Գնացքը շարժվում էր Բելառուսից ու հարյուրավոր զինվորների պետք է հասցներ նրանց միակ ճակատագիր դարձած Հեռավոր Արևելք: Չոր նստարաններին վերարկուների մեջ կծկվելով՝ զինվորնորը աչքերով հրաժեշտ տվեցին մյուս ընկերներին. հավատո՞ւմ էին, արդյոք, որ մի օր կբռնեն վերադարձի ուղին, միգուցե ոչ բոլորը, բայց հայրս հավատում էր: Այն ժամանակ, երբ բոլորը սարսափում էին անորոշությունից ու մտածում ճանապարհին երկրորդ անգամ չհայտնվելուց, հայրս կարևոր խնդիր ուներ իր առջև՝ պետք էր վերադառնալ: Գնացքի անիվների ձայնը ճեղքում էր տայգայի երբեք չշնչած օդը ու արձագանքում գնացքի մյուս պատուհանից երևացող անծայրածիր անտառներում: Բնությունը, իր սպանդից հեկեկալով, փորձում էր ծածկել կնճռոտ ու վիրավոր երեսը, ձյան սպիտակ ու պաղ սավանով: Բնությունն իր մայրամուտն էր ապրում: Ապակիների կողքերից վայրագ քամին ներս էր խուժում ու դառնալով համեմատաբար «կիրթ», այնուամենայնիվ, նեղում զինվորներին: Գիշերն ավելի սարսափելի էր՝ ներսում մութ, շուրջբոլորը մթին անտառներ, գնացքի ծակող ձայնը, որին մի կերպ համակերպվում էր քունը: Այդպիսի 7 օրերի համակերպվեց նաև կյանքը: Վերջապես անիվների համառությունը սանձահարվեց, ու գնացքը կանգ առավ: Ոմանք զարմացած պատուհաններից դուրս էին նայում, ոմանք չէին կողմնորոշվել, թե ինչ պետք է անել: Հայրս ասում է. «Երբ ոտքս գետնին դրեցի, հասկացա, որ աշխարհի ծայրն իսկապես գոյություն ունի»: Օրերը դժվար էին անցնում՝ ցրտին ժամերով վազքը, նույն սակավ սննդամթերքը ու անվերջ առաջացող խնդիրներ: Օրերը դժվար էին անցնում, բայց անցնում էին: Վերջապես պետք էր հետ դառնալ: Այդ մասին հայրս իր նոթատետրում գրում է. «Այժմ մեզ մնում է միայն հրաժեշտ տալ միմյանց, հուսալով, որ կյանքի մի որևէ խաչմերուկում կհանդիպենք, ու մի վերջին հայացքով նայել հազիվ երևացող Սպիտակ թագավորությանը, այդտեղ գտնվող այն բանտին, որտեղ աշխատում էին նաև կույրերը: Կապում էին ճոպանը մի ծառից մյուսը, մի ձեռքով փայտ էին բերում, իսկ մյուսով բռնում ճոպանը…Հիմա վստահ եմ, որ ճանապարհը վախճան ունի, ես վերադառնում եմ դեպի՛կարոտի երկիր, դեպի՛ հայրենիք, դեպի՛ Հայաստան…»

Գրեթե երեք ամիս է, ինչ 17.am-ի թղթակից եմ ու մի օր չներկայացա ու չպատմեցի իմ մասին: Այսօր կփորձեմ:

Ես Լիլիթն եմ Լիճքից (հպարտ եմ, որ լիճքեցի եմ),16 տարեկան եմ: Նախ ասեմ, որ ֆուտբոլ չեմ սիրում և ոչ մի ֆուտբոլային ակումբի չեմ երկրպագում: Բնավորությամբ հանգիստ մարդ եմ, փորձում եմ ինձ հեռու պահել կռիվներից և անիմաստ վեճերից: Ավելի շատ նախընտրում եմ մասնակցել բանավեճերի և պաշտպանել իմ տեսակետը:

Շատախոս չեմ, բայց որ սկսեցի խոսել, ավելի լավ կլինի չասեմ` դե շատ-շատ, կխոսեմ:

Մեկ-մեկ, երբ սկսում եմ խոսել, ընկերներս ասում են. «Դե, հերիք է փիլիսոփայես»:

Դե չէի ասի, որ փիլիսոփա եմ, բայց դե անկեղծ և ճիշտ խոսքի կողմնակից եմ: Սիրում եմ անկեղծությունը և գնահատում եմ այդ արժեքը յուրաքանչյուր մարդու մոտ: Փորձում եմ լինել գոնե մինիմալ անկեղծ, ձգտելով մաքսիմալի…

Ֆիլմեր դիտում եմ, եթե իհարկե հեռուստացույցով մի լավ ֆիլմ ցույց տան: Ռոմանտիկայի սիրահար եմ, սիրով եմ կարդում ռոմանտիկ գրքեր, արկածային գրքեր նույնպես կարդում եմ: Սիրում եմ գաղտնիքներ և անսպասելի բացահայտվող արկածներ: Դա գուցե և չհամապատասխանեց իմ հանգիստ բնավորությանը, բայց դե…

Երաժշտություն լսում եմ, այստեղ էլ հատուկ երաժշտական խումբ չունեմ, ում կառանձնացնեմ: Լսում եմ այն, ինչ հավանում եմ և համապատասխանում է տրամադրությանս:

Ռոք երաժշտություն ընդհանրապես չեմ լսում, դե երևի` չի համապատասխանում իմ խառնվածքին:

Դեռ մանկուց որոշել էի դառնալ բժիշկ, բայց եկավ մի պահ, որ միտքս փոխեցի, ու այժմ կարծում եմ, որ կընտրեմ հենց լրագրողի մասնագիտությունը: Չեմ թաքցնի, որ դրան նպաստել է «Մանանա» թիմը:

Դե, առաջ Աստված… Ամեն դեպքում անում եմ ամեն ինչ՝ երազանքիս հասնելու համար:

Վայ, մոռացա ասել, մի բան կա` երկրպագում եմ, դա շոկոլադն է: Քաղցրավենիք շատ եմ սիրում: Դե, ինչ անեմ, ես էլ այդպիսին եմ: Տանել չեմ կարողանում թթու ճաշերը, որովհետև դրանք քաղցր չեն:

Դե, քաղցր բարևներ ձեզ, մի մասն էլ հետո կպատմեմ:

Ամեն օր նույն պատմությունը: Հիմա կմտածեք՝ ինչի՞ մասին է խոսքը: Հիմա կպատմեմ:

Ամեն օր երեխաներով հավաքվում ենք և սկսում խաղալ տարբեր խաղեր: Խաղերը շատ են, բայց դրանցից երկուսը շատ տարածված են։ Մեկը «Դուռակի» խաղն է, իսկ մյուսը՝ «Բլոտ»: Առաջ շատերի ընտանիքներում կար այս խաղերը խաղալու սովորույթ։ Առաջ պապս էր իր ընկերների հետ խաղում, հետո՝ հայրս, իսկ հիմա արդեն մենք։ Թեև հասկանում ենք, որ ամեն ինչ կրկնվում է, բայց կրկին խաղում ենք։

Այսօր, պատահմամբ, ես էլ ընկա այդ կրկնվող պատմության մեջ: Եղբայրս և պապս խաղում էին, ես միացա նրանց։ Պապս միշտ բոլորիս հաղթում է: Նա մեծացել է արդեն, բայց դեռ խաղում է: Խաղն ամեն օր դիտում եմ և արդեն գիտեմ, թե ինչպես են խաղում: Մտադրվել էի, որ պետք է հաղթեմ այդ խաղը, բայց երկու անգամ պարտվեցի:

Չգիտեմ՝ մի օր կավարտվի այդ խաղերը խաղալու ավանդույթը, թե ոչ, բայց համոզված եմ, որ այդ խաղերը համակարգչային խաղերից շատ ավելի լավն են, քան կարելի է պատկերացնել, որովհետև շփվում ես դիմացինիդ հետ: Միգուցե այդ խաղերը հնացել են, և այդքան էլ հետաքրքիր չեն մարդկանց, բայց մեզ համար զվարճալի և անփոխարինելի են, չէ՞ որ խաղալիս ընտանիքի անդամներով և ընկերներով նստում ենք մեկ սեղանի շուրջ և ժպտում՝ միմյանց դրական լիցքեր փոխանցելով:

Հիմա ձմեռ է, ցուրտ, գյուղերում ասես հանգստի, պարապության, սպասումի ամիսներ լինեն, ևսեղանի խաղերը, թղթախաղը օգնում է մարդկանց ժամանակ անցկացնել, շփվել իրար հետ:

-Շուտ արա՛, ուշացար:
-Լավ էլի, մա՜մ, 5 րոպե, ու վերջ:
-Ի՞նչ 5 րոպե, արդեն 8:30 է, արագացրո՛ւ: Եթե արձակուրդներին մինչև կեսօր չքնեիր, հիմա հեշտ ու հանգիստ կարթնանայիր:
-Ո՜ւֆ, մամ, գնա՛, հիմա կգամ:

Ինձ թվում է, բոլոր դպրոցակաները կհասկանան ինձ: Արձակուրդներին քնում ենք մինչև 11, 12-ը ու հետո լաց լինում, որ չենք կարողանում արթնանալ:

Մի կերպ վազելով հասա դպրոց.
-Կարելի՞ է, ընկեր Բոշյան:
-Ինչո՞ւ ես ուշացել, ի՞նչ է, քնա՞ծ էիր մնացել:
-Դե…
-Լա՛վ, լավ, արի՛, նստի՛ր, քնկոտ:
Դասից անցավ 5 րոպե, ու մի գեղեցիկ ձայն մեղմ շշնջաց ականջիս.
-Հե՜յ, քնկո՜տ:
-…
-Հը՞, տեղդ լա՞վ է:
-Ըհը, շա՜տ:
Հետո հասկացա, որ մեր տանը չեմ․․․Տեղիցս ցատկեցի ու գոռացի.
-Կներե՜ք, այլևս չի կրկնվի:
Բայց դե ինքս էլ գիտեի, որ 5 րոպե էլ չեմ դիմանա:
-Լավ, լա՛վ, նստի՛ր քնկո՛տ:
Բոլորը սկսեցին ծիծաղել, իսկ ես, միևնույն է, երազում էի քնել․․․

Ես իմ գյուղի պատմությունը իմացել եմ պապիս պատմած պատմություններից։ Այսօր նույնպես խնդրեցի, որ պատմի․

-Սարուխանի հիմնադիրները եկել են Արևմտյան Հայաստանի Զանգեզուր նահանգից։ Առաջինը Սողոն էր, նա մի քանի մարդկանց հետ եկել, հետազոտել է բնակավայրը և հավանել: 1830 թվականի գարնանը, 17 հոգով եկել և բնակություն են հաստատել այստեղ։ Սկսել են զբաղվել անասնպահությամբ և հողագործությամբ:
Մի օր Սողոն աղջիկներին ուղարկում է ջրի։ Աղջիկները ջուրը վերցնում և տեսում են, որ մեջը ձուկ կա, արագ տանում են տուն։ Սողոն տեսնում է, որ իշխան ձուկ է։ Շատ է ուրախանում և որոշում մինչև աշուն մնալ այդտեղ և հավաքել բերքն ու բարիքը։
Աշնանային մի երեկո Արևմտյան Հայաստանի Սրբահանից մի խումբ հայեր են գալիս և խնդրում, որ գիշերը մնան իրենց տանը, առավոտյան շարունակեն իրենց ճանապարհը։ Գիշերը խմբին հարգում պատվում են։ Առավոտյան տեսնում են ձյուն է եկել, ասում են․

-Էս ձանը դո՞ր էրթանք, թո մնա գարունը կբացվի, կէրթանք,- մնում, տեսում են ամեն ինչ կա, մտածում են, որ ավելի լավ տեղ չեն գտնի ու իրենք էլ են բնակություն հաստատում գյուղում։

Դալիկարդաշը բաժնվում է երկու մասի՝ Սրբահան և Զանգեզուր:
-Պա՛պ, բա ինչո՞ւ են անվանել Դալիկարդաշ:
-Այդ ժամանակ գյուղերն ու մարզերը ունեցել են թուրքական անուններ օրինակ՝
Դալիկարդաշ-Սարուխան
Բաշքանդ-Գեղարքունիք
Կուլալի-Կարմիրգյուղ
Քուզաջի-Լանջաղբյուր
Քարիմքանդ-Ծաղկաշեն։

-Բա ուրիշ ի՞նչ անուններ է ունեցել Սարուխանը:
-Դալիկարդաշ (նաև Դալիղարդաշ), Ակունք, ԽՍՀՄ-ի ժամանակ կոչվել է Սարուխան:
-Բա զանգեզուրցիները ու սրբահանցինները ինչո՞ւ են այդքան հաճախ կռվում:
-Մեր գյուղը շա՜ր կռվարար է, գյուղում չկա մեկը, որ կռիվ անել չսիրի։

-Ներս արի՛, ցուրտ է,- ասաց մայրս՝ դուրս գալով պատշգամբ:

-Մա՛մ, պատահաբար չգիտե՞ս, թե ինչ ախտորոշում են տալիս այն մարդուն, ով չի մրսում, չնայած պետք է մրսի:

-Սկսեցիր դատարկաբանե՞լ:

-Այ, օրինակ, երբ մենակ եմ կամ ինչ-որ բանի մասին եմ երկար մտածում, դրսում ես երբեք չեմ մրսում: Իմ ախտորոշմամբ, սա երևի անզգայացում է, ինչը որքան տհաճ, նույնքան էլ հաճելի է: Իսկ երբ դու իմ տարիքում էիր, քեզ հետ նման բան պատահե՞լ է:

-Ես քեզ պես երազկոտ ու ճարտարախոս չեմ եղել: Ոչ էլ՝ ժամերով, ձմեռվա կեսին բնության հրաշքիդ` մայրամուտին սպասել: Իսկ դու ցրտից ես անզգայացել: Ներս անցի՛ր,- ասաց մայրս, այժմ՝ խիստ ձայնով:

Ստիպված էի տեղի տալ:

-Գիտեմ, թե ինչու ես խիստ մեզ հետ: Դաստիարակման մեթոդ է, չէ՞,- չարաճճի ժպիտով շարունակեցի ես, երբ արդեն նստած էի տաք վառարանի կողքին ու վայելում էի նրանից դուրս թռչող հրե լեզվակների վառվռուն կարմիրները։

-Հը՞, մա՛մ, լռո՞ւմ ես:

-Իսկ ի՞նչ է, մարդուն մտածելու համար ժամանակ պետք չէ՞:

Լռեցի ու հոնքերս կիտած սկսեցի փորձել մտածել ինչ-որ բանի մասին:

-Երազանք ունենալը կարևո՞ր է,-քիչ անց սկսեցի ես:

-Երազանքը կարևոր է, երբ իրատեսական է, երբ պահանջում է աշխատասիրություն, այլ ոչ թե դատարկ անուրջներ: Եթե նստես ու երկար երազես, դրանից ոչինչ դուրս չի գա: Ավելի ճիշտ է՝ քայլեր մշակել երազանքին հասնելու համար: Ենթադրենք, ես ուզում եմ աշխատանք ունենալ որևէ ձեռնարկությունում: Եթե ես շարունակ երազեմ, արդյունքում ինձ միայն երազներ կմնան, իսկ եթե տեղեկություններ հավաքեմ ձեռնարկության մասին, փորձեմ հարմարվել աշխատանքային կանոններին, դիմեմ ձեռնարկատիրոջը աշխատանքի ընդունման համար՝ արդյունքն ակնհայտ կլինի:

-Ճիշտ է, գիտե՞ս, Էյնշտեյնը դպրոցում շատ վատ էր սովորում, բայց իր աշխատասիրության արդյունքում դարձավ հայտնի ֆիզիկոս:

-Նման մարդիկ շատ են: Աճպարար Թյորսթոնը, ով ոչ մի մոգական գիրք չէր ընթերցել, երկար տարիներ համարվում էր լավագույն աճպարարը: Աբրահամ Լինկոլնը, ով ուսում չէր ստացել, աշխատում էր նպարեղենի խանութում ու շատ աղքատ էր, մի օր 50 ցենտով գնված տակառի միջից գտնում է իրավաբանական գրքեր, դրանք ուսումնասիրելով, Սպիտակ տուն հասնում:

-Այդ դեպքում՝ դեռ հույս կա,- փայլող աչքերով հայտարարեցի ես:

-Գերմանիայում սովորելու մասի՞ն ես ակնարկում:

Գլխահակ սկսեցի մտածել: Փաստորեն երազանքիս հասնելու համար ոչ մի արգելք խոչընդոտ չի դառնա. ո՛չ ֆինանսական վիճակը, ո՛չ մարդիկ, ո՛չ կարծրատիպերը… Սակայն դեռ պետք է աշխատեմ վերացնել երազկոտությունս, իսկ հետո միայն մտածեմ այն բոլոր քայլերի մասին, որոնք հնարավոր կդարձնեն Գերմանիա հասնելու երազանքս: