2019թ., մայիս

Դպրոցական էինք, պատմության դաս էր, ինչպես միշտ Մամիկոնը բարձրաձայն վերընթերցում էր պատմության դասը։

-2016 թվականի ապրիլյան Քառօրյա պատերազմում հերոսաբար զոհվեցին Ռոբերտ Ալեքսանդրի Աբաջյանը, Արամ Արայիկի Աբրահամյանը, Հրաչյա Վարդանի Գալստյանը և ուրիշներ….,-հետո դադար տվեց ու շարունակեց,- Մա՜ր, էնքան կուզեի՝ պատմության գրքում հերոսների անուններ թվարկեն,  ու թվարկածների մեջ իմ անունն էլ լինի։ Երանի էդ օրը գա…

- Մամիկոն, լավ էլի, սուս մնա, դաս եմ լսում,- ասացի ես՝ մի փոքր կոպիտ ձայնով։

2020թ. սեպտեմբերի 27

«Տեսնես Մամիկոնը ո՞նց ա, Մարտունիում էլ են թեժ մարտեր, ավելի լավ ա՝ չզանգեմ. շատ վտանգավոր ա»,- շարունակ մտածում էի ես։

2020թ. հոկտեմբերի 19 

Չարաբաստիկ զանգը հնչեց, վերցրի. լացի ձայն էր։

-Խը… խփեցին… Մամիկոնին խփեցին…

«Էնքան կուզեի՝ պատմության  գրքում հերոսների անուններ թվարկեն,  ու թվարկածների մեջ իմ անունն էլ լինի»… Երանի չլսեի այս խոսքերդ, երանի չճանաչեի քեզ, չճանաչեի, որ կորուստիդ ցավը տանելի լիներ, երանի չտեսնեի աճյունդ, երանի չտեսնեի մորդ ողբը։

Նստած եմ պատուհանի մոտ, նայում եմ ուղիղ դիմացս. երկնքի կապտաթույր երանգի խորքում կիսադեմդ եմ տեսնում. այնքա՜ն խորհրդավոր է, հայացքիդ մեջ անբացատրելի լրջություն կա, աչքերիդ մեջ՝ հերոսի հայացք… Հայացքդ դեռ ոչինչ, բայց ձայնդ այնքա՜ն իրական է, այնքա՜ն կենդանի. «Էնքան կուզեի՝ պատմության գրքում հերոսների անուններ թվարկեն, ու թվարկածների մեջ իմ անունն էլ լինի։ Երանի էդ օրը գա» ….Սարսուռ անցավ մարմնովս, ափերովս ծածկեցի երեսս. ոչ… Ոչ դեմքս շոյող աստղափաթիլների անփույթ առատությունից, այլ այն սաստող ու միամիտ ձայնիցդ, որը սուր լռության մեջ ուզում է լռեցնել բութ աղմուկը, որ նորից, կրկին ու անընդհատ լսեմ. «Էնքան կուզեի պատմության գրքում հերոսների անուններ թվարկեն, ու թվարկածների մեջ…»

Անունդ թողեցիր պատմության գրքում ու ինքդ էլ պատմություն դարձար։

Մեր եղբայրներն ընկան կռվի դաշտում․․․

Քանի ապրում ենք ու քանի դեռ կանք՝ անուն առ անուն պատարագելու ենք այն լռությունը, որ ամեն ընկնողի հետ խորանում է մեր աչքերում:

Մեր անմահ հերոսների անվան կողքին գրվեց նաև ժամկետային զինծառայող Վաչե Սարգսյանի անունը։

Վաչեի հետ տասներկու տարի պատիվ եմ ունեցել նույն դասարանում սովորելու։

Բոլոր իրեն ճանաչողները կփաստեն՝ իր բարությունն ու հոգատարությունը սահմաններ չէր ճանաչում։

Այսքան սեր, մտավոր ու հոգևոր հարստություն՝ մեկտեղված մի մարմնում, ուրիշ ոչ ոքի չեմ ճանաչել։

Երբ մենակ եմ ինքս ինձ հետ, այս օրերի համար ամենաթանկ ու ամենացավոտ ակնթարթների մեջ, աչքերիս առաջ հառնում է Վաչեն՝ ձեռքը միշտ սրտին դրած, հայացքը վճիտ, ուղղախոս ու շիտակ:

Չնայած նրան, որ Վաչեն շա՜տ էր սիրում խոսել, պահ էր գալիս, որ լուռ նստում էր վերջին նստարանին, ու ժպիտը դեմքին, ուշադիր զննում էր բոլորիս։

Վաչեն ինձ միշտ իրեն հատուկ ձևով ասում էր. «Ծով, որ լրագրող դառնաս, իմ մասին չգրես, էլի, չեմ ուզում «խայտառակ» լինել»։

Ես էլ պատասխանում էի, որ առաջին նյութս հենց քո մասին պիտի լինի՝ որպես հանրահայտ մարզիկ։

Մեր մշտական «կռիվները» ռուսաց լեզվի շուրջ էր, խոսում էինք ու «գրազ» գալիս, թե ով է ճիշտ, ու միշտ Վաչեն փայլում էր ռուսերենի իր իմացությամբ։

Նա շատ լավ ընկեր էր, համարձակ և ուժեղ տղա, ու վստահ եմ, այսօր բոլորն են համոզված դրանում:

Այսօր ես ինձ համարում եմ մարդ, ով թանկին է կորցրել: Բայց ցավը, որ ներսից կրծում է ինձ, տեղի է տալիս, երբ հասկանում եմ, որ ամբողջ կյանքն իր առջև ունեցող այդ զուլալ տղան գիտակցված մահվանն ընդառաջ գնալով՝ պայքարել է մինչև վերջին շունչը՝ հանուն հայրենիքի:

Վաչ ջան, ես՝ քո տարիների ընկերը, ում հետ մանկությունդ ես կիսել, մեծացել ու հասակ առել, այսօր խոստովանում է, որ դու կյանքի դաս ես տվել քեզանից տարիքով  հարյուրավորների:

Վաչ ջան, ես խոնարհվում եմ քո սխրանքի, քաջության ու պսպղուն, զուլալ հայացքի առաջ։

Հավերժ փառք քեզ, ընկերս, որ այլևս լույս ես:

Քանի ապրում ես մարդկանց սրտերում, ողջ ես, իսկ ես իմ մասով վստահեցնում եմ քեզ, որ դու այլևս անմահ ես:

Ինչպես դու էիր ձեռքդ սրտիդ սեղմած խոսում, այսօր էլ ես՝ քեզ պես ձեռքս սրտիս սեղմած խոստանում եմ, որ հիշատակդ միշտ վառ եմ պահելու ու չեմ դադարելու խոսել քո մասին, Հերոս…

Հազարավոր հայ ընտանիքներ Ամանորն անցկացնում են առանց իրենց լույսի։ Ադրբեջանական ագրեսիան  հետ մղելու ընթացքում  հերոսաբար զոհված Մամիկոն Կասոյանը 19 տարեկան էր, Արարատի մարզի Արտաշատ քաղաքից։ Ավագ դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել էր Երևանի պետական համալսարանի Պատմության ֆակուլտետի Արվեստաբանության բաժինը: Ընդունվելուց անմիջապես հետո զորակոչվեց բանակ։ Թեև ազգությամբ եզդի էր՝ անսահման հետաքրքրված էր Հայոց պատմությունով։ Մամիկոնը նաև հիանալի նկարիչ էր, կարող էր ոգեշնչվել, նույնիսկ, ամենակենցաղային երևույթներից։ Մամիկոն Կասոյանի քույրը՝ Նազիկ Կասոյանը, մեզ հետ զրույցում ասաց, որ Մամիկոնն իրենց ընտանիքի միակ տղան էր։ Հերոսաբար զոհված Մամիկոն Կասոյանի քույրը մեզ հետ զրույցում պատմեց.

-Մենք երեք քույր ենք եղել, Մամիկոնիս ծնունդին շատ երկար ենք սպասել։ Երբ ծնվեց, կարծես հրեշտակ լիներ, իր բարուրի կողքից չէինք հեռանում։ Մամիկոնը խելոք էր, համեստ, տարբերվող՝ թե արտաքինով, թե խելացի դատողությամբ։ Շատ հումորով էր, կարողանում էր ցանկացած իրավիճակում վատ տրամադրությունը ցրել, բոլորին ուրախացնել։

-Ի՞նչ հետաքրքիր դրվագներ կպատմեք Մամիկոնի մանկությունից։

-Մի անգամ Մամիկոնի հետ գնացել էինք այգի՝ բալ հավաքելու, խոսում էինք, երգում էինք, կատակում էինք, և հանկարծ նկատեցի, որ խոտերի մեջ մի բան շարժվում է, բղավեցի՝ Մամիկո՜ն, զգույշ, օձը… Իսկ նա ժպտալով ասաց… (հուզվում է):

Ասաց՝ ինչ վախկոտ ես, հետո՞ ինչ, որ ինձնից մեծ ես…

-Իսկ սիրո՞ւմ էր Ամանորը:

-Այո՜, իհարկե, շատ էր սիրում։ Դեկտեմբերն իր ամենասիրելի ամիսն էր, շատ էր սիրում ամանորյա նախատոնական գովազդները։ Ամեն տարի ինքն էր տոնածառը և ամբողջ տունը զարդարում, իսկ այս տարի զարդարող չկա…

-Ինչե՞ր եք պատմելու ձեր երեխային իրենց հերոս  մորեղբոր՝ Մամիկոնի մասին։

-Ես միշտ էլ հպարտացել եմ Մամիկոնով, միշտ էլ նրան հերոս եմ համարել՝ նույնիսկ բանակ չգնացած ժամանակ։ Ընդհանրապես ասում են՝ տղաները իրենց մորեղբորն են նմանվում, ես շատ-շատ եմ ցանկանում, որ իմ տղան էլ Մամիկոնին նմանվի ՝ թեկուզ մասամբ։ Տղայիս միշտ ասում եմ, որ Մամիկոնի նման բարի, ազնիվ, խելացի պիտի լինի…

Մամիկոն Կասոյանը զոհվել է հոկտեմբերի 19-ին: Վերջին անգամ զրուցել է քրոջ հետ՝ ասելով, որ ամեն բան նորմալ է, իրեն վտանգ չի սպառնում։ Չէր ուզում, որ հարազատներն անհանգստանան…

Մեր հերոսներն անմահ են, հավերժ փառք ու խոնարհում ՆՐԱՆՑ:

«Պատերազմը ինձ դարձրեց բոլորովին այլ մարդ». Արցախյան երկրորդ պատերազմի մասնակից՝ Էրիկ Սոլոմոնյան: 

Մենք ապրեցինք պատերազմի յուրաքանչյուր ակնթարթը։ Առաջնագծում  կռվող տղերքի հետ հավասար ապրեցինք ցավն ու տառապանքը, սգացինք ընկերոջ ու եղբոր կորուստը…

44 օր մենք հպարտացանք մեր եղբայրների, հայրերի ու  ընկերների կատարած սխրանքներով ու անձնազոհությամբ։ Մենք, գուցե, չենք գիտակցում, բայց  ապրեցինք նոր պատմություն կերտող ժամանակահատվածում։

Երկարաձիգ պատերազմից հետո պատիվ ունեցա զրուցել Արցախյան 2-րդ պատերազմի մասնակից մերօրյա հերոս էրիկ Սոլոմոնյանի հետ։

-Ինչպե՞ս հայտնեցին պատերազմը սկսելու մասին լուրը, և ինչպե՞ս արձագանքեցիք դուք՝ զինվորներդ։

- Լուրը մեզ հասավ սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան։

Իրականում մենք այսպիսի մեծամասշտաբ պատերազմ չէինք սպասում: Մենք մտածում էինք, թե հերթական տագնապն է, որի մասին շատ ժամանակ մարդիկ տեղյակ էլ չեն լինում։

- Ինչպիսի՞ն էր Ձեր մարտական ոգին։

- Զինվորները ամեն վայրկյան պետք է պատրաստ լինեն ամեն ինչի:

Հայ զինվորի մարտական ոգին և պատրաստությունը միշտ շատ բարձր է։

- Ո՞րն է պատերազմի թողած ամենավատ հիշողությունը։

- Պատերազմից հիմնականում ծանր ու դաժան հիշողություններ է թողնում, բայց ամենավատը, որ տպավորվել է, ընկերներիս՝ մեքենայի մեջ այրվելն էր…

Ամենադժոխային տեսարանն էր, որ երբեք չեմ մոռանա։

- Ի՞նչ փոխեց պատերազմը։

- Պատերազմն ինձ դարձրեց բոլորովին այլ մարդ։ Հիմա ավելի սառնասիրտ եմ դարձել, առավել նվիրված ընտանիքիս։ Պատերազմից հետո հասկացա, որ հետագայում երևի չեմ ունենա այնպիսի դժվարություն, որ անհաղթահարելի լինի։

- Ի՞նչ կասես պատերազմի ավարտի մասին։ Ինչպիսի՞ ավարտ էիր ակնկալում։

- Եթե անկեղծ, այսպիսի ավարտ չէի ակնկալում… Մենք կռվի էինք դուրս եկել միայն հաղթանակի համար… Այսպիսի ավարտ նույնիսկ ամենավատ երազում չէինք կարող տեսնել։ Բայց ես վստահ եմ, որ մենք ի վերջո հետ ենք բերելու մեր կորցրած տարածքները, որովհետև էդ հող-հայրենին մերն է։

- Ի՞նչ խորհուրդ կտաս ապագա զինվորներին։

- Ապագա զինվորներին կասեմ միայն, որ պետք չէ ոչնչից վախենալ. ոչինչ չպիտի կոտրի նրանց, նույնիսկ մահին դեմ դիմաց կանգնելը։

- Ի՞նչ է քեզ համար հայրենիքը։

- Հայրենիքն ինձ համար ամենա – ամենան է: Այն ինձ համար վեհ է ամեն ինչից, անգամ ընտանիքից, որովհետև առանց հայրենիքի ո՛չ ընտանիք կլինի, ո՛չ էլ ուրիշ ոչինչ։

- Մեզ համար հերոսը դու ես, իսկ ո՞վ է քո հերոսը։

- Ես ինձ հերոս չեմ համարում, յուրաքանչյուր մարդ պարտավոր է պաշտպանել իր հայրենիքը։ Դա իմ պարտականությունն էր, որ պետք էր կատարել։

Իսկ իմ հերոսը Քառօրյա պատերազմի անմահ հերոս Ռոբերտ Աբաջյանն է։

- Ըստ քեզ, մենք հաղթեցի՞նք, թե՞ հակառակը։

- Մենք՝ զինվորներս, հաղթել ենք այս կռվում, որովհետև արել ենք ամեն բան` պաշտպանելու ու պահելու մեր հայրենիքը։

Հայ զինվորը խիզախության, հերոսության և նվիրումի մարմնացում է: Իր արյունով հայրենիքը պահած զինվորներից մեկն էլ Նոյ Թևոնյանն է: Հերթական առաջադրանքը կատարելիս, Նոյը դրսևորելով ճիշտ մարտավարություն՝ տասը զինվորի դուրս է հանել թշնամու շրջափակումից: Պատերազմի ամենաթեժ պահին նետվելով այրվող մեքենան՝ դուրս է հանել զինակից ընկերոջ մարմինը: Ի պատասխան բոլոր գովասանքի խոսքերին, թե իր արածը հերոսություն է, Նոյը պատասխանել է. «Ինձնից ի՞նչ հերոս, տասնութ տարեկան երեխան ձեռքերիս մեջ մահացավ», մինչդեռ Նոյն ընդամենը տասնինը տարեկան էր:

Հոկտեմբերի 9-ին Նոյն ընկավ հերոսի մահով՝ միանալով իր անմահացած զինակից ընկերներին: Նոյ Թևոնյանի մայրը՝ տիկին Գայանեն, հերոսի մորը բնորոշ  հպարտությամբ է խոսում որդու մասին: Ասում է, որ Նոյի ծնվելուց առաջ երազ են տեսել:

-Մենք ընտանիքում ունեինք երեք աղջիկ, և ես շատ էի ցանկանում տղա երեխա ունենալ: Մի օր ամուսինս երազ է տեսնում: Նրան ասում են, որ պետք է որդի ունենա և անունը դնի Նոյ: Այդպես էլ եղավ: Երկու ամիս հետո պարզվեց, որ երեխայի եմ սպասում: Երեխաս ծնվեց, անունը դրեցինք Նոյ: Նոյս շատ յուրահատուկ էր, հենց փոքր տարիքից էլ տարբերվում էր: Անտեղի ոչինչ չէր անում: Շատ աշխույժ էր: Ասում էի՝ Նոյ, բարձր քարերի վրա մի բարձրացի, ասում էր՝ մամ, էնքան էներգիա կա մեջս, պիտի սպառեմ:

Նոյի հայրը Արցախյան պատերազմի մասնակից է: Որդին իր հայրենասիրությունը հորից էր ժառանգել:

-Մեր տան մեջ հայրենասիրության մթնոլորտը միշտ էլ եղել է: Հայրենիքը նրա համար շատ քաղցր էր, այդ պատճառով էլ իր ամենաթանկը՝ կյանքը, նվիրեց հայրենիքին: Նշեմ, որ Նոյս ծառայում էր Մատաղիսում, նրան ասում էին «Ռազվեդկի պոնչ», այդպես էր մականունը:

-Նոյը կռվարար չէր, ցանկացած խնդիր փորձում էր լուծել խաղաղ ճանապարհով,- պատմում է Սաթենիկը՝ հերոսի քույրը,- Նոյը ցանկացած կոնֆլիկտ փորձում էր լուծել խոսելով, բանակցելով: Եթե անգամ իր հետ կոնֆլիկտ ունեցող անձնավորությունը իրենից թեկուզ մեկ օրով փոքր էր, Նոյը նրան անմիջապես ներում էր: Ես Նոյից մեծ էի ութ տարով, և չնայած մեր տարիքային տարբերությանը, նրանից շատ բաներ եմ սովորել: Հիշում եմ՝ տուն էր գալիս արձանիկներ կամ տարբեր գրքեր ձեռքին, երբ հարցնում էի՝ ինչո՞ւ ես գնել գիրք, որը շոուբիզնեսի աստղերի մասին է, Նոյը պատասխանում էր, որ պապիկը վաճառում էր, և իր խիղճը տանջեց:

Փոքր տարիքում Նոյը իրենց տան այգուց ծաղիկներ էր հավաքում և նվիրում ընտանիքի անդամներին: Տիկին Գայանեն Նոյի մանկությունից դրվագներ է պատմում:

- Մեր այգուց խատուտիկներ էր հավաքում, դնում էր բաժակի մեջ և նվիրում էր մեզ: Ինձ ասում էր՝ մամ, նայի՝ քո փունջը ամենամեծն ա:

- Նոյը հեշտությամբ էր նոր միջավայրին ընտելանում: Բոլորին օգնում էր՝ փոխարենը ոչինչ չպահանջելով,- ասում է Արայիկը՝ Նոյի զինակից ընկերը:

-Մի հետաքրքիր դրվագ հիշեցի. դե Նոյը մեր վաշտի ամենածանր տղան էր քաշով ու նեղվում էր դրանից: Մի օր մեր վաշտով ճամբար էինք գնացել ու պիտի վազեինք, Նոյին ասացի՝ հիշի՝ ինչի համար ես էստեղ, հիշի, որ քո քույրերին ես պաշտպանում, քո դիմաց նպատակ դիր ու դրան կհասնես: Իմ խոսքից հետո Նոյն առաջինը հասավ տեղ: Էդ դրվագը մոտս շատ լավ էր տպավորվել: Բանակը շատ լուրջ տեղ ա, էստեղ մենակ լուրջ տղերք են:

Նոյ Լյովայի Թևոնյանը անմահացավ հանուն ամենաթանկի՝ հայրենիքի:

Հավերժ փառք մեր հերոսներին։