100 դրամ ավել, 100 դրամ պակաս, իսկ մեջտեղում` տասնյակ մարդկային կյանքեր…

Բոլորը բարձրաձայնում են երթևեկության խնդիրների մասին, բողոքում հասարակական տրանսպորտում կռացած դիրքից, խցանումներից: Բայց ոչ ոք չի խոսում վարորդների պահվածքի մասին:

Աչք փակելով ծխելու, բարձր ու ռաբիս երաժշտության, վատ լսողության, տարիքի և անհավասարակշիռ վիճակի վրա՝ անդրադառնամ մեկ այլ հանգամանքի:

Երկու տարբեր համարի երթուղայինները, որոնք մասամբ միևնույն երթուղին ունեն, մտնում են «մրցավազքի» մեջ՝ 100 դրամ ավել գումար շահելու համար: Վարելու ընթացքում կապ են հաստատում գործընկերների հետ, պարզում «հակառակորդ» մեքենայի գտնվելու վայրը, ըստ դրա որոշում՝ կանգառներում որքան սպասել, հաշվարկում, թե երբ պիտի հանդիպեն, ինչպես շրջանցեն: Հսկայական ավտոբուսը ճանապարհ չի տալիս, միկրոավտոբուսը ամեն կերպ փորձում է անցնել:

-Ներողություն, չե՞ք լսում, խնդրեցի կանգառում կանգնել,- խելակորույս վարորդին սթափեցնում է ուղևորներից մեկը:

Մոռանում են մանրը, չեն լսում կողքինների ձայնը, դուռը փակում են մարդկանց երեսին: Բնական երևույթ է:

Իսկ հիմա հարց՝ ո՞վ է տվել նրանց իրավունք երթուղին սկսելու առանց հրահանգի, ինքնագլուխ մրցարշավ կազմակերպել, ղեկը բռնած պատասխանել զանգերին և վերջապես, վտանգի տակ դնել մարդկային կյանքեր՝ շահած կամ պարտված 100 դրամի դիմաց:

Չե՞ք կարծում, որ խցանումներից, կռացած վիճակից ավելի կարևոր խնդիր է սա. երթուղայինում անհարմար կանգնած կլինեք, թե բաց պատուհանի դիմաց նստած, չեք կարող ձեզ ապահով զգալ, որովհետև ավտոմրցաշարերի ժամանակ վթարներ հաճախ են լինում:

Մշակութային շոկին առնչվում է անհատը կամ անհատների խումբը այն ժամանակ, երբ հայտնվում է բոլորովին անծանոթ մի միջավայրում, որտեղ ամեն ինչ նոր է. թե՛ լեզուն, թե՛ մարդկանց վարվելաձևը, թե՛ կրոնը, թե՛ սովորույթներն ու ավանդույթները, և թե՛ ապրելակերպը, ընդհանուր առմամբ։

Երբեք չես կարող բացատրել, թե որտեղից է սկսվում մշակութային շոկն ու որտեղ է այն ավարտվում։ Սկսվո՞ւմ է արդյոք այն պահից, երբ մեկ տարվա բաժանումից հետո վերջապես ծնողներիդ կրծքիդ ես սեղմում, թե՞ սկսվում է այն պահից, երբ դեպի Չարենցավան տանող ճանապարհին զգում ես առաջին փոսն ու հանկարծ մտաբերում, որ ճանապարհների քանդվածությունը գնալով ավելի նկատելի է դառնալու։

Ինչ-որ տարօրինակ ներքին վստահությամբ ոտք եմ դնում Հայաստան՝ իմ հայրենիք, իմ տուն ու վայրկյանների ընթացքում հասկանում եմ, որ ամեն ինչ շատ ավելի բարդ է լինելու, քան ես պատկերացնում էի։

Երևան պիտի գնայի։ Նստեցի ավտոբուս ու զգացի, որ վախենում եմ։ Վախենում եմ, որովհետև էս ամենը խորթ ու անսովոր է թվում։ Զանգում եմ մամային։

-Մամ, Ռայկոմի ու Շրջանայինի տարբերությունը ո՞րն էր։

Մամայի բացատրությունն ինչ-որ տեղանունների ու փողոցների անվանումների շարան է, որոնցից ոչ մի գաղափար չունեմ։

-Մամ, տենց չեմ պատկերացնի։ Դու ինձ ասա՝ Շրջանայինը էն կլոր, ծաղկապատ տարա՞ծքն ա։

Մոտավորապես էս տեսակ հարցերի միջոցով փորձում եմ կողմնորոշվել տեղանքում ու իմ գտնվելու տեղը հասկանալ։ Կար ժամանակ, երբ Երևանի հետ մտքում խոսելու սովորություն ունեի։ Ես Երևանի սրտում էի, Երևանը՝ իմ։ Իսկ էս պահին սրտիս քաղաքի հետ բոլոր կապերը խզվել են, իսկ քաղաքի վարդագույնը՝ աչքերումս խավարել։ Հիմա աջ ու ձախ ազատ քայլելու փոխարեն Գուգլի օգնությանն եմ դիմում, ու ամեն անգամ ուղղություն ցույց տվող ծանուցումը լսելիս սրտումս ինչ-որ բան աղմուկով փշրվում է։

Երիտասարդականի աստիճաններն եմ իջնում՝ դեռ մոլորվելու վախից քարտեզին նայելով։ Ու էդ պահին մետրոյի հոտը, որ կյանքիս լիքը անհասկանալի իրավիճակներում եկել ու մտքերիս սթափ ընթացք է տվել, մի սառը ապտակով հարվածում է դեմքիս՝ հիշեցնելով էն բոլոր չգրված կանոնների մասին, որոնցով պետք է ուղղորդվել Երևանում։ Երևանը պետք է շնչել ու արտաշնչել, Երևանում պետք է կորել ու գտնվել, ուշանալ, մոռանալ, հիշել, խոսել ու լսել։ Պետք է կանգնել, որ դիմացիդ տատիկը վերջապես նստի ու ձեռքի բեռը վար դնելով թեթևացած շունչ քաշի։ Պետք է գլուխը բարձր պահել՝ ճիշտ համարի գազելը բաց չթողելու համար։ Պետք է փողոցային շնիկին ժպտալ, որ ինքն էլ առիթավորվի ու սկսի քեզ հետևել։ Պետք է ջուրը ոչ թե ձեռքիդ շշի մեջ պտտացնել ամենուր, այլ մոտակա ցայտաղբյուրի անդադար ու նյարդային փնտրտուքի մեջ լինել։ Պետք է Երևանի կիզիչ շոգից հալվել ու մյուս հալվողների բողոքները համբերատար կերպով լսել։ Պետք է զինվել անցումով առանց կողքերը նայելու անցնելու վճռականությամբ ու դեռ մեկ քայլ չարած կանգ առնել՝ ջղային վարորդի անհանդուրժողականության զոհը չդառնալու համար։ Պետք է ճանապարհի հակառակ կողմից նստել գազել, կես ժամ քո կանգառին սպասելուց հետո վերջապես հարցնել վարորդին, թե ուր է գնում, ու զարմանքով լսել իր անհեթեթ պատասխանը.

-Յա, այ բալա, թարս ես նստել, լրիվ սխալ տեղ ես գնում։

Պետք է կայծակնային արագությամբ դուրս թռչել էդ սխալ գազելից ու վազել ճանապարհի հակառակ կողմ՝ ճիշտ համարը կանգնեցնել հասցնելու համար։

Ու էս ամենն անելու համար պետք չեն ո՛չ ուղեցույցներ, ո՛չ էլ քարտեզներ, հակառակ դեպքում, կխախտես քաղաքի չգրված օրենքներն ու կխզես իր հետ ունեցած քո վարդագույն մտերմությունը։

Վերջերս կարդում էի «451 աստիճան ըստ ֆարենհայթի» գիրքը և ընթացքում զուգահեռներ անցկացնում այն` հեռավոր 1949 թվականին նկարագրված և մեր` ժամանակակից, զարգացող, արագ, «հուսալի», «անվտանգ» ու «հանդուրժողական» աշխարհների միջև: Եվ եթե կարդացած լինեք այն, երևի կհամաձայնեք, որ դրանք շատ քիչ են տարբերվում:

Եվ հիմա մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ կյանքն առանց նորագույն տեխնոլոգիաների պատկերացնելը կարելի է ասել անհնար է, և այս միտքը հաստատում է Սիլիկոնյան հովտի հսկայի` Apple-ի գովազդային հոլովակը, երբ աշխատակիցը անզգուշաբար անջատում է Apple-ի սերվերները և կարճ ժամանակում մենք ականատես ենք լինում պոստապոկալիպսիստական աշխարհի առաջացմանը: Առաջխաղացումը գիտության ոլորտում պարտադիր կանոն է, սակայն դրա հետ մեկտեղ մենք դանդաղ կորցնում ենք մարդկային դեմքը: Ավելի ու ավելի շատ ժամանակ անցկացնում համացանցում, ժամերով նայում «ծիծաղաշարժ» տեսանյութեր, ուղարկում ծիծաղող գիֆ անիմացիա, բայց իրականում մեր դեմքի սառը արտահայտությունը չի էլ փոխվել:

Այլ խնդիր է ինֆորմացիայի` հատկապես անձնականի, արտահոսքը: ՏՏ ոլորտի հսկաները գրեթե ամեն ինչ գիտեն մեր մասին` որտեղ ենք հաճախ լինում, ում հետ ենք առավել հաճախ շփվում, ինչ նախասիրություններ ունենք, երբ ենք քնում, երբ զարթնում: Չեմ զարմանա, եթե մոտ ապագայում մարդու հետ շփվելիս անընդհատ հարցեր տալու անհրաժեշտություն չի լինի, պարզապես կուսումնասիրենք նրա էջը և վերջ (իրականում ես արդեն որոշ դեպքերում օտագործում եմ այս «հրաշալի տակտիկան»):

Մի օրինակ ևս. ընկերս Սիրիի օգնությամբ որոնել էր իրավաբանական ծառայությունները, և մեկ օր անց նրա ֆեյսբուքյան էջում ակտիվորեն սկսեցին վերը նշված ծառայության գովազդներ հայտնվել: Զուգադիպությո՞ւն: Փորձեցինք հեռախոսի օգտագործման կանոները այս անգամ մանրակրկիտ ուսումնասիրել, և պարզվեց որ ամեն ինչ նորմալ է. նա համաձայնություն էր տվել նաև նրան, որ Սիրին օգտագործելիս հեռախոսը կարող է հրահանգները ձայնագրել և ուղարկել Apple-ի բազա:

Իսկ զավեշտալին այն է, որ, երբ մենք նոր սարքից կամ ծրագրից ենք օգտվում, մեզ միանգամից խնդրում են ծանոթանալ օգտագործման կանոններին: Սակայն մենք ժամանակ չունենք, քլիք, և վերջ` մենք ծանոթ ենք, առանց կարդալու համաձայն ենք…

Հաջորդ քսանմեկերորդդարյան խնդիրը մտածելն է: Այո, մի’ զարմացեք, մտածելը: Մարդիկ հասարակ խնդիրների պատասխանները փնտրում են համացանցում` առանց մեկ վայրկյան իսկ լուրջ մտածելու: Մի դեպք եմ հիշում, երբ չորս տարեկան երեխան կոտրել էր թևը, նրա մայրը երեք ժամ համացանցում փնտրել էր, թե ինչ պետք է անել կոտրվածքի ժամանակ, իսկ այդ ընթացքում երեխան տառապել է ցավից…

Հրաշալի հայտնագործություն էր վիրտուալ իրականությունը (VR): Այն մարդկանց հնարավորություն է տալիս տեսնել անհասանելին, ստեղծել սեփական աշխարհը, անել այն, ինչ իրականում պարզապես ի վիճակի չես: Վիրտուալ իրականությունը ամեն օր կատարելագործվում է և ավելի ու ավելի շատ մարդկանց «հրավիրում» իր աշխարհ: Հիմա վիրտուալի և իրականի բաժանարար սահմանները, կարելի է ասել, որ տարբերակված են: Սակայն մոտ ապագայում…

Նորարարությունները հեշտացնում են մեր կյանքը, ավելի հարմարավետ ու հաճելի դարձնում այն, սակայն այս առիթով Կառլ Մարքսը հրաշալի է ասել. «Ավելի շատ օգտակար իրերի արտադրությունը հանգեցնում է ավելի շատ անպիտան մարդկանց առաջացմանը»…