Ճամփի կեսին իր տեսածն ու հոր պատմածները հիշեց Գեթոն, աչքերը պեծկլտացին, սիրտը կատաղությունից ճզմվեց, արյունը եռաց երակներում, ու դրանք փքվեցին պայթելու աստիճան, ինչից նրա տեսքն ավելի ահարկու դարձավ, ատամները կրճտացնելով մի կերպ զսպեց իրեն։
-Սարիբեկ, դո՞ւ լը զիմ մտկին իս։
-Երևի,- նույն մտահոգությամբ մռայլ պատասխանեց Գեթոյի առջևից գնացող միջահասակ երիտասարդը։
-Ըսոնց միտք ծուռ ի, զիմ սիրդ լավ բան չի վգայե․․․
Որդնավից Ղարալ տանող լեռնային արահետի վրա էին, ճանապարհին սկիզբ կար, վերջը՝ չէր երևում։
1918 թվականն էր՝ ռուս-թուրքական պատերազմի առաջին տարին։ Թուրք երկու- երեք ասկյար եկան Որդնավ ու պահանջեցին, որ գյուղի երիտասարդները խմբվեն ու գնան իրենց հետ՝ իբր ինչ-որ աշխատանք կատարելու։ Նույնը կրկնվեց երկրորդ անգամ, ու հենց այդ խմբի մեջ էլ հայտնվեցին Սարիբեկ ու Գեթևան Այվազյանները՝ երկու հորեղբորորդիները։
-Սարիբե՜կ, քիշի՞ս 15 թվին իմա՞լ․․․
-Քիշի՜մ,- Գեթոյի հարցը բերանում թողած պատասխանեց Սարիբեկը։
-Թուրք ուր կաշին հազար տագ լը փոխե, էլի նույն թուրքն է․․․ Էն վախտ սաղ թողին, հմգը՝ գուզին տեղ հանին․․․ ,- ատամների կրճտոցից օդը խեղճացավ։
-Մդկինըդ ըսե,- Գեթոյին լավ ճանաչելով առանց ավելորդ ժամանակ կորցնելու հարցրեց Սարիբեկը։
-Սարիբեկ, քու ձեն խորոդ է, քու երգով հառաջուծ էրտծողներուն խաբար ղրգե, թե Գեթոն կսե՝ հենց նշան իդանք, հասնին ու դեմուծ էրտծող ասկյարին գեդնին զարգին, ես լը եդնուց էրտծողին, որ փրգվինկ․ թե չէ՝ մըր շապատն ուրպատից լը շուդ գիկա։
Սարիբեկը մի պահ լռեց, ապա որքան ձայնալարերում ուժ կար երգեց․
-Մեզի տանին «վար ու ցանի»,
Խոպը զարնվավ ժեռ քարի։
Գեթոն կսե՝ Էս ի՞նչ զուլում,
էգավ, դիբավ, մըր ջանին։
Հառճի շարկեն էրտծող դղեք,
Հենծ որ նշան ձզի տանք,
Հասեկ, բռնեկ հառճի շանը,
Մենկ՝ եդինի հախեն գանք․․․
Առաջին շարքից պատասխան եկավ․
-Թե որ Գեթոն մզի հեդ է,
Մենք վախնալու բան չունինք:
Էնոր ուժին ժեռ քար, թե լեռ,
Դիմանալու ճար չունին․․․
Մոտ 22-ամյա մշեցի Գեթոն ամենքին էր հայտնի իր ուժով․ եզան լուծը, որ եզը հազիվ էր քարշ տալիս, նա ձեռքում ճիպոտի պես էր շարժում։ Նրա մասին լեգենդներ էին հյուսվում․․․
Մի փոքր էլ գնացին ու մի հարմար տեղում Գեթոն նշան տվեց, թե ժամանակն է։ Նույն պահին առջևից գնացող երկու տղամարդիկ հարձակվեցին իրենց առաջնորդող ասկյարի վրա, նրան խեղդեցին, զենքը վերցրին ձեռքից ու գլորեցին սարն ի վար, իսկ այդ նույն պահին Գեթոն վերջից եկող երկու ասկյարին տապալեց ու մի հսկա քար տեղից պոկելով գլորեց նրանց վրա։ Հետո փոխարեն փախչելու, շարունակեցին ճամփան՝ դեպի Ղարալ, ուր էլ տանելու էին իրենց։ Իրենք փրկվեցին, բայց դեռ գործն ավարտված չէր․ չէ՞ որ իրենցից առաջ մի խումբ տղամարդկանց էլ էին տարել։ Նախ պետք էր հասկանալ՝ նրանք ո՞ղջ են արդյոք, թե ոչ, ապա մտածել՝ ինչպես ազատել նրանց։ Դրա միակ տարբերակը՝ գնալ այնտեղ, ուր կարող էին նրանց տարած լինել, իսկ այդ տեղի մասին նրանք իմացել էին թուրք ասկյարների խոսակցությունը լսելով։
Գնացին-գնացին ու հասան լեռան գագաթին՝ «Ղարալվա գլուխ» կոչված տեղին, որտեղից ամբողջ գյուղը երևում էր։ Թաքնվեցին ու սկսեցին հետևել գյուղի շարժին։ Սպասեցին մինչև երեկո, ու արդեն պարզ էր, թե որտեղ էին մյուսները։ Մնում էր միայն հասկանալ, թե ինչպես պետք է ազատեին նրանց․ զենք կար, բայց ախր, դա դեռ պետք է կարողանային գործածել․․․ Մինչև թեժ քննարկում էր գնում՝ ինչ անել ու ամենքն իր հերթին, թե դրանից դուրս մի բան էր ասում, նկատեցին, որ Սարիբեկը լուռ է, իսկ Գեթոն չկա․․․
Գեթոն միայնակ իջել էր այն ախոռը, որտեղ թուրքերը պահում էին հայերին։
Ախոռը երկու հոգով էին հսկում՝ մեկը մուտքի մոտ էր, մյուսը՝ հակառակ կողմում։ Վերջինս մութն ընկնելուն պես մեջքը դեմ էր տվել ախոռի պատին ու երազներով էր տարվել, դրա համար էլ Գեթոն նրա կողմից մոտեցավ ախոռին, ու այդ պահին ասկյարի արթնանալն ու հավետ քուն մտնելը մեկ եղավ։ Հետո բարձրացավ կտուր, այնտեղից էլ մի ցատկով գետնին փռեց մուտքը հսկողին։ Դուռը կոտրեց ու ներս մտավ։ Գյուղացիները տեսնելով նրան, սկսեցին ուրախ բացականչել, սակայն Գեթոյի սաստող հայացքը բոլորին զգաստացրեց: Ախոռում փակված գյուղացիներն էլ հաստատեցին թուրքերի ոչ բարի մտադրությունների մասին։ Ու շտապ, բայց անաղմուկ դուրս եկան բոլորն ու շարժվեցին դեպի սարը։ Երբ հասան մյուսներին, ուրախության կանչերին զուգահեռ Գեթոյի հրահանգով սկսեցին բացականչել․
- Ռուս գյա՜լ դի, ռուս գյա՜լ դի․․․,- զուգահեռ օդ կրակելով՝ ասկյարներից խլած զենքերից։
Քիչ անց մթի մեջ լսվեց թուրքերի սարսափած աղաղակները, որ մի-մի ճրագ առած այս ու այն կողմ էին փախչում՝ լսելով, թե ռուսը գալիս է․․․
Այսպիսով Գեթոյի շնորհիվ փրկվածներն ու նրանց սերունդները հաստատ համոզվեցին, որ թուրքի խոսքին թեկուզ դարեր անցնեն, չի կարելի հավատալ։ Իսկ Գեթոյի ուժն ու քաջությունը սերնդեսերունդ անցնելով չմոռացվեց։
Հ․Գ․
Սա իրական պատմություն է, որն ինձ է հասել պապիս՝ Սարիբեկ Այվազյանի որդի Գրիշա Այվազյանի միջոցով, ում էլ պատմել է իր հորեղբայր Ավագը։
Երգը, որով Սարիբեկը նշան էր տալիս, իրականում եղել է այլ, սակայն, ցավոք այն չի պահպանվել, այդ պատճառով իրապատման մեջ եղածը հորինեց նրա ծոռը՝ ես․․․
Որդնավ գյուղն այժմ Լոռու մարզի Ջրաշեն գյուղն է, Ղարալը՝ Կաթնաջուրը։
