Եթե բրիտանացի գիտնականները պար բռնելով գային Հայաստան՝ համոզելու, որ մաստակի մեկ սալիկը ունակ է բռնել 1000 մանրէ, կամ մաստակը ակտիվացնում է թքարտադրությունը, ինչը ստիպում է ակտիվանալ ենթաստամոքսային գեղձին, որի արտադրած ֆերմենտների շնորհիվ ստամոքսային համակարգը սկսում է բնականոն գործել, կամ որ մաստակը 10 տոկոսով բարելավում է ուղեղի աշխատանքը ու բարձրացնում է զգոնությունը, մեկ է՝ կշարունակեի դեմ լինել ոչ նազանքով ու անպարկեշտ ծնոտային շարժումներով մաստակ ծամելուն։

Գրողը տանի, մի՞թե այդքան անհասկանալի է, որ յուրաքանչյուր իրեն հարգող ծամոն իրեն վատ կզգար, եթե զգար, թե ինչպես են վարվում իր հետ։ Մաստակին պետք է հարգել, օգտագործել առանց անհոդաբաշխ ձայնարկությունների, ոչ թե «ճըմ, ճլըփ»-ի ուղեկցությամբ։ Նման «հնչյունաբղկանքները» ոչ մի մեղեդի հիշեցնելու միտում չունեն, ուղղակի լարում են դիմացինի նյարդային համակարգը, անխղճորեն սպանում տեղի բոլոր նեյրոններին, առաջացնում ատամները կրճտացնելու անհագ ցանկություն և որևէ սուր, կտրող-ծակող գործիքով վնաս հասցնելու բուռն մղում։

-Լավ,- խորը շունչ քաշելով՝ մտքումս գրողի ծոցը ուղարկեցի անցյալ օրվա բոլոր իրադարձությունները,- էսօր փիլիսոփայելը ձեռնտու չի։

-Մի՛ մոռացիր ամրագոտին,- ամեն անգամ մեքենա նստելիս ասում է հայրս,- ծամոն կուզե՞ս։

-Ես բրեկետներով եմ, չեմ կարող։

-Ես էլ երեկ մտածում էի՝ սիրտդ ծամոն է ուզում, որ ուշադիր նայում էիր էն կողքիդ նստած աղջկան։

-Չէ,- դե արի ու բացատրի, որ զուտ մտքումդ սպանության պլան էիր մշակում։

Ամրագոտին էլի չկապեցի, որովհետև բարկությունից այնքան էի լարվել, որ գոտին առաջ չէր գալիս։ Ո՞վ էր մեղավոր։ Ե՞ս։ Բայց ո՞վ էր երեկ ծամոնը բարբարոսի պես լեզվով ծեծում։

-Պա՛պ։

-Ավագանու թեկնածուների բոլոր հարցազրույցները դետալ առ դետալ նայել եմ։ Չսկսես պատմել, թե Ֆրանգուլյանը 6-րդ հարցի ժամանակ ինչ միմիկա ուներ։ Ընտրությունների մասնակիցների քանակն էլ թիվ առ թիվ գիտեմ։ Հա, ու նաև տոկոս առ տոկոս գիտեմ ընտրությունների արդյունքները։

-Լավ,- էլի մտքումս գրողի ծոցը ուղարկեցի անցյալ օրվա իրադարձությունների մասին հարցը։

Երևի բարին սա էր։ Բայց ո՞վ է սահմանել բարին ու չարը։ Ո՞վ է ասել՝ որն է բարին, որն է չարը։ Չկան չար ու բարի գործողություններ։ Հարցնում եմ։

Ու հանկարծ ոստիկանը կանգնեցրեց մեր մեքենան։ Հավանաբար նկատել էր, որ ամրագոտիս չէի կապել։ Օրենքի տառին համապատասխան մի գեղեցիկ ակտ գրեց, գանձեց գումար ու մաղթեց բարի ճանապարհ։ Թե էդ ճանապարհի բարին ո՞րն էր, եթե ինձ սպասվում էր խրատական քարոզներով լի ճանապարհ։

-Ո՞ւ,- մեքենա նստելուն պես հայրս խրատական խոսակցության բացման առաջին հարցը հանդիսավորությամբ հղեց ինձ։

Դե, արի ու բացատրի, թե ինչի ամրագոտին չէիր կապել։ Ո՞վ էր մեղավոր։ Իհարկե, ես։

-Քննադատակա՞ն հոդվածներ,- ուրախությունից փայլեցին աչքերս,- էս ի՜նչ լավ է, որ գտա։

-Հանգստացի՛ր, դիր տեղը։ Դու անգամ պարապմունքներդ ես դժվարությամբ հասցնում, անգամ օրվա մեջ չես տեղավորվում, ո՞նց ես կարդալու։

-Աչքերով, ապու՛շ։ Կարո՞ղ ա ընդունելության համար իր սիրած թեմայով գիրքը չկարդա։

-Երկու ամիս հետո քննության է, Աստված գիտի` կընդունվի՞, թե՞ չէ, դու «շիրա ե՞ս տալիս»։

-Դե հիմա, սովորական դիմորդ է  էս մարդը։ Հա, լա՛վ, մարդուկը։ Ախր, լրիվ սարքել ես հաշմանդամ։

-Ինչի՞ եք դուք հայտնվում էն ժամանակ, երբ պետք չեք։ Երեկ, երբ մամայի սիրելի ծաղկամանը կոտրել էի, ոչ մեկդ չկար, որ խորհուրդ տար։ Դուք ոնց որ TOEFL-ի listening-ի էն աստղագիտության մասին լեկցիաներից լինեք: Էն որ ամբողջ թեստը ֆիզիկա-մաթեմ-կենսաբ-աշխարհ-լեզու հավեսով իր համար գնում է, մեկ էլ վերջում, հո՛պ ՝ listen to a conversation in an astronomy class,- սովորությանս համաձայն սկսեցի համառել ուսիս նստած ծովախոզուկներին,- հեռացե՛ք։

…-Ընկեր Քրիստինե, կարո՞ղ եմ էս գիրքը մի քանի օրով գողանալ,- հարցրի ես։

-Իհարկե, Վալենտինա ջան։ Քո բոլոր հոդվածներն էլ կարդում եմ, էդ ինչ լավ բաներ ես գրում։ Բեր, որ գրանցեմ գիրքը, տար՝ կարդա, որ հաջորդ անգամ էլ քեզնից քննադատական հոդված կարդանք։

Ընկեր Քրիստինեն մեր դպրոցի գրադարանավարուհին է, ով միշտ սիրալիր ընդունում է բոլոր աշակերտներին, խորհուրդներ տալիս և անգամ փորձում է այլ միջոցներով գտնել այն գիրքը, որը անհրաժեշտ լինելու դեպքում, չկա գրադարանում։ Եթե դպրոցը ավարտեմ, կարոտելու եմ նրան, Համո պապիկին, Տիկին Անժիկի սանտավիկները, որոնք իրենց նպատակին ծառայելու համար չէին, և ուսուցիչներիս։ Կամ էլ խաբեցի, երևի ոչ մի ուսուցչի էլ չեմ կարոտի։ Թե էդ կարոտը ինչ թիթիզ բան է։ Դե՜ լավ, կատակում եմ, մեր դպրոցի ուսուցիչները էնքան լավն են, որ հատուկենտ են, ու էդ կենտ տեսակը միայն մեր դպրոցում է։

Երևի լսել եք, որ այս տարի տարի 12-երորդ դասարանի աշակերտների համար շատ կարևոր տարի է, որովհետև նրանք ոտք են դնում նոր կյանք: Մաշտոցի փոքրիկ սաները դառնալուց հետո դառնում են համալսարանի մեծ ուսանողները կամ մեծ համալսարանի ուսանողները (կարդալ վեհ տոնով), և այո՜, նրանք լքում են իրենց երկրորդ տունը (կարդալ տխուր, ընթացքում հուզվելը խրախուսվում է)։ Ինձ համար, այս ուսումնական տարին չի տարբերվում մնացյալ բոլոր ուսումնական տարիներից։ Կներեք, որովհետև ես չեմ մեռնում, ես ընդամենը ավարտում եմ, ու կարևորը, չեն մեռնում այն մարդիկ, որոնց հետ 12 տարի դպրոցական կյանք եմ ունեցել, որ հրաժեշտ տամ իրենց։

Ըստ որոշ ասեկոսեների, շրջանառվում են լուրեր ավարտական քննությունները միասնական դարձնելու մասին։ Իրականում ես խրախուսում եմ այդ որոշումը և կողմ եմ, որ դպրոցներում խստացվի գիտելիքների ստուգումը, բայց չեմ հասկանում, ի՞նչը պիտի ստուգվի։ Հա՜, երևի գրականության ու հայոց լեզվի անգիրների, պատմության ժամանակագրության և մաթեմատիկայի բանաձևերի մեխանիկորեն կիրառության իմացությունները։ Տարվա վերջում այդ քննությունները կհանձնենք, կհպարտանանք, որ բոլոր անգիրները հիշում էինք ռոբոտի պես, ու հետո ուրախ-ուրախ կգնանք համալսարան՝ մոռանալով ամենն, ինչ կապված է դպրոցի հետ։

Որպես դիմորդ, որոշել եմ շարունակել բարձրագույն կրթությունս Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանում։ Շատ ուշ կողմնորոշվեցի, որ պետք է շարունակեմ լրագրության ուղին՝ ավելի խորը ուսումնասիրելով այն,  որովհետև տատանվում էի իրարից շատ տարբեր մասնագիտություններ ընտրելու միջև։ 6-7 ամիս պարապեցի մաթեմատիկայի ողջ կուրսը 0-ից ու E-math` ընդունելության քննության համար։ Ժամանակը շատ քիչ էր թվում, որովհետև միջին վիճակագրական դիմորդը մաթեմատիկայից միասնական քննություն հանձնելու համար պիտի պարապի 1․5-2 տարի։ Բայց իմ շատ սիրելի համալսարանը անակնկալ էր պատրաստել ինձ համար, դե, որովհետև ինքն էլ ինձ է շատ սիրում։ Ամռանը որոշվեց E-math քննությունը հանել գործածությունից՝ հնարավորինս բոլոր կոռուպցիոն ռիսկերից խուսափելու համար։ Էդ էն  անակնկալների նման է, որ TOEFL-ի ժամանակ ուզում ես speaking-դ սկսես, մեկ էլ հո՜պ, տեսնում ես structure-ը չունես։ Ու հիմա E-math-ի փոխարեն համալսարանը առաջարկում է SAT միջազգային քննությունը, որն ավելի բարդ է, ավելի ժամանակատար, ու որ ամենավատն է՝ ավելի ծախսատար, քան E-math-ը։ Մեր գյուղում, ը՜, մեր Արարատի մարզում, դժվար է պեղել SAT պարապող դասախոսի, իսկ Երևանում՝ աստղաբաշխական թվեր են։ Չէ՜, չեմ բողոքի, որ ժամանակս նորմայից շատ քիչ է ընդունվելու համար ու ֆինանսական խնդիրներս թույլ չեն տալիս, կամ ինչպես ասում է Ամերիկյան համալսարանի միջին վիճակագրական անհույս դիմորդը՝ «Վարձը շատ թանկ է, թե չէ կդիմեի, կընդունվեի հաստատ»։ Եթե Ամերիկյան համալսարան ընդունվելու ճանապարհն էլ լիներ այդքան հարթ, ինչպես հայկական բուհերինը, ապա էլ ինչի՞ պիտի լիներ սերը ՝ իմաստալից դժվարությունների հանդեպ։ Եթե ունես նպատակ, հավատ ու համարձակություն, պիտի գնաս այդ ռիսկային քայլին, անգամ եթե սրտիդ խորքում մտածում ես, որ դու էլ ես պատրաստվում լինել միջին վիճակագրական անհույս դիմորդ։ Օրինակ՝ Հայաստանում շատերը մտածում են, որ ուսանողի հետագա կյանքը միայն կախված է համալսարանից։ Բայց ես մտածում եմ, որ այդ հարաբերակցությունը 50։50 է, որովհետև և՛ ուսանողի դերն է կարևոր, որ ներգրավվի ուսումնական պլանին, և՛ համալսարանի դերը՝ ունենալու և ներկայացնելու այնպիսի ուսումնական պլան, որ ուսանողը ներգրավվի։

Դե հիմա TOEFL-ի writing-ի 2 reason բերեք (լա՜վ, էս անգամ կարող եք introduction և conclusion չգրել), բայց 320+ բառով հիմնավորեք էն statement-ը, որ հնարավոր է ունենալ ավարտական (միասնական) քննություններ և չազդել համալսարանի ընդունելության քննությունների վրա՝ գրողի տարած Դեյլ Քարնեգին վկա։

Հա՜, ու  էս TOEFL-ի reading-ն էր՝ առանց հարցերի, ասեմ ավելին՝ մշտական կարդալու համար, ոչ թե 1 ժամ։

Արթնանում ես վարագույրի արանքից երեսդ լիզող ճառագայթներից, դարչինի քաղցր թեյի բույրից: Հեռախոսիդ ավտոմատ համակարգը միացնում է Մոցարտի ու Վիվալդիի անմահական երաժշտությունների շարանը, որն ուղեկցվում է ամազոնյան հազվագյուտ թռչնատեսակների անզուգական սիմֆոնիայով ու Ատլանտյան օվկիանոսի անբռնազբոս ալիքների տվայտանքով: Դեռ չարթնացած ընկնում ես նոր երազների գալակտիկա, որտեղից հեռանալու մտքի համար պատրաստ ես առնվազն ինքնակախաղանի հանվել դիմացի արմավենու ծառերից մեկից:

Ամառ է, Արարատյան դաշտի այլանդակ ամառներից մեկը: Արթնանում ես քառասուն աստիճան շոգից, դիմացի բակից եկող խորովածի հոտից, հեռախոսիդ ավտոմատ համակարգը միացնում է Rammstein-ի «Sonne»-ն, որն ուղեկցվում է մորդ գոռգոռոցով ու քրոջդ լացով:

Դեռ չարթնացած հասցնում ես մեկ անգամ ոտքդ հարվածել կողքին դրված դարակին ու չես գտնում գուլպայիդ զույգը, որովհետև ամառ ա, ի՞նչ գուլպա: Գնում ես դասի ու միայն կեսից հասկանում, որ գուլպա չես հագել: Էսքանից հետո էլ ի՞նչ կարևոր է, թե քանիսին ես քնել: Մի կերպ հասնում ես ավտոկայան, ու աչքերից բացի քեզ ոչ մի բան պետք չի հասկանալու համար, որ պիտի դիմես ավտոստոպի օգնությանը: Առաջին ժամն անցկացնում ես վերոնշյալ Ատլանտյանի հատակին ու արթնանում միայն զանգի տանջալից ձայնից:

-Դու ե՞ս արել: Ո՛չ: Դու ե՞ս արել: Ո՛չ: Երկու «ոչը» բաժանած ութի… Չէ, իրանք չեն արել,- Ռաֆոն էլի նույն հումորն է անում, ու մենք էլի ծիծաղում ենք իր ծիծաղի վրա:

-Դավի՛թ:

-Հա, ընկեր Վարդազարյան:

-Որո՞նք են ֆինանսական հաշվետվությունները:

-Հեսա հինգ րոպեից արթնանամ ասեմ, էլի: Իմ արև, գիշերը սովորել եմ:

-Նստիր, պատրաստվիր. գալիս ես` դաս պատմես:

Ուպս… Չկպավ:

-Կարո՞ղ եմ դուրս գալ:

-Ալո, բարև ձեզ: Շնորհավորում ենք, դուք անցել եք հաջորդ՝ հարցազրույցի փուլ:

(Մեծ հրճվանք):

-Բարև ձեզ: Կներեք, ես չեմ ներկայանա. պարապունքի եմ ու մեկ այլ տեղից եմ հրավիրված: Անչափ շնորհակալ եմ:

Մռութներդ կախ մտնում ես լսարան ու մելանխոլիայով պարուրված ինը ստանում: Աղջիկները տիեզերական մի նոր գունանյութը մատների վրա փորձարկելու մասին են խոսում, տղաները՝ աղջիկների, Ռաֆոն էլի հումոր է անում, ու մենք էլի ծիծաղում ենք, իսկ վերջում… Ինձ թվում է ոչ ոք չգիտի, թե վերջում ինչ են անում: Էնտեղ եթե «բլոտ» չեն խաղում, ուրեմն ՄԱԿ-ի որոշումներն են քննարկում:

…Բարև: Ես Դավիթն եմ: Ներկայումս հաշվապահ ու ապագա ծրագրավորող: Սիրում եմ դասական, փոփ, ռոք երաժշտություն, կարմիր լոբով ճաշ ու կարմիր սալորի կոմպոտ: Չեմ սիրում սահմաններ, դատարկաբանող ուսուցիչներին ու դանդաղաշարժներին: Սովորում եմ քոլեջում: Չնայած շատերը բացասաբար են արտահայտվում քոլեջի մասին, ես, այնուամենայնիվ, հակված եմ պաշտպանել հակառակ կողմին: Էստեղ դպրոցից բերած հիվանդություններից կարող ես հանգիստ ազատվել: Ասենք, գնահատականամոլությունից: Էստեղ իրավունք ունես հարցախեղդ անել ուսուցչին սրտիդ ուզածի չափով, ու քեզ չեն դատի դրա համար, ու դու ստիպված չես լինի մտահոգվել, որ չիմացածիդ համար քեզ ցածր են գնահատում: Էստեղ դու ազատ ես: Ազատ ես սովորելու, խոսելու ու չխոսելու: Նման ռեսուրսների բազմազանությունն օգտագործում ես քո հաշվին ու վերջ: Դու փորձառու շինարար ես՝ ապագա ես կառուցում:

Ամեն ինչ էսպես էլ շարունակվում է: Եղեռնից փախածի պես քեզ առաջ ես գցում գազելում տեղդ ապահովագրելու համար, հասնում ես տուն և մթագնած մտքով ու դավաճան ոտքերով գնում մաթեմ պարապելու: Շինարար ենք, չէ՞: Իսկ թե ինչ վիճակով հետ կգաս, թողնում եմ մտահորիզոնիդ սահմաններին: Կգաս, դաս կանես` սուտ չերդվելու համար ու կքնես՝առավոտյան ոտքդ դարակին հարվածելով:

Բարի գիշեր:

-Դուք պետք է սովորեք ու պատրաստ լինեք. գուցե այս տարի բոլոր քննական առարկաները մարզում հանձնեք, դուք պետք է բարեհաջող ավարտեք, դուք պետք է․․․

Անվերջ լսվող արտահայտություններ դպրոցական հենց առաջին օրվանից:

Արդեն 12-րդ դասարանում ենք սովորում: Այս տարի կավարտենք, ու ինչպես ասում են, կվերջացնենք, կգնանք: Կգնանք՝ կարծելով, թե կարևոր գործը հաղթահարված է, 12 տարի պարտաճանաչորեն հաճախեցինք դպրոց, ու ահա, ժամը կգա հեռանալու: Տարիներ շարունակ ստանալով բաղձալի գովասանագրերը՝ կարծում ենք, թե ավարտին ենք հասցրել կյանքի կարևորագույն գործերից մեկը ու հիմա մեր գլուխը լի է դպրոցական դասագրքերի նյութերով, որովհետև մի ամբողջ տարի սերտել ենք այնտեղ գրվածն, ու մեզ գերազանցիկ են ասում:

Մենք գլուխներս բարձր քայլել ենք, որովհետև առաջինն ենք եղել, բայց մի՞թե սա ամենակարևորն է: Չէ՞ որ մենք չենք սովորել, որ ավելի լավ է հետ չմնալը, քան առաջինը լինելը, մենք չենք սովորել գրվածքը կարդալուց հետո մեր պատկերացումները թղթին հանձնել, այլ սովորել ենք անգիր անել, մենք չենք տրամաբանել, այլ պարտավոր ենք եղել հիշել, որ (a+b)²=a²+2ab+b² և այլն:

Մենք անգիր ենք սովորել «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծությունը և կարդացել ենք «Վերք Հայաստանի»-ն ոչ թե նրա համար, որ մեզ իրոք հետաքրքիր էր, այլ մենք պարտավոր էինք, որովհետև երեխաների մտածելակերպը սահմանափակող շտեմարան կոչվածներում զետեղված են հարցեր այդ ստեղծագործություններից, ու մենք պետք է կարողանանք պատասխանել դրանց` բարձր գնահատական ստանալու համար, ու էդպես շարունակ:

Տարիներ շարունակ «ծամված» և մեզ հանձնված նյութը սերտել ենք սիրով ու մեծ ոգևորվածությամբ, բայց երբ հերթը հասնում է իմացածը թղթին հանձնելուն, արգելակվում ես, որովհետև դու տրամաբանելու հնարավորություն չես ունեցել, դու պարզապես անգիր ես արել՝ փոքր-ինչ հասկանալով ու չհասկանալով, ու վերջապես արգելակվում ես, որովհետև նյութը դու չէիր «ծամել», այն շատ բարդ կերպով «ծամել» ու քեզ էին տվել:

Բայց ես չեմ մեղադրում իմ ուսուցիչներին, որովհետև նրանք կատարել են իրենց առջև դրված պարտականությունը. այն, ինչը տրված էր ծրագրով:

Հիմա պետք է պատրաստվենք. գուցե միասնական քննություններ հանձնենք: Հրաշալի գաղափար է: Եթե աշակերտը կարող է քննություն հանձնել դպրոցում, ապա ինչո՞ւ ոչ մարզում: Բայց ի՞նչ հիմքերով ստուգել ամենը: Ո՞վ է ասել, որ սա կդիտվի որպես բարեփոխում: Միայն պարզ կդառնա, որ ՀՀ դպրոցների աշակերտների մեծամասնությունը անբավարար է ստացել, դե, հավանաբար, տղաներն էլ բանակ կգնան առանց դպրոցն ավարտելու:

Եկե՛ք մեր կրթական համակարգը տան տեսքով պատկերենք: Տան ամեն անկյունում կան մի շարք ավելորդ առարկաներ, ինչպես դպրոցում, ու մենք չենք հասցնում ուշադրություն դարձնել դրանց, քանի որ կան կարևորները, ինչպես դպրոցում, բայց ցավոք մենք չունենք նաև հնարավորություն դրանք դեն նետելու, կամ լավագույն դեպքում՝ ընտրություն կատարելու: Մենք պարտավոր ենք․․․ Բայց մի՞թե հնարավոր է սերտել բոլոր առարկաները, կամ սիրել դրանք նույն կերպ։ Մենք միշտ պարտավոր ենք եղել հնարավոր դարձնել դա, ու մեզ թվացել է, թե դրա սահմաններից այն կողմ ոչինչ չկա: Մտածել ենք, որ ճիշտ ճանապարհի վրա ենք, բայց ահա, այդ «Ճիշտ ճանապարհին» մեր սխալներն անթիվ են:

Ու հիմա մենք պետք է տունը սկսենք կառուցել տանիքի՞ց: Երեխան դեռ առաջին դասարանից պետք է ճիշտ կրթվի, ըստ այդմ, տան հիմքը ամուր կլինի: Պետք է փոխվեն դպրոցական դասագրքերի նյութերը, կրճատվեն դասաժամերը, ուսուցումը դարձվի ավելի արդյունավետ, դյուրին ու հասանելի, չպարտադրվեն անգիրներ ու շտեմարանային գիտելիքներ, և ի վերջո, թույլ տրվի, որ գլխուղեղը շնչի ու տրամաբանի:

Ու հենց այս ժամանակ կարելի է վայելել ճիշտ աշխատանքի պտուղները:

Ու հիմա, այս ամենի բացակայության պայմաններում, ինչպե՞ս ստեղծել տանիքը, եթե չկա հիմքը:

Բնական է, սա անհնար է միանգամից անելը, բայց պետք է հուսալ ու ճիշտ գործելով առաջ շարժվել բաղձալի արդյունքի հասնելու համար:

Պապիկս ու տատիկս 1960-ական թվականներին Հայաստան են եկել Պարսկաստանի Հազարջրիպ գյուղից: Նրանց պատմելով` այդ գյուղը եղել է Պարսկաստանի ամենահայաշատ գյուղը: Շատ հետաքրքիր պատմություններ են հյուսված նոր եկողների մասին, բայց ամենահիշատակելի փաստը դեռևս մնում է այն, որ նրանք չափազանց շատ են սիրում թեյ։

-Պապի, կլինի՞ մի բան հարցնեմ:

-Ա՜յ բալա, դու հեր էլ ունես, մեր էլ ունես, գնա էդ հարցերով իրենց տանջի:

-Է՜, ընդամենը ուզում էի իմանայի՝ ո՞նց են սիրահարվում:

-Ո՞նց` ոնց են սիրահարվում: Դե, սիրահարվում են, էլի:

-Օրինակ՝ դու ո՞նց իմացար, որ սիրահարվել ես տատիկին:

-Աշխատանքային կոլեկտիվով գնացել էինք թանգարան, էս տատդ դես էր գնում, դեն էր գալիս, դես էր գնում, դեն էր գալիս, ես էլ ասացի՝ ո՞ւր ես գնում: Դե, տատուդ գիտես՝ սկսեց խունջիկ-մունջիկ գալ, ես էլ բռնեցի թևից ու տարա:

-Ո՞ւր, պապի: Ռոմանտիկ երեկոյի՞։

-Ա՜, չէ:

-Էլ երևակայությունս չի հերիքում սիրո հարցում, էլ ո՞ւր կարող էին գնալ սիրահարները:

-Քաբաբ ուտելու: Տարա, թարմ-թարմ միսը դրեցին լավաշի մեջ, սոխով-բանով սարքեցին, երկուսով կերանք:

-Վա՜յ, պապիկ, ոնց կուզեի՝ իմ ապագա ընկերն էլ այդքան ռոմանտիկ լիներ: Ո՜նց կուտեի:

-Է՜հ, ջահել ժամանակներ…

-Պապի, բա ո՞րն ա եղել էն ամենառոմանտիկ բանը, որ տատիկի համար արել ես:

-Ոչ մի բան, մեր ժամանակներում նման բաներ չեն եղել,- մոտեցավ տատս և արագ միացավ մեր զրույցին:

-Մեր ընտանիքը,- վեհ կեցվածքով շարունակեց պապս,- գյուղի ամենահարուստ ընտանիքն էր, որ փողոցով քայլում էի, տատդ ինձ էնքան էր սիրահարվել, որ քիչ էր մնում՝ իրեն պատշգամբից գցեր, որ դեմքս լավ տեսներ: Ես էլ ասի, որ հավանել է, ես էլ հավանեմ ու գնացի տատիկիդ ձեռքը խնդրելու:

-Դե վերջացրու, հա՜, աղավաղում ես իրականությունը: Դու հեչ էլ իմ սրտով չես եղել: Որ դու չգայիր իմ ձեռքը խնդրելու, մեր գյուղի բոլոր տղաները շարք էին կանգնել,- արագ միջամտեց տատս։

-Տո՜, սուտը… Էդ ո՞ր մեկն էր շարքի մեջ, որ ես չեմ իմացել:

-Լավ, վա՜յ, ժողովուրդ: Պապի, ո՞ր թիվն էր, որ ամուսնացաք,- հարցրի ես։

-71․․․

-Գժվե՞լ ես, այ մարդ, էդ ժամանակ դու բանակում էիր, մենք 69-ին ենք պսակվել:

-Այ, կնիկ, 71-ը չէ՞ր:

-69-ին պսակվեցինք, 71-ին դու արդեն բանակում էիր, որ ես Մարոյիս էի սպասում:

-Ո՞նց, տատ, դուք պսակվել եք ու պապիկը բանակ է գնացե՞լ:

-Բա, ես քո տարիքում արդեն պսակվել էի, տուն էի պահում:

-Գրողը տանի, ինչ ռոմանտիկ եք եղել դուք:

-Զզվցրեց էս էլ երրորդ անգամ, էդ ո՞րն ա,- բարկացավ պապս:

-Դե, ոնց որ սիրով էլի, պապի ջան,- պատասխանեցի ես։

-Հա, տատդ ինձ շատ ա սիրել:

-Է՜, պապի, դու ողջ իրականությունը աղավաղեցիր։ Աչքիս դու ես տատիկի համար հալվել, չես ուզում խոստովանել։ Հա՞, պապի:

-Դե հա, ես տատուդ շատ եմ սիրել: Որ հավանել էի, հաճախ էի սկսել այցելել իրենց տուն: Մի անգամ հերը ասեց՝ էս Չիլինգյարի տղան ինչի՞ է շուտ-շուտ գալիս: Ես էլ ասացի՝ լավ եմ անում, բա պիտի գամ: Առաջին անգամ էր, որ կյանքում մեկի համար նման քայլի գնացի:

-Տա՛տ, բա դու պապիկի մեջ ի՞նչն ես ամենաշատը հավանում:

-Ամեն ինչը,- արագ պատասխանեց պապին:

-Ա՜յ մարդ, թե էդ գործարանը ինչի քեզ էսօր ազատ օր տվեց,- բարկացավ տատս,- համարձակությունը, աղջիկս։

-Բայց դու կգրես՝ ամեն ինչը,- ականջիս կամաց փսփսաց պապիկը։

Երբ դեռ փոքր էի, երազում էի շուտ մեծանալ, քանի որ ըստ իմ փոքրիկ աշխարհի, որ ունեի ներսումս, մեծերի աշխարհն ավելի լավն էր, մտածում էի, որ մեծ լինեմ, էլ չեն ասի. «Փոքր ես, չի՛ կարելի», «Փոքրերը շուտ են քնում, որ շուտ մեծանան», «Դու փոքր ես, չես հասկանա»։ Գլխումս պտտվող այս տողերը չէի սիրում, կարծես արգելոց լինեին իմ այդ փոքր աշխարհում, որ տեղավորել էի հոգումս։ Չէի համբերում, թե երբ պետք է մեծանամ։ Ամեն անգամ վազում ու տատիս ձեռքն էի տալիս մի ժապավեն, որին ամրացված թվերն ինձ չէին հետաքրքրում, կարևորն այն էր, որ տատս ասեր. «Հասակդ ավելացել է»։ Եվ ուզում էի մեծանալ մի կարևոր նպատակի համար. մայրիկը վերջապես թույլ կտար հագնել բա՜րձր «կտկտան» կոշիկներ, քսել վառ կարմիր շրթներկ ու ձեռքս վերցնել մի մեծ պայուսակ։ Ի՜նչ նպատակներ են, է՜։

Ոչնչի մասին չմտածելով, ապրելով լոկ մանկական հոգով՝ դու այդպես էլ չես նկատում, թե ինչպես ես մեծանում, չես հասցնում հասկանալ, թե ուր հասար, ինչպես այդ բաղձալի երազանքդ կատարվեց՝ մեծացար։ Ո՞ւմ էր պետք։ Փոքր էիր ու արդար, միամիտ ու բարի։ Իսկ հիմա մեծ ես ու ապրում ես մեծերի աշխարում, միգուցե թաքուն երազում մի օր նորից փոքրանալ։ Քանզի մեր երազանքների ճանապարհին հետդարձի տոմս չկա, դու այդպես էլ մնում ես մեծերի ու փոքրերի խաչմերուկում։

Մեծացանք։ Չնայած՝ ինչպես փոքրերի աշխարհում, մեծերի աշխարհում ևս շա՜տ-շա՜տ «չի կարելի»-ներ և չգրված չափանիշներ կային, որ դժվար էր ընդունել, հասկանալ, իրագործել։ «Մեծեր-փոքրեր» խաչմերուկին թվում էր, թե «չի կարելի»-ները հետևում են, այս աշխարհում ոչինչ քեզ չի խանգարի հագնել «կտկտան» կոշիկներ և երջանիկ վազել։

Հետո մանկապարտեզ, մի կարգին չհարմարված՝ վազում ես դպրոց, որն ամբողջությամբ քեզ համար մի նոր չբացահայտված մայրցամաք է թվում, որ ինքդ պիտի բացահայտես։ Այնքան գրված ու չգրված տողեր կան դպրոցի մասին՝ մեկը՝ կեղծ, մյուսն՝ անկեղծ, մյուսն էլ այնքան ծամծմված, որ երբեմն ծիծաղում ես։ Բայց վեց տարեկան մանկիկի համար իր անծանոթ, բայց արդեն հարազատ «մայրցամաքում» շատ պաշտոններ կային, որ պետք է բացահայտվեին՝ ուսուցիչ, գիրք, դասամիջոց, գրատախտակ, ճաշարան ու ամենաթանկ պաշտոնը՝ ընկերները։

Օրինակ՝ ես դպրոցից տուն վազելուն պես վերցնում էի իմ ամենասիրելի տիկնիկն ու վազում բակ։ Այդ պահերին ինձ համար միևնույն էր՝ դա՜ս, դպրո՜ց։ Կարևորն իմ տիկնիկն էր, որից այդպես էլ չէի հրաժարվում։

-Նա՜րե, Նա՜րե։ Ա՜խր, դաս չես սովորել, դեռ տուն չհասած՝ վազում ես տիկնիկիդ հետ անհայտ ուղղությամբ։ Բարձրացի՛ր տուն, դասերդ մնացին։

-Լա՜վ, մամ, ի՞նչ դաս։ Խաղում եմ։

Իսկապես, սկզբում դժվար էր, բայց սովորեցի, իհարկե՝ լավ։ Չնայած դրան՝ մաթեմատիկան այդպես էլ չսիրեցի։ Միշտ ուզում էի հարցնել, թե ինչու ենք գումարում, հանում, բաժանում, արմատ հանում, քառակուսի հավասարումներ լուծում… Երևի ամաչում էի։ Բայց եթե հարցնեի, կասեին՝ պետք է։

Իսկ հիմա քո առաջ կանգնած մի աղջնակ եմ՝ ուղիղ տասնյոթ տարեկան։ Մեծացել եմ, բայց երազանքներս փոխվել են ու կոչվել նպատակներ։ Հետ եմ նայում, ու թաքուն ուզում նորից հագնել «կտկտան» կոշիկներս ու վազել։

Ուզում եմ նորից ու նորից, ամեն ուստարի մտնել դպրոց ու ասել. «Շնորհավոր սեպտեմբերի մեկդ»։ Ուզում եմ նորից վազել միջանցքներով, ծիծաղել անվերջ ընկերներիս հետ, մի նոր բան սովորել ուսուցչիցս։ Տուն վազել, ու ամեն նոր օրվա հետ դառնալ ալարկոտ, երբ ուղիղ 8։00 կզնգա զարթուցիչը։

Եվ վերջապես, հավերժ ընկերը մնալ իմ մայրցամաքի, որը բացահայտեցի տասնմեկ տարիների ընթացքում։

Դու քայլում ես փողոցով, ու հանկարծ մի շուն դուրս է գալիս քո առաջ: Դու վախից մի կողմ ես թռչում, գոռում, աղաղակում, իսկ կողքից էլ մեկը անխղճորեն քարով հարվածում է ու հեռացնում այդ անմեղ արարածին քո ճանապարհից։ Տե՛ս, հիմա դու ինքնավստահ և հանգստացած շարունակում ես քայլել, բայց դու բաց թողեցիր, դու չտեսար ամենակարևորը, որը թաքնված էր շան աչքերում, այն աչքերում, որոնք քեզ էին նայում՝ կարեկցանք ակնկալելով։ Ախր, նա չէր պատրաստվում քեզ վրա հարձակվել ու կծել, այլ գուցե մեկ կտոր չորացած հաց խնդրելու համար էր եկել, գուցե քեզ էր նայում, քանի որ վստահ էր, որ դու կդառնաս իր ընկերը, չէ՞ որ ամենահավատարիմ կենդանին է։ Չէ, կարիք չկա, որովհետև դու չնկատեցիր։

Հաջորդ վայրկյանին հանկարծ քեզ է մոտենում մի մարդ, ով գուցե քո օգնության կարիքն ունի, բայց այնքան է շփոթված, որ հուզմունքից չի կարողանում խոսել ու հեռանում է։ Մտածում ես, թե ժամանակի կորուստ էր, կամ գուցե այլ բան, բայց դու կրկին չնկատեցիր այն, ինչը պետք էր առաջինը նկատեիր։ Գուցե նա այնքան խելացի էր, գուցե դու իրոք կարողանայիր օգնել, բայց չէ՞ որ դու չտեսար նրա իրական ներաշխարհը, դու նույնիսկ նրան հետ չպահեցիր, երբ նա նույնքան անվստահ քայլերով հեռացավ, ինչպես և եկել էր։

Ահա երեկո է, լուսինն այնքան պայծառ է, որ ուզում ես թռչել ու հասնել նրան, իսկ այն ծառերի մասին, որոնց ճյուղերի շարժումից ստեղծվում է կախարդական մեղեդի ու հաճելի զով, դու անգամ մեկ վայրկյան չես մտածում, որ շատ հնարավոր է՝ մի քանի օրից այդ ծառը չորանա, քանի որ դրան դիտում են որպես իր պարտականություններին պարտաճանաչորեն հետևող ռոբոտ, չէ՞ որ այն պարզապես մի սովորական կանաչ արարած է։ Ցավալի է, դու չնկատեցիր, որ դրա ոտքերի մոտ հողը ծարավից ճաքել է, և դու չես ջրի այն հաջորդ առավոտ, որովհետև չնկատեցիր ու վերջ։

Աննկատ մնացին նաև հին կազմով, բայց ոսկե պարունակությամբ այն գրքերը, որ բարի պապիկը ամիսներ շարունակ փայփայում է ու հույսը չի կտրում, որ մի օր դրանք կնկատվեն այն գեղեցիկ, գունագեղ ու նոր կազմով գրքերի և գերզարգացած սարքավորումների կողքին։

Մարդիկ քայլում են մռայլ դեմքերով, մեկը չի ժպտում մյուսին, քանզի կարծում է, թե դիմացինը այլ բան կմտածի. և դա շատ հնարավոր է, որովհետև շատերը չեն ընկալում այն համախմբելու ու ջերմացնելու զորությունը, որ ժպիտն ունի իր մեջ։ Նույնիսկ այն կրպակի աշխատակցուհին չի ուզում նկատել դա՝ աջ ու ձախ փնթփնթալով, որ իր խանութ մտնում են առանց իմանալու, թե ինչ են ուզում, և որ ինքը ժամանակ չունի կանգնելու ու սպասելու, թե երբ գնորդը կկողմնորոշվի։ Դե հա, չի էլ նկատում, որ էդպես վիրավորում է իր դիմաց կանգնած մարդուն:

Հիշում ես կյանքիդ դառը դեպքերը, հիշում վատն ու մութը, ու քեզ զգում ես ամենադժբախտ մարդն այս աշխարհում։ Էլի դժգոհ ես ու էլի չես մտածում, որ ամեն օր մարդիկ կորցնում են մերձավորներ, երիտասարդ զինվորներ, մանկահասակ երեխաներ, բայց նրանք շարունակում են ապրել, իսկ դու դեռ փնփնթո՞ւմ ես։ Ո՛չ, դու չփորձեցիր հիշել կյանքիդ լավագույն դեպքերն ու ամենամեծ նվաճումները, որոնք կստիպեին քեզ տխրելու փոխարեն նոր կյանքով լցվել ու հստակ քայլերով առաջ շարժվել։

Դու չտեսար լավը, չտեսար այն, ինչը պետք է տեսնեիր, ու ինչն իրականում այնքան տեսանելի է, բայց ցավոք, ամեն ինչ գնաց բնականոն հունով, ու դու կրկին ու կրկին չնկատեցիր։

Կարելի է թվել այս աննկատելիների շարքը, ու ահա, այդ ժամանակ ևս մեկ բան մենք չենք նկատի։

Չնկատեցիր, չես նկատում ու չես նկատի, եթե չուզես։ Ու ահա, կյանքը թռչում է, բայց ցավոք այն փյունիկի պես չէ։ Այն նորից թևեր չի առնում, իսկ ամենացավալին այն է, որ անցնում է սահուն ու աննկատ, ու  ամենակարևորը, չնկատելու սավանի ներքո։

Ուզում եմ խոսել քեզ հետ, վաղուց է, ինչ չեմ պատմել, չեմ կիսվել այն ամենի մասին, ինչն ինձ իսկապես խանգարել է: Դժար է իրականում մեր կյանքում ճիշտ և հարթ ճանապարհներ գտնել, քանի որ երբ վստահ քայլեր ես գցում կյանքի արահետներին և գիտես, որ խոչընդոտները քեզ համար ոչինչ կլինեն, այդ պահին ուղղակի ապշում ես, երբ արահետն իր ուղղությունը փոխում է, ծռվում, ճաքեր տալիս՝ ծառերի փոխարեն ճիշտ փշեր աճեցնելով։ Քեզ թվում է, որ սա ուղղակի թյուրիմացություն է և այն կչքանա, երբ դու չես էլ հասցնի բացել-փակել աչքերդ։ Փակում ես և վստահ բացում այդ հույսով: Գիտեմ՝ դժվար է հավատալ դրան: Բայց դու այս անգամ կրկին վստահ ես, արդեն չես երազում, էլ չես փակում, բացում աչքերդ, այլ հավատում ես միայն քեզ, ու առաջին քայլին ընդառաջ շարժվում ես՝ 2, 3… Ու այդ արահետին դու պահի ազդեցության տակ կորցնում ես գիտակցությունդ, զգոնությունդ, գրպաններումդ փնտրում բանականությունդ: Մտածում ես՝ մի՞թե վերջն է, մի՞թե այս արահետին կորցրիր դրանք, ուզում ես հետ դառնալ, բայց մեկ վայրկյան անց ներքին ձայնդ աղաղակում է.

-Շարժվի՛ր, քայլի՛ր առաջ: Հետ չնայես: Դու շատ բան ես կորցրել, բայց հաջորդ քայլերիդ հետ մեկտեղ դու կգտնես այն, դեռ ձեռք կբերես ավելին: Շարժվի՛ր, արահետն իր վերջը ցույց կտա: Մի՛ վարանիր:

«Միգուցե ինքնաբերաբար ստացվեց»,- մտածում ես դու: Ո՛չ, ամեն բան կարգին է, դու միայն շարժվի՛ր, մեկ տարեկան մանկիկի պես դի՛ր քայլերդ, նրա նման փոքր-ինչ անվստահ, բայց հավատով:

-Նարե, ի՞նչ պատահեց. նորից մտքերով ես տարվել: Հիմա ավտոբուսը կշարժվի, արագ տեղավորվիր, թե չէ նստելու տեղ չես գտնի:

Երկու մտքերիս հորձանուտից դուրս գալով՝ արագ վերջում գտա մի ազատ տեղ և նստեցի: Առավոտյան վստահ էի, որ վերջապես տեղ կգտնեմ ինձ համար, քանի որ շատ էի քայլելու, պետք էր, որ սկզբում մի լավ նստեի:

Եվ ահա, վարորդն էլ տեղավորվեց, նրա հետ միասին ավտոբուս բարձրացան մեծահասակները՝ ծանր-ծանր բեռնված։ Ինքնաբերաբար գլուխս կախեցի, ուզում էի նստած մնալ: Բայց ինչպե՞ս հնարավոր է, որ դաստիարակությունդ գլուխ չբարձրացնի: Այդ պահին փորձում ես վերահսկել նրան, բացատրել, որ գոնե այս անգամ դու նստած մնաս, ոչ թե ամեն անգամ վեր կենաս՝ զիջելով որևէ անծանոթի: Այնուամենայնիվ, վեր կացա:

-Նստե՛ք, տիկին:

-Շնորհակալ եմ, աղջիկ ջան:

Շարժվեց։ Սա էլ կարծես կյանքի արահետ լինի, տե՛ս, դու սկզբում ունես բազմաթիվ անծանոթ մտքեր, երազներ գլխումդ, դու հուշիկ քայլերով փորձում ես անցնել արահետը, բայց կեսից այդ սին մտքերն ու երազները իջնում և լքում են քեզ՝ թողնելով կյանքիդ արահետին մենակ: Եվ այդպես էլ դու նրանց անծանոթ ես դառնում:

-Ինչպե՞ս կարելի է, չեմ հասկանում: Դուք հազարավոր մարդկանց եք տեղափոխում ամեն օր և չեք էլ մտածում գոնե մի անգամ ստուգել շարժիչը:

-Տիկին, իջի՛, գնա՛: Բայց տոմսիդ փողը տուր: Սա քո համար ձրի չէ:

-Ես ուշանում եմ աշխատանքից, չե՞ք հասկանում, ի՞նչ է:

Ինձ թվում էր, որ ոչ ոք էլ չէր հասկանում, որ որևէ մեկը աշխատանքից, հանդիպումից կուշանա, ամեն ոք մտածում էր իջնել և որևէ ելք փնտրել, քանի որ ավտոբուսն արդեն քսան րոպե էր՝ անսարք կանգնած էր փողոցի մեջտեղում:

-Ես չեմ վճարի չորս հարյուր դրամ այս անսարք ջարդոնի համար, որն ինձ մարդավարի տեղ չհասցրեց:

-Մի՛ մտածի, դու երեք հարյուր իննսուն կտաս,- վստահ գոչեց վարորդը:

Անասելի ցավ զգացի, մի՞թե հնարավոր է ծաղրել մի մարդու, ում վերջին հույսն այդ ավտոբուսն էր: Հա, իրականում մի պահ այդ ամենն իմ աչքում ծիծաղելի էր, բայց փոքր ուշ հոգումս կարեկցանք զգացի այդ անծանոթների նկատմամբ, որոնց դեմքին նյարդային և տխուր կերպարանք էր իջել: Թվում էր՝ անհնար է մի բան ձեռնարկել, այնուամենայնիվ, այդ պահերին բարությունն ու մարդասիրությունը չի լքում մարդկանց: Մեքենաներ էին կանգնում, փորձում օգնել, ոմանք առաջարկում էին իրենց հետ մեկնել: Լավ էր, այն կինն, ով ուշանում էր աշխատանքից, բարին չկորցրած մի անծանոթի հետ մեկնեց: Վերջապես մենք էլ մեկնեցինք փոխարինող ավտոբուսով:

Այս ամենից միայն մի բան հասկացա. մարդիկ չարացել են աշխարհի նկատմամբ: Նրանք էլ իրենց կյանքի արահետներին կորցրել են բարությունը, զգոնությունը, սերն ու հավատարմությունը: Նրանք կորցրել են` չցանկանալով դրանք որոնել արահետի վերջում: Այդ արահետին պայքարելիս նրանց հոգին թաքնվել է սրտի և ստամոքսի հետևում, այն իր ուժը կորցրել է, պատվել է չարությամբ, հետո՝ մատնվել մոռացության:

Գիտե՞ք՝ վարորդին, այն տիկնոջը, որն ուշանում էր, այն ծերուկին, որը բողոքում էր, և այն մարդկանց, որոնք կյանքի արահետներ են անցել, նրանց մի բուռ քնքշություն է պակասում, մի բուռ հավատ, մի բուռ զգոնություն, մի բուռ հասկացողություն, մի բուռ հարգանք, տասը բուռ ժպիտ և հազա՜ր, հազա՜ր բուռ սեր:

Թվում էր, որ այդ օրվա ավարտն էլ լինելու էր նույնքան բռնկուն և տհաճ, որքան օրվա սկիզբն ու շարունակությունն էր: Ի ուրախություն ինձ, սխալվում էի։

-Նարե, արա՛գ, արա՛գ, հազիվ հասցնենք: Հինգն անց երեսուն շարժվում է: Եթե հասցնենք, մնում է միայն տեղ որոնել:

Վազեցինք: Եվ իհարկե, անիմաստ էր անգամ տեղ որոնել. ոչ մի ազատ տեղ: «Դե՜, լավ, կանգնեմ, մնում է մի լավ բռնվել, որ հանկարծ չընկնեմ»,- հիասթափված մտածում էի ես։

-Աղջիկ ջան, պտտվի՛ր այս կողմ,- երկրորդ նստարանին նստած տիկինն էր, որը դիմացի նստատեղից վերցրեց սեփական զենքերը (տոպրակները) և շարունակեց,- նստի՛ր, աղջիկս, դու այսօր առավոտյան տեղդ զիջեցիր ինձ, նստի՛ր:

-Շնորհակալ եմ, տիկին, անչափ շնորհակալ եմ:

Չէի կարողանում զսպել ինձ: Հոգնած դեմքիս վրա ժպիտ նկարեց այդ կինը, ում իսկապես այդ պահին չէի հիշում: Իսկ դու հիշեցի՞ր նրան: Իսկ ես ուշադիր զննելուց հետո հիշեցի. տիկնոջ շրջազգեստը ծանոթ էր: Իսկապես այն կինն էր, ում առավոտյան տեղս զիջել էի:

Եվ ուրեմն… Մենք էլ մեր կյանքում շա՜տ- շա՜տ բաներ ենք զիջում և զոհաբերում հանուն որևէ մեկի, հանուն մի չնչին ուշադրության, հանուն մի ժպիտի: Զիջում ու շարժվում ենք մեր կյանքի արահետով, ուղղակի երջանիկ սրտով, մոլորված ու երազկոտ հոգով, պատանուն հարիր միամտությամբ ու փուչ երազներով: Չպատկերացնելով, որ մի օր էլ քո կյանքի ավտոբուսում, որը քեզ անսահման հեռուն կտանի, եթե ուզես, քեզ կզիջեն և անծանոթ, բայց հաճելի ժպիտով կասեն՝ նստի՛ր, շարժվում ենք: