Եկավ: Եկավ էն եղանակը, երբ մարմինդ ամբողջ ուժով պիտի «հառնես» երկինք, որ կարողանաս քաղել թթենու ամենամեծ ու քաղցր հատիկը, արդյունքում ամբողջ ծառը թափ տալով, երբ ձերոնց սոխ ու ձվով ճաշեր եփելու դեպքում ունես այլընտրանքային հնարավորություն՝ հաց-պանիր-վարունգ, հաց-պանիր-լոլիկ, հաց-հաց:

Եկավ էն սեզոնը, երբ գիշերվա հազարին հեռախոսիդ լույսի «վրա եկած» մոծակ-մլակների հանդեպ եղեռնագործություն ես կատարում, հետո քաղաքավարի ներողություն խնդրում ու շարունակում արագ-արագ տկտկացնելով նամակ գրել, կարծես հենց նոր ինչ-որ մեկի նորածին մանչուկին չես սպանել, կամ ինչ-որ մեկի ողջ կյանքի սիրուն:

Եկավ էն սեզոնը, երբ պիտի ձմերուկ ընտրելուց ականջիդ մոտ պահած տկտկացնես ձմերուկին, իբր էդպես հասկանալու ես՝ լավն էր, թե չէ, սեզոն, երբ պիտի առաջիկա երեք ամսվա նպատակ դարձնես հով տեղ գտնելն ու էնտեղ մի քանի վայրկյան, դե կամ էլ ամիս «աչք կպցնելը»: Վերջապես եկավ էն սեզոնը, երբ պիտի օրդ անցկացնես մտածելով, թե ինչ անես հաջորդ օրը: Այ, դրա խնդիրը հիմա ես ընդհանրապես չունեմ: Փոխանակ ամառվա հետ օրս մի քիչ թեթևանար, ինչքան ուժ ուներ՝ ծանրացավ…

Արթնանում եմ 9:30, ավելի ճիշտ, արթնացնում է մաման.

-Դու էսօր տեղ չունե՞ս գնալու:

Ա, մամ, թե ասա՝ վերքերիս վրա աղ մի լցրու, էլի, էն էլ՝ ըստ ճաշակի, ու՝ ըստ քո ճաշակի: Ինչ արած, արթնանում եմ: Ուրեմն՝ սկզբից պիտի շատ արագ անեմ անգլերենի պարապմունքի հանձնարարությունը, որ գնամ պարապմունքի: Դե, մի քանի տեքստ թարգմանել, մի 50-60 հատ էլ վարժություն գրել, մի երկու ժամից կպրծնեմ հաստատ: Վերջացնելուց հետո պիտի նստեմ, գիրք կարդամ ու նոր գտած սերիալիս մի քանի սերիան նայեմ: Այնուհետև՝ փորձ (մարզային երիտասարդական կառնավալի), դրանից անմիջապես հետո կինոդիտում (ի դեպ՝ մեր կազմակերպած), էդ ընթացքում դրսում մի քանի անգամ կսնվեմ: Ըստ հաշվարկներիս՝ ճիշտ ժամանակին կհասնեմ անգլերենի պարապմունքիս: Դրանից էլ պրծնում եմ, և ուրախ-զվարթ գնում տուն: Մութ կլինի արդեն, բայց ոչինչ: Տուն հասնելուն պես հաց կուտեմ, մի քիչ կհանգստանամ, կանեմ անգլերենի մյուս պարապմունքը, որ էդ էլ օնլայն պարապեմ մի աղջկա հետ: Ավելի ճիշտ, ինքը ինձ հետ:

Հիմա պատմեմ, թե ինչպես եմ օրվա բոլոր պլաններս իրագործում: Դե, 9:30 արթնանում եմ, օրս հերթով-կարգով պլանավորում, ու՞, ու մնում պառկած: Էդպես մի ժամ պառկած աննպատակ նայում եմ առաստաղին կամ էլ պատերին, նոր վեր կենում: Իդեալական առավոտ: Վեր եմ կենում, համակարգիչը միացնում ու նստում դիմացը: Դե, դրանով պիտի թարգմանություններ անեմ: Ահա, միացնում եմ յութուբը, մի քսան րոպե երգ ընտրում, հետո միացնում ֆեյսբուքը, որ ավելի լավ թարգմանություն անեմ, էլի, մտնում եմ Google translate, ու սկսում պարապել: Գրեցի առաջին բառը, հետո երկրորդ, մի նախադասություն, երկու, ու մեկ էլ հոպ՝ նամակ եկավ: Ժամը մոտավորապես 1-ն ա: Դե լավ, արագ պատասխանեմ ու շարունակեմ պարապել: Մտնում եմ ֆեյսբուք, շատ արագ պատասխանում նամակին, ու դուրս գալիս էնտեղից: Դուրս գալիս ժամը 1-ին: Բայց դա հեչ, կիսատ-պռատ պարապմունք եմ անում, վազում փորձի: Փորձն էլ գլխառադ ենք անում, վազում կինոդիտման: Ամեն անգամ պլանավորում եմ էնտեղ գոնե մի քիչ նյութ գրել կամ գիրք կարդալ, էն էլ մոռանում եմ ու երկուսուկես ժամ ուղղակի վատնում էն ֆիլմերը նայելու վրա, որոնք արդեն միլիոն անգամ տեսել եմ: Էն, որ ասում էի, է՝ իմ հաշվարկով կհասցնեմ գնալ պարապմունքի, մոռացա ասել. ես հումանիտար եմ: Այնպես որ, պարապմունքից ահագին ուշանում եմ: Տուն եմ գալիս ժամը 7-ին՝ սոված-ծարավ, հյուծված ու հյուսված: Մյուս պարապմունքը պիտի 7:30 կամ 8-ին սկսի: Արագ հաց եմ ուտում, ի դեպ, օրվա մեջ առաջին անգամ, ինչքան հասցնեմ՝ պարապմունք եմ անում, ու մյուս պարապմունքն է սկսվում: Էդ էլ ավարտելուց հետո մարդավարի մտնում եմ ֆեյսբուք:

Հետո էլ ասում են՝ ինչի՞ չես չաղանում: Պառկում եմ ժամը 11-ին, մի քիչ գիրք կարդում, մի երկու ժամ էլ էլի համացանց, ու անհանգիստ քուն:

-Աստղ, արթնացի, էսօր տեղ ունե՞ս գնալու…

Բարև, ընկեր։ Կարծում եմ, սիրում ես հայերենը, իսկ հայերենը պահպանելու համար ի՞նչ քայլեր ենք անում։ Կարծում եմ, որ հայրենասիրությունը հայերենը պահպանելու մեջ է նաև։ Օրինակ, փորձե՞լ ենք գոնե մեկ անգամ «խալադելնիկ» ասելու փոխարեն ասել՝ սառնարան, կամ «պամիդոր» ասելու փոխարեն ասել՝ լոլիկ։ Մի քանի անգամ ասա՝ կտեսնես, որ արդեն ճիշտը կասես։ Ես էլ եմ շատ սխալներ թույլ տալիս, բայց հենց «բռնում եմ» ինձ սխալի վրա՝ խոստանում եմ, որ հաջորդ անգամ էլ չեմ կրկնի:

Դժվար է ուղղել մարդկանց. մեկը կվիրավորվի, մյուսն էլ՝ «քո թայն եղել ենք, խելք մի սովորեցրու»։ Հայրենասիրությունը հենց այդ փոքր բաներից է սկսում։ Մեր դպրոցում, որտեղ ես սովորում եմ, միշտ պաստառներ են պատրաստում, բաց դասեր են անում, որ նոր սերունդը շարունակի հայապահպան գործընթացը, բայց ամեն ինչ այդ պաստառներով չի որոշվում, ներսում մի բան պիտի փոխվի: Հասարակության մեջ շատ գրագետ և ճիշտ հայերենով խոսող մարդկանց ծաղրում են, հատկապես տղաների համար է շատ դժվար: Դե, պատկերացրեք մի տղա, որը տասը ՝ժարգոնով խոսող տղաների մեջ ասում է. «Վերցրեցի դույլը, որ ջրեմ ծառը»… Ու սկսվե՜ց՝ «վեդրո՞ն»։

Սոցցանցերի մասին չեմ էլ ուզում խոսել, ինչքա՞ն կարելի է կարդալ՝ «es grum em latinatar»: Նույնիսկ հայատառ գրելու օր ունենք՝ փետրվարի 7։ Պե՞տք է այս օրը նշվի, փաստորեն՝ այո: Մարդիկ չեն գրում սոցցանցերում հայատառ և պատճառներ են հորինում, թե ինչու չեն գրում: Մեկը՝ արդեն սովորել եմ լատինատառին, մյուսն ասում է՝ հայերեն տառերը դժվար է գրել: Իսկ եթե փորձե՞ս, ասում են՝ դժվարը սկիզբն է:

Իր մայրենի լեզուն վատ իմացողը կես մարդ է, չիմացողը` թշվառ, ծառից ընկած մի տերև, որ տատանվում է ամեն մի պատահական քամուց։

Նա նստում էր վերջին շարքում, գլխիկոր թերթում էր իր դեմ դրված դասագրքի էջերը ու համբերատար սպասում դասի ավարտին։ Դասանյութը երբեք նրա մեջ հետաքրքրություն չէր առաջացնում, իսկ պասիվությունը կոտելու համար ուսուցչի տված հարցերին երբեք չէր պատասխանում։ Դասարանում ուշադրության չէր արժանանում, վերջին շարքի իր նստարանին նստած լուռ հետևում էր դասընկերներին, իսկ դասի գալիս էր միշտ ստիպողաբար, որովհետև մայրը հորդորում էր. «Գնա, մի բան սովորիր, որ մարդ դառնաս»։ Զանգը հնչելուն պես նետվում էր դեպի դուռը, վազում փոքր եղբոր դասարան՝ դպրոցում միակ հարազատ մարդուն տեսնելու։  Սոցիալապես անապահովությունը, առողջական խնդիրները, որոնք ակնհայտ էին նրա խոսքից, գունատ դեմքից, միշտ խոչընդոտում էին հաղորդակցվել հասակակիցների հետ, ընկերներ ձեռք բերել, իսկ թերարժեքությունը ամեն օր կրծում էր նրա կոկորդը, երբ մարդաշատ միջավայրում էր հայտնվում։ Երբ դասընկերները շշուկով էին խոսում, նա ագրեսիվ էր տրամադրվում, սկսում լաց լինել՝ կարծելով, որ իր մասին են վատաբանում։ Դպրոցում հոգեբանի հետ զրույցները հաճախ մեղմում էին նրա բորբոքված հույզերը, բայց օրեր անց կրկին նույն խնդրին էր բախվում. անհավասարակշիռ վիճակում վեր էր կենում, լաց լինելով փախչում դպրոցից ու սկսում օրերով բացակայել։

Նա երբեմն դպրոց էր գալիս ուրախ տրամադրությամբ՝ նոր շորեր հագած ու նույնիսկ ինչ-որ մասնակցություն էր ունենում դասընկերների զրույցներին, բայց 9-րդ դասարանն ավարտելուց հետո այդպես էլ չցանկացավ շարունակել ուսումը, քանի որ, ինչպես ինքն է ասում, դպրոցից ոչինչ չհասկացավ։
-Դրա փոխարեն իմ փոքրիկ պարտեզում ծաղիկներ եմ մշակում,- ասում է նա,- ծաղիկների լեզուն հասկանալու համար ինձ հատուկ կրթություն անհրաժեշտ չէ։
Դպրոցը ներառական կրթություն է ապահովում, բազմիցս աշխատում խնդիրներ ունեցող երեխաների, համադասարանցիների հետ, որոնք դեռևս չեն գիտակցում ներառական կրթություն ստացողի հոգեբանական վիճակը և չեն կարողանում աջակցել նրան։ Հաճախ լինում են դեպքեր, հատկապես Հայաստանի մարզերում, երբ  առողջական, հենաշարժողական խնդիրները պատճառ են դառնում երեխայի թերի ուսման։ Մարդիկ, կարծրատիպերին զոհ գնալով, մտածում են՝ ո՞նց կլինի, որ համաքաղաքացիները տեսնեն, որ իրենք ունեն անվասայլակով երեխա։

Հայաստանի բոլոր քաղաքներում՝ այդ թվում Երևանում, անվասայլակներով տեղաշարժվելը դժվար է, քանի որ թեքահարթակների թիվը քիչ է, կամ դրանք ընդհանրապես բացակայում են։ Դպրոցներում չկան համապատասխան պայմաններ։ Հաճախ անվասայլակով կամ քայլակով տեղաշարժվող երեխան ստիպված է լինում ամեն օր ծնողների օգնությամբ վերին հարկերի իր դասարան բարձրանալ, իսկ շատ դպրոցներում վերին հարկերում ևս հատակը խարխլված է, իսկ սայլակով տեղաշարժվելը՝ վտանգավոր։
-Կրթության առանձնահատուկ կարիք ունեցող երեխաների հետ ներառական կրթություն ապահովող դպրոցներում աշակերտները հոգեբանի կողմից բաժանվում են մի քանի տարիքային խմբերի և առանձին անցկացվում են տարբեր թերապիաներ՝ նկարչական թերապիա, երաժշտական թերապիա, խմորաթերապիա, երբ խմորը չորացնելով խճանկար ենք պատրաստում ու պատկերներ հավաքում, անցկացնում ենք անհատական զրույցներ, անանուն թեստեր։  Անհատական աշխատանքներ են տարվում նաև ուսուցիչների, դասընկերների, ծնողների հետ,-պատմում է հոգեբան Մարիամ Համբարձումյանը, ով ևս աշխատում է ներառական կրթություն ստացող աշակերտների հետ։
Նա նշում է նաև, որ կան ուսուցիչներ, ովքեր ունեն այլ տրամադրվածություն, ինչը փորձում է կանխել դերախաղերի և այլ հոգեբանական խաղերի միջոցով։
Ներառական կրթության բացերից մեկն այն է, որ դպրոցներն ունեն մեկ ներառական դասասենյակ, որտեղ միաժամանակ աշխատում են և՛ հոգեբանը, և՛ լոգոպետը, և՛ մանկավարժը։ Անհրաժեշտություն կա առանձին սենյակներ ունենալու, քանի որ աշխատանքները հաճախ խանգարում են մեկը մյուսին, երբ օրինակ, հոգեբանը անհատական զրույց պետք է ունենա աշակերտի հետ ու պետք է ապահովի գաղտնիությունը։
Իհարկե, ներառականությունը ճիշտ միջոց է, որը թույլ է տալիս խնդիրներ ունեցող երեխաներին մյուսների հետ դպրոց հաճախել, բայց կան բացեր ու խոչընդոտներ, որոնք Հայաստանում դեռևս չեն հաղթահարվել։