներ են պետք, իսկ մենք վախենում ենք:

Ես էլ եմ վախենում ինքնուրույն, գործնական մարդ լինելուց: Ավելի ճիշտ՝ վախենում էի: Ավելի ճիշտ՝ վախենում էի իր ինքնուրույնությունը խոստովանող մարդու առաջ կանգնող շատ խնդիրներից:

Ես արդեն 19 տարեկան եմ, բայց մինչև հիմա երազանքներս մեկին պատմելիս դեռ մեխանիկորեն ասում եմ «Ես որ մեծանամ…», կեսից հասկանում եմ ասածիս աբսուրդ էությունը, խոսքիս երրորդ վանկից ձայնս կտրուկ իջեցնում եմ, որ ոչ մեկն ասածս չլսի, ինքս իմ մեջ զարմանում եմ, թե քսանամյակիս շեմին կանգնած էլ մինչև ե՞րբ պիտի մեծանամ, որ էլ չասեմ՝ «Ես որ մեծանամ…», բայց ամեն նոր բերանիցս դուրս եկած երազանքի հետ ես նորից սպասում եմ իմ մեծանալուն: Կռիվ եմ անում հետս, թե ես մինչև երբ պիտի ինձ երազներով սնեմ ու նախապատրաստեմ մեծի կյանքին, համոզում եմ ինքս ինձ, որ արդեն բավականին ժամանակ է անցել կյանքը կողքից ուսումնասիրելու ու ապագայի ծրագրեր կազմելու համար, որ արդեն եկել է էդ ապագան ու սպասում է իմ՝ իրեն տված խոստումներս կատարելու, բայց հուսահատորեն հասկանում եմ, որ ես էլ կգիտակցեմ, որ մեծացել եմ, երբ որ ոտքս մի աստիճան բարձր դնելու համար ձեռքով հենարան կամ ուրիշի օգնությունը փնտրեմ, ու երբ ինքս ինձ հարցնեմ, թե առաջին անգամ որ օրը դա կատարվեց:

Այդ ժամանակ երևի ցավով կնկատեմ, որ արդեն անիմաստ է նոր երազանքներ գույներով հագեցնելը, ոչ էլ ուժ կա գոնե հների վրա նստած փոշին մաքրելու, կզգամ, որ դրանք արդեն անպիտան թղթեր են, որոնք գուցե և ժամանակին փայլել են իրենց ճոխ ու հագեցած գույներով, ու երևի կհասկանամ, որ էլ պարապ սպասելու ժամանակ էլ չունեմ, իսկ խելահաս դառնալուց հետո գոնե պիտի սկսեի նպատակներիս շուրջը բզբզալ՝ սպասելու փոխարեն: Անկասկած, անգործությունն արդարացնելու ամենալավ ձևը սեփական մեծանալը չտեսնելու տալն է:

Մտածում եմ՝ մի օր կդադարե՞մ կամ կդադարե՞նք մեր երազանքների իրականացումը մի տեղ ընդունվել-ավարտելու, մյուս կիսամյակի, եկող տարվա կամ հաջորդ երկուշաբթիի վրա գցելուց: Չգիտեմ, անկեղծ ասած, մեծ հույս էլ չունեմ, բայց ես արդեն որոշ բաներ փոխել եմ ու ինչ-որ մանր բաներ սկսել եմ: Երևի մենք պետք է գլխներիս խելք հայտնվելու պահից սկսենք մտածել, թե, վերջիվերջո, ինչին ենք այդքան երկար սպասում, որ գուցե եթե չի գալիս, ուրեմն կա՛մ սխալ բանի ենք սպասում, կա՛մ էլ իրեն իմաց չենք տվել, որ իրեն ենք սպասում: Բայց, այնուամենանիվ, էդ կորած-մոլորած, անհայտ անտերին սպասե՞նք որ:

Պապիկիս ես չեմ տեսել:  Երբ ծնվեցի,  նա վաղուց արդեն չկար: Չգիտեմ` էդպես է թե ոչ,  բայց ես նախընտրում եմ հուսալ, որ նա իր երազած անդորրը գտել է այնկողմնային աշխարհում:

Պապս ծննդով մշեցի էր, ըստ հորս  պատմածների, նյարդային ու դյուրաբորբոք մարդ էր:  Ընտանեկան ջերմություն ասվածը շատ վերացական էր նրա ընկալումներում: Աչքերի խորքում տիեզերական ցավ ու վիշտ  ամբարած կոշտ ու կոպիտ մարդ էր պապս:
Պատմության անիվը գլորվել, գլորվել ու պապիս Մուշից Գյումրի էր հասցրել:  Ընտանիքի կրտսեր զավակը լինելու բերկրանքը վայելել էդպես էլ  չստացվեց:  1914 թվականին ծնված մանուկը երբեք էլ չհասկացավ, թե ինչպես ,որ քամու թեթև ձեռամբ ինքը մի օր հայտնվեց  Արաքսի այս ափին` Գյումրու մանկատներից մեկում, ու «որբ»  խարանը ճակատին ապրեց գրեթե ութ տասնամյակ:
Հորս պատմելով` պապս մինչև կյանքի վերջ չի ներել իրեն որբանոցի խոնավ ու կիսամութ սենյակում թողած ընտանիքին:  Նրանց մասին խոսել երբեք չի ցանկացել: Իսկ երբ զավակները սկսել են համոզել՝ փորձ կատարել գտնելու կորսված գերդաստանը` պապս,  որբ ու անուսում Արիստակ պապս, մեկեն սկսել է անիծել թե ծնողներին, թե զավակներին,  թե անվերջ ու անդադրում պտտվող աշխարհի վարքն ու կարգը…
Կորուսյալ հայրենիքի մասին մտածելու ոչ ժամանակ կար, ոչ ցանկություն: Ապրելու,  գոյատևելու ու ապրեցնելու հարցն էր օրակարգում: Հացի հարցը:
Մի արհավիրքի բաց վերքից արյունը չդադարած` մյուսն եկել ու ծանր-ծանր թակել էր երկրի դուռը:  Պատերազմ էր:  Հայրենական: Մեծ: Ինչ ածական սիրտդ կուզի` դիր,  միևնույն է , ոչ մի կերպ չես կոծկի այդ բառի սարսափելի իմաստը: Երբեք:
Արյան դաշտ տանող քարավանում պապս էլ էր հայտնվել:  Կռվել էր ավելի շատ Աստծո, քան թշնամու դեմ, բայց չէր զոհվել: Ծանր հիվանդությամբ ու հիշողություններով վերադարձել էր:  Վերադարձել էր մեծ ու սարսափելի աշխարհում սեփական փոքր ու տաքուկ անկյունը ստեղծելու,  ապրելու, ոչ գոյատևելու համար:
Հինգ զավակ ունեցավ: Ոչնչով աչքի չընկնող, աշխարհի ամենասովորական հինգ զավակ:
Ողջ կյանքում կիսատ-պռատ լինելու զգացումը նրան հանգիստ չտվեց:
Տարիների հեռվից նրա մասին մտածելիս ինձ մի պահ թվում է, թե ես կարող էի դառնալ այն միակ մարդը,  ով կհասկանար այդ խեղճ մարդուն, կխոսեր ու կլռեր նրա ցավի ու ուրախության մասին: Թերևս, ինձ միայն թվում է:
Ամեն անգամ նրա գերեզմանաքարին նայելիս ինձ հանգիստ չի տալիս նրա կոպերից առկայծող միակ բառը.
-Ինչո՞ւ…

Կապվածությունը հոր պապի, կամ մոր տատի հետ հաստատ այնքան ուժեղ չէ, ինչքան օրինակ հոր, մոր կամ տատ ու պապի հետ: Բայց այն օրը, երբ արդեն գիշեր էր, ու մութը իր մեռելային ծանրությամբ ընկել էր քաղաքի վրա, և երբ բոլորը քնած էին, և միայն ես էի արթուն ու քրքրում էի ընտանեկան անցած-գնացած տեսանյութեր ու նկարներ, գտա հորս պապի վիդեոն, նայելիս աչքերս թրջվեցին:

Թեև դեռ վեց տարեկան էի, երբ նա հոգին ավանդեց, և թեև արդեն տասնմեկ տարի է անցել, բայց ես հիշում եմ:

Երբեք չեմ մոռանա նրա մեծ, հաստ և կոշտացած ձեռքերը, որոնցով բռնում էր մեր՝ իմ ու եղբորս ձեռքից ու ման ածում։

Երբեք չեմ մոռանա, որ միայն մեզ էր հիշում այն ժամանակ, երբ նույնիսկ սեփական երեխաներին էր մոռացել։

Երբեք չեմ մոռանա իմ ու եղբորս կռիվները նրա իսկական ոտքի վրա նստելու համար։ Նա մի ոտքը կորցրել էր պատերազմի ժամանակ, պրոթեզ էր, հետևաբար՝ չոր ու անհարմար էր նստելը այդ ոտքին, իսկ առողջ ոտքը փափուկ էր։ Երբ նա իր ծնկներին էր նստեցնում մեզ, ես ու եղբայրս կռվում էինք առողջ ոտքի համար։ Ու միշտ հաշտվող ու խելոք Լիլիթը տեղի էր տալիս իհարկե։ Ի՞ նչ անեի. մեծը ես էի։

Հիմա նման բաների համար կռիվ չէի անի, այլ մի քիչ շատ հարցեր կտայի ու ուղղակի կլսեի նրա ձայնը՝ նստած թեկուզ պրոթեզին։

(Պատասխան Մարիամի ու Վահեի նյութերին)

Եթե հիշում ես, բայց դժվար թե հիշես, անցած անգամ ասում էի, որ պիտի կյանքի ամեն վայրկյանը ապրենք: Ապրելու համար իմաստ գտնել պետք չի, որովհետև ինչքան շատ փնտրես, էդպես էլ չես գտնի հիմնական նպատակը, ավելի լավ է, քո համար ապրես:

Վահեն ու Մարիամը լիքը հավես մեկնաբանությունն էին տալիս, 17 և 18 տարեկան լինելու ու ոչ մի բանի հավես չունենալու հետ կապված: Չգիտեմ, երբ հասնեմ 17, հետո էլ 18 տարեկանի, գուցե մի նյութ էլ ես գրեմ, ոչնչի հավես չունենալու մասին, բայց փառք Աստծո, ես 15 տարեկան եմ ու ամեն ինչի հավես ունեմ:

Եթե մայրիկիս հարցնեք, կասի որ ես, անպոչ գդալի պես, ուր հասնի, ինձ մեջ եմ գցում: Չէ, չափից դուրս հետաքրքրասիրությունը չի պատճառը, ուղղակի անընդհատ քնել, արթնանալ, լվացվել, հագնվել, գնալ դպրոց, գալ տուն, հաց ուտել , դաս անել, հետո նորից քնել, այ սրանից եմ հոգնել:

Մի մտածիր, որ աչքերիս վարդագույն ակնոցներ են, կարևորը վարդագույն հոգին է: Մի քիչ փիլիսոփայեցի, լավ, էս հեչ:

Ո՞ւր էինք հասել, հա, հիշեցի: Ես մտածում եմ, որ էն՝ քնել, արթնանալ, լվացվել… -ը մարդ պիտի սիրելով ու հավեսով անի: Մի մտածիր, որ ես միշտ էդպես եմ անում, բայց ինքս ինձ համոզում եմ էդպիսին լինել, որ հետո չասեմ՝ «Կյանքս անցավ, բան չհասկացա»…

Փողոցում քայլող պապիկին ուղղակի նայելուց, կարելի է մոտենալ, բարևել, գլխարկի ձևն ուսումնասիրել, հետո անցնել, ու մինչև քո ուզած տեղը հասնելը, մտածել, որ իրեն առանց գլխարկ ավելի կսազեր, կամ էլ այդպես ավելի լավ էր:

Ամեն անգամ խանութից ձու գնելուց, ինքդ քեզ նորից ու նորից հացնել. «Հա՞վն է ձվից, թե՞ ձուն հավից»: Ու երբ վաճառողուհին ընդհատի միտքդ, ուղղակի վճարել ու դուրս գալուց բացի, բարի առևտուր մաղթիր, ու դուռը կամաց փակիր, որ հետևիցդ չասեն. «Կամա՛ց, գոմի դուռ չի»:

Գրելու ու պատմելու շատ հավես կա, որովհետև 15 տարեկան եմ ու ամեն ինչի հավես ունեմ:

Նորից լուռ նայում ես ինձ: Չե՞ս հոգնել այս լռությունից: Ու ես ամեն օր անցնում եմ քո կողքով, ու  դու ամեն օր լուռ նայում ես: Միթե՞ ես քեզ այս ժամանակահատվածում ցավ չեմ պատճառել: Պատճառել եմ, գիտեմ, բայց դու միշտ լռել ես: Միթե՞ ցավից չես ցանկացել բղավել, երբ պոկում էի տերևներդ, երբ բարձրանում էի ճյուղերիդ վրա ու անփութությունից կոտրում էի նրանց, մի՞թե այդ ժամանակ ևս չես ուզել բղավել: Կներես. նեղացել ես, գիտեմ, առաջ շատ ժամանակ էի այստեղ` քո ստվերի տակ անցկացնում, իսկ հիմա… Հիմա ժամանակ չունեմ, ո´չ  խաբեցի, ժամանակ չունենալը արդեն «շաբլոն» դարձած սուտ է, ժամանակ ստեղծելը դժվար չէ. ուղղակի ուրիշ պատճառ չգտա ինձ արդարացնելու համար: Գիտեմ, ինձ պես կարոտել էս այն օրերը, երբ ես անհոգ խաղում էի քո ստվերի տակ, երբ շունիկիս` Գրաֆչիկի հետ թավալվում էինք գետնին թափված քո չորացած տերևների մեջ, երբ հայրիկս ինձ սովորեցնում էր բարձրանալ քո ճյուղերին, երբ նստում էի այս նույն քարին ու խոսում էի քո հետ, պատմում էի, թե ինչ եմ երազում… Այո, կարոտել եմ: Դու կարծես մի դուռ լինես դեպի իմ հիշողությունները: Նայելով քեզ, հիշում եմ այդ օրերը և ժպտում: Բայց կա մի հիշողություն, որը ես միշտ թախծով ու մարմնի սարսուռով եմ հիշում: Հիշո՞ւմ ես այն ագռավին, այո-այո, որ հենց քո ստվերի տակ  հարձակվել էր խեղճ ճնճղուկի վրա, այն ճնճղուկի, որը քո ճյուղի վրա գտնվող բնից էր ընկել: Հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես մեկ հարվածով  գետնին տապալեցի նրան, որպեսզի փրկեմ ճնճղուկին նրա ճանկերից: Հիշո՞ւմ ես իմ դեմքի արտահայտությունը, երբ տեսա փոքրիկ ու անօգնական ճնճղուկին, որը հազիվ էր շարժվում: Ես դաժանությամբ էի լցված, երևի հենց այդ դաժանությունը ինձ ստիպեց ագռավի ոտքից պարան կապել, իսկ պարանի մյուս ծայրից քար կապել և տանել փոսի մեջ գցել նրան: Չգիտեմ ինչու այդպես վարվեցի, մի կողմից դա դաժանության նշան էր, բայց ես մտածում էի, որ այդպես ես կփրկեմ էլի շատ ճնճղուկների այդ ագռավի ճանկերից: Ես ագռավի մեջ տեսնում էի դաժանություն, չնկատելով, որ ես ինքս դաժանություն եմ անում: Երբ գցեցի փոսը կանգնել ու դառը հայացքով նայում էի այդ ագռավին,  ու նորից հարց է առաջանում մեջս, ախր, ինչո՞ւ…

Չգիտեմ ինչու, բայց քեզ նայելով միշտ այդ պատմությունն եմ հիշում, աչքիս առջև գալիս է այդ տեսարանը: Այդ ժամանակ ես երկու տարեկան էի, երբ իմ հասակակից աղջիկները տիկնիկներով էին խաղում և մտածում էին, որ կյանքը վարդագույն է, շատերը անգամ քայլել կամ խոսել չգիտեին, ես այդ տարիքում արդեն հասկացել էի, որ մեծերը և ուժեղները միշտ նեղացնում են փոքրերին և թույլերին: Ես արդեն հասկացել էի, որ մենք կորցնում ենք մեզ հարազատ մարդկանց, և որ որքան էլ բարձր բղավենք ու կանչենք նրանց, նրանք չեն արթնանա: Ես այդ ամենը միայնակ եմ հասկացել, ինքս ինձ վրա զարմանում եմ: Երևի պապիկիս կորցնելը հենց առաջին հարվածն էր, իսկ սա` երկրորդը: Հարված, որը ստիպեց ինձ ուրիշ կերպ ընդունել կյանքը:
Ագռավը նեղացնում էր ճնճղուկին, իսկ ես ճնճղուկին փրկելու համար դաժանորեն վարվեցի ագռավի հետ, չգիտեմ արդյո՞ք որևէ կերպ հնարավոր է արդարացնել իմ այդ արարքը: Ո´չ: Անհնար է, քանի որ ես ինքս ինձ չեմ կարողանում արդարացնել: Այդ օրը ես ուզում էի մայրիկին պատմել ինձ հետ կատարվածը, բայց մի պահ հետ կանգնեցի՝ մտածելով, որ մայրիկը չի հասկանա իմ այդ քայլը: Երևի վախենում էի: Չեմ կարողանում ուղեղիցս դա հանել, էհ, չգիտեմ:

Հիմա ինչ-որ մեկը, եթե ինձ այստեղ տեսնի, կմտածի՝ այս աղջիկը գժվել է. նստած ծառի հետ է խոսում և հետն էլ, արցունքներն է սրբում: Ես գնամ, բայց մի օր նորից կգամ, կնստեմ այս քարին` քո առջև, նորից կհիշեմ այն, ինչ կատարվել է, բայց խնդրում եմ, այդ անգամ չլռես: Դու բավականին ժամանակ լռել ես, արդեն ժամանակն է խոսելու:

Հ.Գ Ծառը, որի հետ խոսում էի, գտնվում է մեր տան հետևի բակում: Տարօրինակ չթվա, ես մանկուց խոսում էի այդ ծառի հետ: Պատմությունը, որը ինձ հանգիստ չի տալիս, հենց այդ նույն ծառի ստվերի տակ է եղել, ու այդ պատմությունը մեկ-երկու հոգի գիտեն, թեկուզ նրանք էլ չգիտեն, թե ես իրականում ինչ եմ զգացել դա անելիս: Մայրիկին մի օր պատմեցի, ու նա ուղղակի ասաց, որ փոքր եմ եղել ու չեմ հասկացել: Փոքր եմ եղել, դա ճիշտ է, բայց, որ չեմ հասկացել, թե ինչ եմ անում, դա սուտ է: Ես լավ հասկանում էի, բայց … Չկա ոչ մի բայց: Լավ կլիներ, որ ես դա մոռանայի:

Իմ հոդվածներից մեկում գրել էի իմ ճանապարհին հանդիպող սարսափների՝ շների մասին: Բայց գիտե՞ք, որ շներով շարքը չի սահմանափակվում: Ուղղակի այս մյուս սարսափը սեզոնային է, այն գործում է միայն գարնանը և ամռանը: Լավ, հերիք չարաշահեմ ձեր համբերությունը և ասեմ, որ մեր պատմության հերոսները մեր գյուղի կովերն են: Ինչպես գիտեք, հենց գարունը գալիս է, և կանաչով է ծածկում դաշտերը, բոլորn իրենց նախիրները տանում են արածեցնելու: Եվ քանի որ կովերի համար հատուկ ճանապարհ չկա, ստիպված եմ լինում միշտ բախվել այս խնդրին: Նրանք գրավում են ամբողջ ճանապարհը ու տեղ չեն թողնում, որ անցնես: Ցրվում են ու անկանոն առաջ գալիս այնպես, որ երբեք չես պատկերացնի նրանց մոտավոր ուղղությունը: Իսկ ինչ վերաբերում է նախրապաններին, ապա նրանք բավական հետ են մնում և նույնիսկ չեն էլ երևում, որպեսզի կարողանան մի քիչ հանգստություն ներշնչել քեզ:

Հենց երեկ ճանապարհին իմ հետևից մի նախիր էր գալիս, ու ես արագ-արագ գնում էի, որ ինձ չհասնեն: Ու մեկ էլ մի նախիր էլ դիմացից հայտնվեց: Ես հայտնվեցի երկու նախիրների արանքում, ու մինչև նրանք անցան, ես կես մարդ դարձա:

Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում անգամ տարբեր ժամերի դուրս գալով՝ չհանդիպել նրանց: