-Եկա՞ք դպրոցից,- ամեն անգամ տան դուռը բացելիս լսում եմ այս արտահայտությունը սենյակի անկյունում դրված հին մահճակալի մոտից. մեծ տատս է՝ պապիս մայրը: Արդեն տասը տարի է, ինչ կուրացել է: Դեռ փոքր հասակից նստում էի նրա կողքին ու լսում իր պատմությունները կյանքի, կոլխոզի ու իրենց չարչարանքների մասին. թե ինչպես են երեխաներին մեծացրել, մեր տունը սարքել, աշխատել ու իրենց ունեցածով երջանիկ եղել: Ապրել են պարզ, հասարակ կենցաղով` ունենալով միայն ամենաանհրաժեշտ բաները կյանքի համար, բայց և այնպես եղել են բարի, հանդուրժող, հասկացող, իրար օգնող ու ամենակարևորը՝ երջանիկ: Նրանք չեն քնել այն փափուկ անկողիններում, որոնց վրա հիմա մենք ենք քնում: Դասերից հետո ստիպված են եղել աշխատել: Իրենց աշխատանքը գնահատվում էր աշխօրներով, որոնց դիմաց նրանք ստանում էին մեղր, ցորեն, պանիր կամ մի քանի ռուբլի:

Մեծ տատիս կյանքը ծնված օրվանից էլ դժվար է եղել: Նա երկվորյակ քույր է ունեցել, որը ծնվելուց հետո մահացել է, բայց ինքը ապրել է, ուժ է գտել իր մեջ ու ապրել է, մեծացել, դպրոց գնացել մինչև 4-րդ դասարան: Երբ լրացել է նրա տասնվեց տարին, նա ամուսնացել է ու ապրել ամուսնու մեծ ընտանիքում ամուսնու չորս եղբայրների, քրոջ, մոր ու հոր հետ: Հետո ծնվել է պապս: Երբ պապս յոթ-ութ ամսական էր, հայրը գնաց պատերազմ և այդպես էլ չվերադարձավ: Բայց մեծ տատս ապրեց, ապրեց ու ապացուցեց բոլորին, որ կյանքի համար պայքարել է պետք: Նա տարբեր աշխատանքներ է կատարել իր միակ որդուն պահելու և մեծացնելու համար: Աշխատել է ֆերմայում, ոչխարներ կթել: Պապս էլ մեծացել է, բանակ գնացել, հետո ամուսնացել ու սարքել այն տունը, որում հիմա ապրում ենք: Չորս երեխա է ունեցել, բոլորն էլ ամուսնացել, երեխաներ են ունեցել, ու տատս իր ծոռներին էլ է մեծացրել: Բոլորիս խինդով խնդացել, վշտով՝տանջվել, ու էլի ապրել է տատս: Ա՜խ, ինչքան ափսոս, որ նա կուրացավ, որ էլ չի տեսնում: Հիշում եմ`ինչպես էր կովերին սար տանում ու մեզ էլ իր հետ վերցնում: Մենք վազվզում էինք կանաչ խոտերի մեջ ու ողջ օրը դաշտերում էինք: Ինչքա՜ն երջանիկ օրեր էին: Այնքան շնորհակալ եմ տատիս, որ ինձ նման օրեր է պարգևել, և շնորհակալ եմ կյանքին, որ նման տատ ունեմ:

Տատիս անունը Հայկանուշ է: Մայիսի մեկին լրացավ նրա 95-ամյակը: Նա գյուղի ամենատարեց մարդն է:

 Արդեն ամառային արձակուրդներ են: Մարդիկ վայելում են ամառը, հանգստանում` լիցքաթափվելով լցվում են ամառային արևի դրական էներգիայով: Իսկ արդյոք որտե՞ղ են ինները, ինչո՞ւ դրսում չեն խաղում, չեն զգում ամռան ջերմությունը և. ի վերջո, ինչո՞ւ են նրանց փայլող աչքերը գիշերային անքնությունից ուռել և «դեֆորմացվել»:

Ես գիտեմ դրա պատասխանը. մենք քննության ենք: Օրերն անցնում են մեկը մյուսին հաջորդելով, բոլորի համար սովորական, բայց մեզ համար անսովոր. երևի ցանկանում ենք տարբերվել մյուսներից: Կարծես թե չեն եկել այդպես սպասված ամառային արձակուրդները, վերջապես մեր «սիրելի» դպրոցին չենք  ասի այդքան սպասված բառերը. «Հաջողություն, երեք ամիս էլ չեմ գալու»:

Ահա եկավ առաջին քննության օրը: Բոլորս պարտաճանաչ եկել էինք: Աղջիկ-տղա հորանջելով մտանք դպրոց: Վերցրինք նստարանի համարները. ինձ ընկավ 9-րդ համարը: Կարծես թե ամեն ինչ լուռ էր, չկար ոչ մի շշուկ, անգամ շատախոսները լուռ խորհում էին: Բերեցին հայոց լեզվի քննության թեսթերը: Դավիթը, համարձակ գտնվելով, բացեց ծրարը, իսկ տղաները կատակեցին.

-Դավո՛, ձեռդ խերով ըլնի:

Մեծ ակնկալիքներ ունենալով` ջանասիրաբար գրում էին` չմտածելով արդյունքների մասին: Երեխաները չորս կողմից հարցախեղդ էին անում, իսկ մենք` ուսուցիչներին, ու ամենահետաքրքիրն այն էր, որ նրանք չէին պատասխանում հարցերին, քանի որ Ն.Զ.Պ-ի և երկրաչափության ուսուցիչներ էին ու գաղափար չունեին հայոց լեզվից և գրականության քննական թեստերից: Եվ հենց այսպես անցավ մեր` չարաճճիներիս, առաջին քննությունը:

Շուտով քննությունները կավարտվեն, և կսկսեն երկար սպասված արձակուրդները:

Վերցնում եմ թուղթն ու գրիչը, որ գրեմ: Ամեն անգամ գրելիս մտածում եմ` ինչպե՞ս սկսել: Այս անգամ սկսում եմ այսպես: Գրում եմ մեր տան ամենասիրածս տեղի՝ պատշգամբի մասին: Երևի մտածում եք, թե ի՞նչ մի սիրելու բան է, շատերն ունեն պատշգամբ, ու բոլորի պատշգամբներն էլ նույնն են:

Իրականում ամեն մի պատշգամբ ունի իր պատմությունը: Այդ պատմությունը կերտում ենք մենք՝ պատշգամբի տերերս` մեր իսկ կյանքով:
Մեր պատշգամբը մանկությանս ու պատանեկությանս լավագույն ընկերն է: Դեռ մանկուց սիրում էի  բարձրանալ ու ժամերով ինքս ինձ հետ մենակ մնալ: Չէ՛, սխալվեցի, ես մենակ չէի, ինձ հետ էր  նաև պատշգամբը` միակ «լուռ» ընկերս:

Մի փոքրիկ աղջնակ էի ու մտածում էի, որ պատշգամբը կախարդական է: Կանգնում էի, խոսում, խոսում` սպասելով, որ մի օր ինքն էլ կխոսի: Առաջ ավելի շատ էի գալիս: Գալիս էի այն հույսով, որ կխոսեմ, կպատմեմ ամեն ինչ, ու նա էլ կխոսի: Հիմա, երբ հասկանում եմ, որ նա երբեք չի խոսի, ուշ-ուշ եմ  գալիս, բայց միևնույնն է, հոգուս խորքում դեռ սպասում եմ այն օրվան, որ նա էլ կխոսի:

Շատերի համար միգուցե սա տարօրինակ կհնչի, բայց  մեզանից յուրաքանչյուրը ունի հնարավորություն  կերտելու իր փոքրիկ աշխարհը: Իմ աշխարհը սկսվում է հենց պատշգամբից: Ես այստեղ եմ գտնում իմ հանգստությունը, այստեղ աշխարհը խաղաղվում է, ու ամեն ինչ դառնում է լուսավոր:
Հիմա գալիս եմ, կանգնում ու վերևից նայում գյուղիս. այստեղից ամեն ինչ հրաշալի է երևում: Առհասարակ սիրում եմ բարձրությունը, որովհետև ինչքան բարձր եմ, այնքան ավելի մոտ եմ երկնքին, ու ավելի հեռու այն իրականությունից, որ կա աշխարհի վրա:

Ահա այսպիսին է մեր պատշգամբի և իմ պատմությունը: Այդ պատմությունը մենք գրում ենք միասին: Տարիներ կանցնեն,  ու միգուցե գա մի օր, երբ ես հոգնեմ անվերջ մենակ խոսելուց, գուցե այլևս չգամ, բայց այն պատմությունը, որը մենք գրում ենք հիմա, հավերժ կմնա այս պատերի ներսում:

Ուռա՜: Վերջապես ամառը իսկապես հայտնվեց իմ քաղաքում: Այո՛, արդեն հունիսը վերջանում է,  բայց ես մինչ այսօր չէի լսել մեր բակի երեխաների բացականչությունները: Ամառը մեզ մոտ այդպես է սկսվում, այսինքն` ես եմ այդպես կարծում: Նայում եմ պատուհանից ու տեսնում մի շարք երեխաների, որոնք անհոգ ու երջանիկ խաղում են բակում: Ա՜խ, ինչ լավ ժամանակներ են ապրում այս երեխաները: Հիշում եմ, որ մի քանի տարի առաջ ես էի նրանց տեղում: Մինչ ուշ գիշեր խաղում էինք` է՛լ գործնագործ, է՛լ հալամուլա ու էլի շատ խաղեր: Դեռ փոքր էինք: Մեր բակում ամենամեծը ես էի, իսկ ընկերներս ինձնից մեկ-երկու տարով փոքր էին ու ինձ լսում էին. ես ինձ լավ էի զգում, իսկ հիմա…

Հիմա  գուցեև իջնեմ բակ, ու խաղանք ավելի «մեծական» խաղեր՝ աղջիկները` վոլեյբոլ, իսկ տղաները` ֆուտբոլ: Ու եթե որոշենք դա մեծերով խաղալ, ասենք նույն գործնագործը, ու մի ուրիշ իմ տարիքի աղջիկ անցնի, հավատացե՛ք, ինձ կասեն, որ ես դեռ չեմ մեծացել, ու պետք է ինձ ավելի մեծի պես պահեմ: Ախր ինչու՞ չեք հասկանում, որ ես սիրում եմ խաղերն ու առհասարակ ուրախ ժամանակ անցկացնելը: Ես կարող եմ ինձ մեծի նման պահել, բայց հասկացել եմ, որ մեծն էլ է  ուզում վերադարձնել այն տարիները, երբ կարող էր առանց հոգսերի խաղալ դրսում: Այսպիսով, ես իմ այս պատմությամբ նաև ուզում եմ խոսել երիտասարդների հետ, որոնք իրենց արդեն մեծ են պատկերացնում: Պետք չէ այդպես միանգամից մեծանալ, որովհետև հետո ցանկանալու եք միանգամից փոքրանալ, իսկ դա հնարավոր չէ: Թեկուզ, եթե դուք դրսում խաղալ չեք սիրում և կամ դա համարում եք ոչ ճիշտ պահվածք, ապա պետք չէ ուրիշներին քննադատել ու նրանց կարծիքը փորձել փոխել: Ես նաև հակադարձում եմ իմ ասածին, քանզի կան մարդիկ, որոնք դրսում են օրը 24 ժամ: Խաղն էլ իր ժամանակն ունի, և դա էլ պետք է լինի չափավոր, որովհետև միայն դրսում լինելով մարդը ոչինչ չի կարող հասկանալ: Գիտե՞ք, այս նախադասությունները գրելիս ամեն բառիս հակառակն ապացուցող պատասխանն եմ ուզում տալ, բայց այլևս չեմ ցանկանում երկար-բարակ անիմաստ մենախոսել, որովհետև չեմ սիրում:

Բաղանիս գյուղում Բաղանիս անունով գետ կա: Պարզ է` անունը մեկից մյուսին է անցել, սակայն գետից է անցել գյուղին, թե գյուղից գետին, դժվար է ասել:

Գյուղի պապիկներից մեկը գյուղի անվան ծագման  մասին երկու տարբերակ նշեց, որոնցից մեկը այգիներով հարուստ տարածքի իմաստն ունի, իսկ մյուսն այն է, որ ժամանակին այստեղ ստորգետնյա տաք ջրեր են եղել, ու մարդիկ այդ ջրերով լողացել են, այսինքն` բաղնիքն է «բաղ» արմատում: Մի խոսքով հասկացաք, բայց ահա մեր պատմաբան  Սամվել Ալավերդյանը այլ տարբերակի կողմնակից է.

-Հիմքը, իմ կարծիքով, Անին` որպես Արամազդից էլ առաջ հայր աստծո, տարածքի իմաստն ունի: Պարտադիր չէ ` հենց այգին արմատում լիներ, որովհետև  «բակ» և «Անի», գուցեև`« Անիի փոս»:  Իրոք, այստեղ փոս տեղ է, և գյուղի տարածքում աճում է այն, ինչ որ Հայաստանում աճում է, իսկ կողքի գյուղում շուտ ցրտահարվում է, չի աճում: Խաղողը, նուռը, թութը արևադարձային, մերձարևադարձային որոշ բուսատեսակներ: Մասնավորապես այստեղ  թուզ է աճում, իսկ կողքի գյուղերում` համարյա ոչ:

Երկու-երեք հարյուր տարվա գերեզմանները վկայում են, որ այստեղ բնակվել են մեր տարածաշրջանի շատ տոհմեր: ՈՒրեմն, Ռուսաստանին միանալուց հետո  ցարի հրամանով Արցախի  կողմերից մարդկանց բերել են Թբիլիսի-Երևան հատվածի անվտանգությունը ապահովելու համար: Եթե գնանք դարերի  խորքը, յոթ-ութ հազար տարվա բրոնզեդարյան  ու նույնիսկ ավելի  վաղ շրջանի հուշարձաններ կան, բայց եթե վերջին ազգանուններին ենք նայում, մեր տարածքի  ահագին մասը Հադրութի, Արցախի մյուս տարածաշրջաններից մարդկանց բերել են այստեղ` սահմանը պահելու:

Այն, որ մեր բնակավայրը շատ հին է, վկայում են շրջակայքի կիկլոպյան ամրոցները, որոնց մոտենալը այնքան էլ անվտանգ չէ:

Բաղանիս գետն իր շրջակայքով Գուգարաց աշխարհի ամենազմայլելի վայրերից մեկն է: Գետն այնպես է «գրկված» անտառներով ու այգիներով, որ տներն ու գյուղամիջյան ճանապարհը հեռվից դժվար են երևում: