Nane Eghiazaryan

Առաջին շաբաթը

Երբեմն-երբեմն մոռանում ենք, որ փոքր ենք եղել: Մոռանում ենք, որ դեռ անցյալ տարի ամբողջ հոգով ուզում էինք դպրոցն ավարտել, իսկ հիմա՞: Հիմա՝ ճիշտ է, դեռ 11-րդ դասարանում ենք, բայց արդեն հասկանում ու գնահատում ենք այն օրերը, որ անց ենք կացնում դպրոցում:

Դպրոցում մի փոքր զբոսանք կատարելուց հետո հասկանում ես, որ էլ չես կարող մեծ միջանցքներով ընկերներիդ հետ «բռնոցի» խաղալ, էլ չես կարող ասել, թե տետրը մոռացել ես տանը, որովհետև տնային աշխատանքը չես գրել, քանի որ հասկանում ես, որ ուսուցիչն էլ է քեզ նման դպրոց գնացել:

Իսկ ինչպե՞ս եմ սովորել գրել: Այս հարցը ես ինձ տվեցի այն ժամանակ, երբ փորձում էի եղբորս օգնել թեք գծեր գծել: Հետո նայելով նրա առաջին «գլուխգործոցներին»՝ հասկացա ու միևնույն ժամանակ զարմացա, որ փոքր տարիքում միգուցե նաև դժվարացել եմ թեք գիծ գծել:

Առաջին դպրոցական շաբաթն է, ու դու պատկերացնում ես, որ ինչպես նախորդ տարիներին, այս տարի էլ, միգուցե, ուսուցիչը դասարան մտնելուց հետո մի ամբողջ դասաժամ քննարկի քո ու դասընկերներիդ ամառային արձակուրդները, բայց դրա փոխարեն` մի փոքր երկխոսությունից հետո հանկարծ հայտնվում ես գրատախտակի մոտ, տետրերիդ առաջին էջերը լցնում նոր նախադասություններով, ու առաջին ժամն ավարտվելուց հետո գրատախտակի վրա արդեն հայտնված են լինում նոր երկրաչափական գծագրեր ու նոր բանաձևեր, որոնցով արդեն հաջորդ ժամին դու պետք է լցնես գրատախտակի դատարկությունը:

Հիմա, երբ ասում են՝ դպրոց, առաջին հերթին ոչ թե պատկերացնում ես ձանձրալի դասեր, ոչ այնքան սիրելի դասաժամեր, այլ միանգամից մտաբերում ես հարազատ դարձած դասընկերներիդ, ուսուցիչներիդ, որոնց արդեն մեկ-երկու տարի հետո միգուցե էլ չհանդիպես, դասղեկիդ, որ ամեն հարցում քեզ աջակցում է, ու երբ խորհրդի կարիք ես զգում՝ օգնության հասնում:

Ինչ շուտ մեծացանք: Իսկ եթե աչքս մի անգամ էլ թարթեմ ու նույն մտքերով հայտնվեմ արդեն ոչ թե դպրոցի դասարաններից մեկում, այլ համալսարանի լսարաններո՞ւմ, կամ էլ աշխատասեղանի մոտ նստա՞ծ:

Լուսանկարը՝ Նարեկ Բաբայանի, Վայոց Ձորի մարզ, գ. Մալիշկա

2017-18. մեկնարկը տրված է

Astghik Hunanyan vayots dzor

Մենք կանք

Արթնացա զարթուցիչի անբարեհաճ ձայնից: Մի կերպ բաժանվելով մահճակալիցս՝ հագա առաջին պատահած հագուստը, լվացվեցի, ինչպես միշտ՝ գոլ ջրով, սանրեցի գզգզված մազերս ու քթիս տակ ինչ-որ բառեր մրթմրթալով՝ քայլերս ուղղեցի դեպի խոհանոց: Հերթը էլի թեյինն էր. կրկնեցի արդեն ձեռքերիս սովոր գործողությունները՝ պատրաստեցի թեյը, խմեցի ու հագնելով փոշոտ կոշիկներս՝ դուրս եկա տնից: Չէ, մի րոպե, հետ ենք դառնում՝ ականջակալներս եմ ինչպես միշտ մոռացել:

Վերցրի ականջակալներս, միացրի Imagine Dragons-ի երգերից մեկն ու քայլում եմ: Չգիտեմ էլ՝ ուր եմ գնում, ոտքերս ինձ դեպի շուկայի փողոց են տանում, երևի ինչ-որ հետաքրքիր բան տեսնելու ակնկալիք ունեմ: Ձեռքիս տետրեր են, առանց խուփի գրիչ, որ անուշադրությանս պատճառով ամբողջ ձեռքերս թանաքոտել է: Հեռախոսս էլ, որ ֆոտոխցիկի տեղ է ծառայում՝ մյուս ձեռքիս է՝ սպասում է, որ սովորականից մեծ աչքերս ինչ-որ հետաքրքիր բան տեսնեն մարդկանց բազմության մեջ, նկարեմ:

Մի խումբ ավտոմեքենաներ սլանում են փողոցներով՝ մոռանալով, որ լուսակիր գոյություն ունի, մի խումբը դանդաղ է վարում, որ ճանապարհային ոստիկանները չտուգանեն, մի խումբ վարորդներ սպասում են, որ լուսակիրը զմրուխտի գույն ստանա, որպեսզի շարունակեն երթևեկությունը՝ մատները ավտոմենքենայի ղեկին նյարդային տկտկացնելով, մերթընդմերթ էլ ձեռքով ճակատի քրտինքը սրբելով. կամ իսկապես ինչ-որ շատ կարևոր տեղ են շտապում, կամ էլ ուղղակի շոգում են: Բոլորն են շոգում՝ կանայք արագ-արագ հովհարը շարժելով քայլում են՝ ինչ-որ բաներ բամբասելով, օրինակ՝ երկու օր առաջ էսինչն էր մահացել, բայց նրա հորաքրոջ ամուսնու հարևանի ջահել հարսի պապիկի եղբորորդու բանակի ընկերոջ սանիկի եղբայրը թաղմանը ներկա չի եղել, կամ ասենք՝ Պողոսը նոր լվացքի մեքենա է առել, հաստատ «մութ» գործերի մեջ է: Տղամարդիկ էլ շոգելով ուղիղ փողոցի մեջտեղում կանգնած «պատերազմի» մեջ են, իրարից ինչ-որ պարտքեր են պահանջում, կամ էլ իրենք էլ են իմացել, որ Պողոսը նոր լվացքի մեքենա է առել, բուռն քննարկում են, էլի: Իսկ տղաները Պողոսի դարդին չեն, ուղղակի սփիները պտտացնելով մի խումբ աղջիկների հետևից են գնում, համենայնդեպս՝ տպավորությունն այդպիսին է: Մի խումբ մարդիկ էլ անտարբեր, դատարկ հայացքներով շարժվում են տարբեր ուղղություններով: Իսկ տատիկնե՜րը, մի քանի ամիս թոշակ չստացածի դեմքով դեպի շուկա են գնում՝ մեկ սեփական հարսին թողած հարևանի հարսին գովելով, մեկ Իչայի ու Վիրի կյանքը քննարկելով, մեկ էլ շոգից են բողոքում:

Շուկայի մոտ եմ. մի քանի տղամարդիկ ձմերուկ են գնում՝ այն ականջի մոտ պահելով ու մատներով տկտկացնելով, իբր այդպես կհասկանան՝ իսկապես հասած ու քաղցր է, թե վաճառողը խաբում է: Վաճառողն էլ ի՞նչ անի, արևից վառված ու սևացած դեմքով սպասում է, մինչև կորոշեն գնել ու տուն տանելու գումար կաշխատի: Թռչուններն էլ են շոգում. ձևի համար մի հատ թռչուն չես տեսնի երկնքում, դե, բնական է, ով էլ մի քանի վայրկյան էս շոգին երկնքում մնա, «ժարիտ» կդառնա:

Ախ, այո, մոռացա ներկայանալ. բարև, ես Աստղն եմ, Հայաստանի սովորական, անչափահաս քաղաքացի, որն արդեն 3 ամսից ավելի է՝ թղթակցում է ոչ սովորական մի կայքի՝ 17.am-ին, որի խոսքն արդեն լսելի է, որն ունի ազատ արտահայտվելու, ապրումներն ու զգացումները իր նման հազարավոր պատանիների ու մեծերի հետ կիսելու հնարավորություն: Էլ իմաստ չունի ասելը, թե ինչքան է ինձ փոխել «Մանանան», բայց մեկ է՝ կասեմ: Մինչ պատանի թղթակից դառնալը ես պատկերացում էլ չունեի, որ աշխարհին կարելի է նայել ուրիշ աչքերով, որ կարելի է ուշադրություն դարձնել շուրջդ տիրող անգամ աննշան երևույթներին, սկսեցի արժևորել ու գնահատել ամեն մի մանրուք, անգամ մեր թաղի Սուրեն պապի «դու ես պնդո՞ւկ, թե՞ ախպերդ ա պոպոկ» հարցը, անգամ Վանիկ պապի «անհամ» ավտոմեքենան, որի ձայնը մեկ-մեկ ավելի շուտ է արթնացնում ինձ, քան զարթուցիչի կամ տատիկիս սերիալների ձայները, մեր քաղաքի բարբառն ու հին տները, որոնք ավելի գրավիչ են դարձել իմ աչքերում, քան նոր կառուցված շենքերն ու գրական խոսքը: Սկսել եմ ապրել, մտածել, պրպտել, անտարբերությունս էլ իր տեղը զիջել է հետաքրքրասիրությանս: Մինչ թղթակից դառնալն ու վորքշոփին մասնակցելը կարծում էի՝ ինչ-որ անիմաստ բառերով փիլիսոփայելն ավելի լավ է, քան ամենահասարակ բառերով ուզածդ ներկայացնելը, դեռ այդքան չէի սխալվել: Ես անգամ մարդկանցից էի վախենում՝ բոլորից, մի քանիսն էլ ինձ «մուկ» էին անվանում դրա համար, հետո կամաց-կամաց սկսեցի բացվել, խոսել, երևի ֆոտոարշավներն օգնեցին, չէ՞: Արդեն ազատ, առանց ձայնս դողացնելու կարող եմ հարցնել՝ թույլ կտա՞ք ձեզ նկարեմ, ու մերժվելուց չնեղվել էլ եմ սովորել: Հիմա բոլոր հեռու թե մոտիկ բարեկամներս, հարևաններս, ընկերներս, դպրոցս, անգամ կանգառում միշտ նստած պապիկները, որոնց մի քանի անգամ նկարել եմ, բոլորն ինձ որպես լրագրող են ճանաչում, դե՝ պատանի թղթակից: Ովքեր նյութերս կարդում են, ասում են՝ աննորմալ եմ, որ այդպես ազատ գրում եմ, որ նյութերումս խոստովանում եմ՝ անփույթի մեկն եմ, կամ որ սենյակս Անիի ավերակներին է նման. դուռը բացես՝ ինչ ասես գլխիդ կընկնի, բայց նաև ասում են՝ լավ աննորմալ եմ: Բոլորը գովում են, չնայած՝ այն ժամանակ էլ էին գովում, երբ անիմաստ բառերն իրար էի կպցնում՝ էնքան որ հանգերը բռնեն, ու բանաստեղծություններ գրում:

Կա աշխարհում Բեյքըր Սթրիթ, բնակարան 221 Բ, կա Բեքըն Հիլլս ու «գիշերն անչափահասներին արգելվում է անտառ մտնել» ցուցանակով անտառը, կա Ռիվերդեյլ քաղաքը, որն էլ երբեք առաջվանը չի լինի, ու կա Մաշտոցի 45 Ա, բնակարան 40՝ Հայաստանի սիրտը: Միլիարդավոր երեխաներից կամ ես, կաս դու, ու կան մյուս հազար թղթակիցները, կան լրատվամիջոցներ, կա Շամշյանն ու կա «Մանանան»: Կա տասը մարզ, 48 քաղաք, 953 գյուղ ու այնտեղ ապրող իմ ընկերները, ու կան միլիարդավոր քննարկված թեմաներ ու միլիարդավոր էլ թեմաներ, որ քննարկման են սպասում: Մի տեսակ հպարտանալու տեղիք է տալիս, չէ՞, լինել 17-ի մեծ ընտանիքի փոքր անդամ, ներկայացնել քո մարզը, քո գյուղն ու քո քաղաքը, քո ընտանիքն ու քո խնդիրները, ներկայացնել՝ համոզված լինելով, որ քեզ լսելու են…

-Աղջիկ ջան, մի կողմ գնա, անցնենք, չես տեսնո՞ւմ, որ փակում ես մեր ճանապարհը, էս ինչ սերունդ ա, տո,- ասաց մի կին՝ բարձր գոռալով:

-Մենք էն սերունդն ենք, որ ասելու բան ունի:

Դժգոհ էր, գուցե իր համար անհեթեթություն թվաց ասածս, ինչևէ, տուն եմ վերադառնում, էլի Imagine Dragons-ը, էլի նույն փողոցներն ու էլի Պողոսը: Վայ չէ, Պողոսը չի, էս անգամ Պետրոսն է, ասում են՝ համակարգիչ է գնել: Քննարկում են…

vahe stepanyan

Նամակներ Մալիշկայից

Նամակ 1

Բարև: Երկար ժամանակ չենք խոսել: Շատ երկար: Ինձ թվում է մի 5 կամ 6 տարի: Չնայած մենք էդ ժամանակ էլ չէինք խոսում տենց: Դիմագծերդ վաղուց մոռացել եմ: Կներես, բայց անունդ էլ չեմ հիշում: Լավ կլինես, էլի: Մենակ հիշում էի, որ քո բոլոր վաֆլիները ես էի ուտում: Չեմ ասի՝ որտեղ: Մարդ ես, մեկ էլ էս թուղթը հասավ քեզ, ու հիշեցիր: Դու ինձ համար ասեմ՝ ով էիր: Երևի ոչ մեկը: Ուղղակի էն կողքի սեղանի աղջիկը, ով իր վաֆլիները ինձ էր տալիս: Էն էլ երևի տալիս էիր, որովհետև վաֆլի չես սիրում: Թե ինչի քեզ հանկարծ հիշեցի, չգիտեմ: Հենց նենց: Նենց էլ սիրուն անուն էր անունդ, ափսոս չեմ հիշում…

Նամակ 2

Բարլուս: Քեզ էլ եմ հիշել չզարմանաս: Իսկի կհիշե՞ս, որ ժամանակին լավ ընկերներ էինք: Դժվար: Ախր, էնքան վաղուցվա բան ա: Քեզ մեկ-մեկ տեսնում եմ: Փոխվել ես: Լավ չի: Առաջ ավելի լավն էիր: Ափսոս: Վատ ընկերներ չէինք:

Նամակ 3

Բարև: Դու լավ մարդ չես դառնա: Երևի քո հանդեպ իմ միակ զգացմունքը էդ հեգնական խիղճն ա: Ինձ մի վստահիր: Չեմ հիշում, թե որ գրքում եմ կարդացել, ասում էր՝ ամեն փայլուն մետաղ ոսկի չի: Քո մասին ա: Մի օր կմնաս մենակ ու կդառնաս մարդ, ում ոչ ոք չի հարգում: Գործերիդ արժանի ես: Առայժմ: Լավ մնա:

Նամակ 4

Կներես: Ես քեզ մոտ չեմ գալիս: Հիշում եմ քեզ: Ամեն օր չէ, բայց միշտ հիշում եմ: Ես դեռ շատ էի փոքր: Բան չեմ հիշում: Բացի դրանից, թե ոնց էիր ամեն ստից բանից նեղանում: Գիտեմ, որ ինձ շատ-շատ ես սիրում: Ես էլ քեզ: Վերջում թերևս կհանդիպենք:

Նամակ 5

Գրողը քեզ տանի: Քո պատճառով ես ինձ աշխարհի ամենավերջին մարդն եմ զգում: Ու ոչ մեկն էլ չիմացավ, որ իմ ամենամոտ բարեկամը դու էիր: Ներել ես, չէ՞ ինձ: Քո տեղը ես հոգացել եմ: Հարմա՞ր ա:

Նամակ 6

Ըմ: Երևի դու սա չես տեսնի կյանքում: Բայց եթե տեսար, դու հնարավոր է՝ հիմա քեզ ես փնտրում էստեղ: Գտար, էլի: Հա քո մասին ա, քո: Բարև: Լա՞վ ես: Դժվար թե: Լա՞վ եմ: Չէ հա: Ես ամեն ինչ ասել եմ: Ոչ մի բան չկա ուրիշ: Մենակ թե, միևնույն է, ամեն ինչ վատ է: Լավ մնա: Չնայած դու դժվար լավ լինես, որ մնաս…

Նամակ 7

Ահագին փոխվել ես: Շատերի համար՝ երևի դեպի լավը: Իսկ շատերի համար լավը դա բոլորին նմանն ա: Բայց դա հեչ էլ լավ չի:

Նամակ 8

Քե՞զ ինչի հիշեցի: Հա, վայ, հարց ունեմ: Ո՞նց ես էդ աղմուկի մեջ հեռախոսով խոսացածը լսում՝ հերիք չի, մի հատ էլ  ինչ-որ բան պայմանավորվում: Զարմանում եմ:

Նամակ 9

Հա, է: Մեկ-մեկ հիշում եմ: Հիշում եմ, որ հասկանամ՝ հասունանում եմ, էլի: Քեզ բան չասելը էդ իմ ամենալավ որոշումներից ա: Շնորհակալ եմ: Կասես՝ ինչի՞, ու էն քո տխմար հայացքով կնայես թղթին: Հեչ: Խելքիդ բանը չի:

Նամակ 10

Մենք իրար չգիտենք: Գաղափար չունեմ անունդ ինչ ա: Դեմքդ էլ նորմալ չեմ տեսել: Չեմ էլ ուզում իմանալ: Բայց եթե քո մեջ մի գրամ մարդկություն կա, էդ անտեր օձիքդ դզի, էլի: Թե չէ հաջորդ անգամ տեսա՝ ասելու եմ քեզ արդեն: Կարո՞ղ ա դիտմամբ ես անում: Հը՞:

***
Էս թերթերը գտա, մորս ասած, «խոզանոց» դարակից: Մի տեսակ չեմ հիշում, որ նման բաներ եմ գրել: Բայց իմ ձեռագիրն ա ոնց որ: Տեսնես՝ ինչի՞ ժամանակին տերերին չեմ տվել: Հիմա որ ընդհանրապես գաղափար չունեմ, թե որն ումն է: Դե լավ, էն վաֆլի տվող աղջկան հիշեցի: Ու էլի մի երկու հոգու:

Կյանքերի մոռացված դրվագները

Լուսանկարը՝ Մանե Հայրապետյանի

Լուսանկարը՝ Մանե Հայրապետյանի

Ջերմուկը Հայաստանի բարձրադիր քաղաքներից է՝ ծվարած բարձր ու անտառոտ լեռների ծոցում: Ես ծնվել ու ապրում եմ Ջերմուկում, տեսնում այստեղ իրականացող ամենաչնչին փոփոխությունն ու անսովոր շարժը: Այս փոքրիկ ջերմ քաղաքում ամեն բան շատ իրական է ու տարբերվող: Միայն թե այն հանգամանքը, որ տարեցտարի ավելի լքված ու նոսրաբնակ դարձող քաղաքս քիչ-քիչ կորցնում է իր զբոսաշրջային գրավչությունն ու հետաքրքրությունը, սիրուն ու հյուրընկալ Ջերմուկը դարձնում է շարքային բնակավայրի վառ օրինակ:

Ամեն տարի բազում մարդիկ թողնում են իրենց հարազատ քաղաքը, այստեղ թողնելով իրենց կյանքի թերևս ամենավառ դրվագները: Հա՛, հա՛, հենց այստեղ: Ընտանիքներ, որոնք կարող էին քաղաքի ապագայի վրա խոսուն ազդեցություն ունենալ, ընկերներ, որոնց հետ բազում ծրագրեր ունեինք. նրանք բոլորը գնացել են, և պիտի գնան վաղը: Եվ դեռ շատ-շատ են գնալու: Ինչ-որ տեղ վախենալով եմ գրում այս տողերը. միգուցե վաղվա գնացողներից մեկն էլ իմ ընտանի՞քը լինի: Քայլում ես փողոցով ու միայն տխուր ու մտահոգ դեմքեր ես տեսնում: Կամ էլ, ինչը պարզապես սարսափելի է, ընդհանրապես դեմքեր չես տեսնում: Քաղաքի վառ կողմում միայն ճստիկ թիթեռնիկների շարժն է. դե՝ մեր փոքրերի, էլի: Նրանք փողոցներով վազվզում են ու ամեն քայլողին հիշեցնում այդ նեղլիկ ու կանաչազարդ փողոցներում անցկացրած սեփական մանկությունը:

Լուսանկարը՝ Մանե Հայրապետյանի

Լուսանկարը՝ Մանե Հայրապետյանի

Եթե փոքր լինեի, կասեի՝ կմեծանամ, նախագահ կդառնամ ու ամեն բան կանեմ, որ ջերմուկցին մնա իր տանը, իր հողի ու ջրի հետ, տեր կանգնի իր տնկած ծառին ու ինքը լինի իր ծառը ջրողը, ոչ թե ինչ-որ ազգականի խնդրի, որ գա, բացի դուռը ու ջրի ներսում տանտիրոջ շունչը կարոտած ծաղիկները:

Թող ամեն մեկը ջրի իր տան դիմացի ծառն ու ծաղիկը:

Roza Harutyunyan vayots dzor

Գան ու չգնան

Ասում են` եթե հարազատներիդ կողքիդ ես տեսնում, ուրեմն անպայման պիտի ինչ-որ առիթ լինի: Ճիշտ են ասում: Վերջերս ես էլ զգացի, որ երբեք էսքան հարազատներ ինձ չեն շրջապատել ու վաղուց էսքան ջերմ միջավայրում չեմ եղել:

Երբ դեռ փոքր էի, միշտ մտածում էի, որ ուզում եմ նման հարազատություն ունենալ: Դա այն ժամանակ էր, երբ նստում էին ու սկսում իրենց արկածներից պատմել, միասնականությունից: Բայց, երբ ուղեղս սկսեց դասերից բացի հասկանալ մեծերի մտածելակերպը, իրենց սահմանափակումները, շփվելու մեջ եղած կեղծավորությունը, հասկացա, որ երբեք չեմ ուզի նման շրջապատ ունենալ: Արդեն հասկանում եմ, որ տարիները ինչքան ուղղում են իրենց մեջքն ու երկարում, էնքան ավելի շատ է կտրվում պարանը, որը կարծես ամուր կապում էր քույր-եղբայր հասկացությունը: Տարիներ են անցել ու պարանից մնացել է մազի չափ թել: Ու թվում է՝ իրենց սառնությունն է ներսից կրծում պարանին: Բայց մի թել չի կտրվում. դա ծնողներն են, ովքեր էլ չկան: Կապող բան էլ չկա: Մարդիկ իրենց հիշողությունից ջնջել են հին օրերի լավ հիշողությունները, միմյանց ձայները, հեռախոսից ջնջել են հեռախոսահամարները, որոնց շնորհիվ գոնե տարին մեկ ծնունդ էին շնորհավորում: Բայց հիմա ծննդյան օրերը մոռացել են ու հեռախոսահամար պահելու իմաստն էլ չեն գտնում:

Վերջերս, երբ բոլորը կողքիս էին, մտածում էի միայն նրանց հետ անդադար շփվելու ու իրենց մասին ավելին իմանալու մասին: Եվ ուղեղումս միայն մի քանի մտքեր էին պտտվում: «Տեսնես՝ Կարինեն կմնա՞, հոպարներս տոմսերն ո՞ւշ են վերցրել, մեր տանն են, չէ՞, մնալու, ի՞նչ կլիներ Մարիաննա քույրիկս էլ գար…»:

Ուզում եմ շփումը չսահմանափակվի սքայփով, վայբերով, չգիտեմ՝ ինչերով: Ու երանի Ցուկենբերգն ու Գեյթսը մի մեյլ ստեղծեն, որ նստեմ ծրարի մեջ ու գնամ բոլորին տեսակցության, իսկ Ջոբսը կստեղծեր, եթե մի յոթ տարի շուտ մտածած լինեի: Ի դեպ, էս երեքի հետ մեկ-մեկ ինձ ավելի կապված եմ զգում:

Astghik Hunanyan vayots dzor

Միթրես ու մի քիչ էլ բողոք

Ժամը 11-ն էր, օրը՝ ամառ (դե, ներեցեք, որ օրը չեմ հիշում, ո՞ր մի աշակերտը ամռանը կիմանա, թե ամսի քանիսն է): Մալիշկայի կարմիր ավտոբուսը դըխկդըխկալով հասավ Եղեգնաձոր. Շահբազյան Անիին էր բերում:

Մի քանի օր առաջ…

-Ան, արի ճամբար ման գանք, գնանք, մենակ թե դուրս գանք տանից, մեռա արդեն պարապությունից ու կինոներ նայելուց:

-Արի, ես ոչ մի ճամբար չեմ գտել, հլը դու նայի:

-Ահ, ես էլ չեմ գտնում, լսի, արի մենք ամառային, դպրոցական ճամբար կազմակերպենք:

-Ա՜, ճիշտ ես ասում:

-Ան, դու կխոսես, ես կնկարեմ… Հլը մի րոպե, արի կինո նկարենք, ես մի քանի հատ գաղափար ունեմ:

Լավ, մնացած մասն անհետաքրքիր է: Խումբ կազմեցինք, անունն էլ դրեցինք «Միթրես» («սեր թիմ» բառի շրջված տարբերակն ա, էլի): Դե, արդեն նշեցի, մի քանի օր հետո Անին եկավ Եղեգնաձոր, իմ «չխկլիկ» հեռախոսով վիդեոռեպորտաժ էինք որոշել նկարել: Պետք է շրջեինք մի քանի գյուղերով ու մարդկանց հարցուփորձ անեինք, թե ինչպես են դիմանում շոգին: Շոգ-ճառաքին ամբողջ Եղեգնաձորով մի քանի պտույտ արեցինք ու ում տեսանք՝ նկարեցինք: Դե, էլ չասեմ՝ քանի անգամ մերժվեցինք, մեկը, թե բա՝ ես անգրագետ մարդ եմ, ես չեմ կարա խոսամ, մյուսը՝ վայ չեմ դիմանում, շոգ ա, թողեք գնամ, շատերն էլ՝ երեխա գտեք, նկարեք, ինձնից ի՞նչ եք ուզում: Մի կնոջ էլ ժամերով կանգնել բացատրում էինք՝ ռեպորտաժն ու վիդեոն ինչեր են: Վատ բաների հետ լավն էլ եղավ, մի տղայի հարցրինք, մի քանի բառ ասաց, հետո էլ մեզ երկու տոպրակ ադի-բուդի հյուրասիրեց, գոհ-գոհ կերանք, գնացինք մեր տուն:

Մյուս այցը Մալիշկան էր: Չեմ եկել մենակ պատմելու՝ ինչ արեցինք, ոնց արեցինք, մի քիչ էլ բողոքել եմ ուզում: Ես սկսեցի սիրել Մալիշկայի հյուրասիրությունը, ժպիտները, մեկը մյուսից լավն էին: Անծանոթ մարդը քեզ փողոցում տեսնում էր, բարև էիր տալիս, էնքան ջերմ էր խոսում, մի բան էլ հրավիրում էր իրենց տուն: Հրավիրելը որն ա, է, ամբողջ ուժով ջանում էր համոզել, որ գնանք, մի գավաթ սուրճ խմենք իր հետ, ու այդպես գրեթե բոլորը: Հասկանո՞ւմ եք, նրանք այնքան մենակ են եղել երկար ժամանակ, որ իրոք ինչ-որ մեկի հետ խոսելու կարիք ունեն: Ու դա էն դեպքում, երբ Մալիշկան 5000 բնակչություն ունի, բայց ընդհանրապես չէիր ասի, որ այդպես է. դատարկ էին փողոցները, տները: Հավատացեք՝ պատճառը ոչ շոգն ա, ոչ էլ ցուրտը, ինքներդ էլ գիտեք՝ դրան ինչ են անվանում: Կամ Մալիշկան, որ համարվում է Հայաստանի երկրորդ ամենամեծ գյուղը, ոչ մի խանութ չունի: Մեկը, որ երևի մեր թաղի խանութից էլ փոքր էր, չէր աշխատում, իսկ մյուսը, որ գյուղի մյուս ծայրում էր, ոչ մի բանի պիտանի չէր, իսկ ես դեռ իմ քաղաքից էի բողոքում:

Անիի տատիկն էլ ամեն կերպ ուզում էր մեզ ջեմով մածուն կերակրելուց հետո միայն նոր բաց թողնել: Իսկ երեխաները իրենց գյուղի բարբառը չէին սիրում, շատ երեխաներ էլ ուղղակի չէին կարողանում բարբառով խոսել, ես էի իրենց սովորեցնում, որ բարբառով պատմեն շոգի մասին (դե, մեր տանը բոլորը բարբառով են խոսում, ես էլ լավ գիտեմ): Վերջում էլ պարզվեց՝ ես էլ եմ հայրական կողմից արմատներով մալիշկեցի, տատս ասում ա՝ մալիշկեցու ծոռ ես դու:

Երրորդ կանգառն Արփին էր: Դե, Արփին, քանի որ ոչ ինձ էր լավ ծանոթ, ոչ էլ Անիին, իմ ծանոթը՝ Աշոտը, պետք է մեզ ման տար: Ինքն էլ իր հերթին իր ընկերոջն էր բերել, որի անունը չեմ հիշում: Էդ խեղճերը ամբողջ օրը մեզ հետ ման եկան, մի լավ օգնեցին՝ շոգից վառվելով: Մարդ էինք փնտրում՝ գոնե մի քանի բառ ասեր, ոչ ոք չէր ցանկանում խոսել: Արփիում էլ մի բան եղավ, որն ինձ մտածմունքի մեջ գցեց: Երբ մի տուն մտանք, մի 80-ին մոտ տատիկ էր նստած բակում: Մեզ տեսնելուն պես սկսեց բարձր ձայնով լացել, գոռալ, ինչ-որ անհասկանալի բառեր ասել: Ինչքան հասկացա, ասում էր՝ թողեք, թողեք մեռնեմ, թե ինչ, արագ դուրս եկանք, չեք էլ պատկերացնի՝ ինչպես էինք վախեցել: Անին էլ գլխարկը մոռացել էր երթուղայինի մեջ: Մինչև ծանոթներ խառնելով վարորդին գտանք, օրվա կեսն անցավ: Ինչևէ, մնում էր մեր ֆիլմի «պերեբիվկան» նկարեինք ու գնայինք հարևանիս՝ Լիպարիտի մոտ, որ մեզ մոնտաժ անել սովորեցներ (դե, մասնագիտությամբ դոկումենտալիստ է, մեզ էլ ահագին բան սովորեցրեց, թե՛ ֆոտոների, թե՛ ֆիլմերի և թե՛ 300 սպարտացիների մասին): Ռեպորտաժը նկարեցինք, մոնտաժն արեցինք, վերնագիրն էլ դրեցինք՝ «Շոգի հետքերով»: Մի խոսքով՝ կյանքիս ամենախառը օրերն էին: Իսկ տատիկս ամբողջ ազգին պատմում ա.

-Իմ թոռը ռեժիսոր ու նկարող ի տառե, տույ կտսնաք՝ շատ առաջ ի էթալու:

Հ.գ. Եթե չեք դիտել մեր վիդեոռեպորտաժը, դիտեք, Անին վայրկյանը մեկ մտնում ու ստուգում է դիտումների քանակը: Ահա հղումը.

Ես ու Անին իրար երաժշտական դպրոցից ենք ճանաչում, ու մեղմ ասած, ատում էինք իրար, իսկ հիմա մեր տանն անգամ հաց ենք ուտում միասին: 17.am-ը հրաշքնե՜ր է գործում:

gohar zaqaryan

Մեր մյուս հարստությունը

-…Հորքուրի պատկերն ա, է, շա՜տ նման ա,  մեր երկրորդ Լուսինեն ա… 

Այս խոսքերը մանկուց եմ լսել: Դեռ փոքրիկ երեխա էի, երբ մեր տուն հյուրեր էին գալիս, կամ մենք էինք հյուր գնում` միշտ ասում էին, որ արտաքինով հորաքրոջս եմ նման, անգամ ինձ հաճախ Լուսինե էին անվանում և վերջում անպայման ավելացնում էին` հուսանք նրա նման լավ կսովորի և բարձունքների կհասնի:

Երբ առաջին անգամ գնացի դպրոց, ինձ մոտեցավ մի տատիկ և ասաց.

-Վա՜յ, էս իմ պուճուր Լուսինեն ա, է՜ս ինչ նման ա, բայց դու, Գոհարիկ ջան, պետք ա հորքուրիդ նման փայլուն սովորես, որ քեզնով էլ էնքան հպարտանանք, ինչքան մեր Լուսինեով:

Երբ նա գնաց, մայրիկին հարցրի, թե ո՞վ էր, և նա պատմեց, որ հորաքրոջս դասղեկն է եղել և շատ է սիրել ու հպարտացել նրանով:

Երբ դեռ փոքր էի, չէի հասկանում, թե ինչով եմ նման հորաքրոջս, բայց հիմա հասկանում եմ և հպարտանում, որ նման եմ նրան:

Նա մեր դպրոցի, մեր գյուղի պատիվն ու հպարտությունն է եղել, մեր դպրոցի ամենալավ սովորող աշակերտուհիներից մեկը, և հաղթել է մի շարք մրցույթներում և հանրապետական օլիմպիադաներում: Պատկերացրեք, թե ինչ մեծ պատիվ է ինձ համար, երբ ինձ համեմատում են նրա հետ:

Հորաքույրս և նրա ընտանիքը արտերկրում են ապրում և մեզ շատ ուշ-ուշ են այցելում: Շատ եմ կարոտում նրանց: Հիշում եմ մեր կատակներն ու հաճելի հուշերը: Հիշում եմ և ժպտում…

Astghik Hunanyan vayots dzor

Տարբերություն չդնենք

Բոլորս էլ գիտենք՝ ինչ կարծրատիպեր են «իշխում» Հայաստանում ու դեռ քանի հազարամյակ էլ կիշխեն, էլ չասեմ: Սակայն դրանցից ամենաշատ հանդիպողներից մեկի մասին եմ ուզում խոսել: Չնայած՝ հավանական է, որ մայրս ու տատս նյութս կարդալուց հետո սաստեն ինձ, նորից քարոզ կարդան գլխիս, իսկ «սքայփի» բարեկամներն «ազգի դավաճան» անվանեն, բայց մեկ է՝ պետք է ասեմ։

Դեռ փոքր ժամանակվանից միշտ տարբերություն են դրել իմ ու եղբորս միջև, ու հաստատ բոլոր «հայու գենը պահող» ընտանիքներում էլ նույն վիճակն է։ Երևի հասկացաք՝ ինչ նկատի ունեմ։ Դեռ մանկուց էլ բոլորն իրենց մեթոդներով ջանացել են հասկացնել, որ ես պետք է լսողի դերում լինեմ, որ ես պետք է զիջեմ, ես պետք է ամեն ինչ անեմ, իսկ եղբայրս կարող է ողջ օրը ոչ գործ անել, ոչ էլ առավել ևս, օգնել մայրիկին, քանի որ նա տղա է, իսկ ես՝ աղջիկ: Մարդ էակից ընդամենը երկու տեսակ կա՝ աղջիկ ու տղա, էդ ո՞ր հանճարի մտքով անցավ տղային իշխողի դերը տալ, իսկ աղջկան՝ հնազանդվողի, որ տղաների համար է ստեղծված ավտոմեքենան, շինարարի կամ դարբնի մասնագիտությունները, իսկ աղջիկը չի կարող դառնալ շինարար, քանի որ «թույլ սեռ»-ի ներկայացուցիչ է, և բացի դրանից՝ բա ամոթ չի՞, ի՞նչ կմտածեն մարդիկ: Երբեք էլ չեմ ընդունել ու չեմ ընդունի էդ խտրականությունը, ախր, դա շատ վատ դաստիարակության ձև է։ Կանգնում են ու եղբորս մոտ ասում, որ նա կարող է ողջ օրը գործ չանել, իսկ ես պետք է անեմ, նա կարող է այսինչ բանն անել, իսկ ես ոչ՝ բա ինքը տղա ա, իրեն կարելի ա։ Դեռ մի բան էլ ինձնից մի տարի փոքր է, բայց չգիտես՝ ինչի, ես պետք է իրեն զիջեմ, կռվում վերջին խոսքը նրանը պետք է լինի, նա կարող է գոռալ ինձ վրա, իսկ ես նրա վրա գոռալ չեմ կարող (բայց, դե գոռում եմ, էլի), նույն բանը նրան թողնում են, իսկ ինձ՝ չէ։ Տատս էլ միշտ եղբորս է ավելի շատ սիրել, չնայած՝ ես հազար անգամ ավելի լավ եմ սովորում, ավելի ընդունակ եմ ու ավելի խելացի, գիտե՞ք՝ ինչի, ես գնալու եմ, ես ուրիշի սերունդն եմ շարունակելու, իսկ եղբայրս՝ մերը (տատիկիս արդարացումն է), դա դեռ էն դեպքում, երբ տատս ինքն էլ աղջիկ է ու հարս։ Անգամ ափսոսում եմ, որ մի ամսում անհնարինը հնարավոր դարձնելով, ամեն օր տանջվելով՝ մի վեց առարկա զրոյից սովորել եմ ու փայլուն արդյունքի հասել, որ կարմիր վկայական ստանամ, իսկ եղբայրս անգամ մատը մատին չի տա: Գիտե՞ք՝ ինչի, որովհետև դեռ դպրոցական առաջին տարիներից էլ տատս ասում էր՝ ինքը տղա ա, ինքը կարա մի քիչ էլ վատ սովորի, իսկ մայրս հիմա ասում է՝ ի՞նչ կարմիր վկայական, չէ մի, պարտադիր չի բարձր գնահատական ստանա, իսկ դու աղջիկ ես, դու պարտավոր ես շատ լավ սովորել: Ու ինչի՞ համար են տղաներին երես տալիս: Հա, ի՞նչ, որ տղաների մազը կարճ ա, խելքը «երկա՞ր» ա, որ էդ հիմար ասացվածքն են հորինել մարդիկ:

Կամ ասում են՝ էս գործը աղջկա գործ չի, դու աղջիկ ես, դու չես կարող դառնալ կարատեիստ կամ շինարար, աղջիկները միայն ուսուցիչ կարող են դառնալ: Վա՞տ կարատեիստ է մեր թղթակից Էլիզը, դեռ մի բան էլ շատ մրցանակներ է ստացել, մրցույթներում ու առաջնություններում է հաղթել: Վա՞տ մարտիկ էր Ժաննա դ’Արկը, որ մի ամբողջ Ֆրանսիա ազատագրեց, վա՞տ թագուհի է Էլիզաբեթը, որ մի հսկա Անգլիա է կառավարում, վա՞տ ճարտարապետ է Զահա Հահիդը, որ համարվում է ամենահայտնի ճարտարապետներից մեկը՝ կին լինելով հանդերձ, կամ՝ Ռոնդա Ռոուզին, որը բացի տաղանդավոր դերասանուհի լինելուց՝ նաև ձյուդոյի աշխարհի չեմպիոն, օլիմպիական խաղերի բրոնզե մեդալակիր կամ խառնամարտի բացարձակ չեմպիոն է, էլ ի՞նչ թույլ սեռ, ի՞նչ բան: Վա՞տ աղջիկ կլինեի ես, եթե իրավաբան կամ օպերատոր դառնայի, որ արգելեցին՝ ասելով, թե բա՝ աղջկա գործ չի: Չգիտեմ, է: Միշտ էլ ասել եմ մայրիկիս՝ ես իմ երեխաներին էդպես չեմ դաստիարակելու ու ոչ էլ տարբերություն եմ դնելու նրանց միջև…

Իսկ դու գիտե՞ս, թե ինչ է կոռուպցիան

Լուսանկարը` Սամվել Մքոյանի

Լուսանկարը` Սամվել Մքոյանի

Մենք հաճախ ենք լսում «կոռուպցիա» բառը: Բոլորը հիմա պայքար են մղում կոռուպցիայի դեմ, ասում են՝ ամեն ինչի համար մեղավոր է կոռուպցիան, սրա մեջ կոռուպցիայի վտանգ կա… Իսկ իրականում գիտե՞ն արդյոք մարդիկ, թե ինչ է կոռուպցիան: 

17-ի մեր թղթակիցները տարբեր տարիքի, սեռի, զբաղմունքի, տարբեր մարզերում ապրող մարդկանցից փորձել են իմանալ այդ մասին: Քեզ հետաքրքի՞ր է, ուրեմն ծանոթանանք միասին մարդկանց պատկերացումներին: Եվ այսպես.

-Գիտե՞ք, թե ինչ է կոռուպցիան: 

-Դե հա, որ տանում ես մեկին փող ես տալիս, որ քո տեղը օրենքից դուրս մի բան անի: Կաշառք, էլի: (Արամ Մանուկյան, Վայոց ձոր, 47 տ., բանվոր)

-Այո, գիտեմ: (Ալինա Ալեքսանյան, Վայոց ձոր, 14 տ., աշակերտ)

-Հա, բալա ջան, կաշառք տալն ու վերցնելը, գողությունը: (Ջուլիետա Մնացականյան, Վայոց ձոր, 72 տ., թոշակառու)

-Այո: (Սոնա Վարդանյան, Վայոց ձոր, 83տ., թոշակառու)

-Կոռուպցիան լատիներենից թարգմանած նշանակում է ծախված, վաճառված լինել: (Էդուարդ Բագրատունի, Վայոց ձոր, 63տ., տնտեսագետ, լուսանկարիչ)

-Այո, իհարկե: (Պողոսյան Տիգրան, Վայոց ձոր, 60տ., գործազուրկ)

-Հասկանում եմ, բայց չեմ կարող բացատրել: (Մերի Առաքելյան, Վայոց ձոր, 15տ., աշակերտ)

-Այո: (Ժեննի Կարապետյան, Վայոց ձոր, 15տ., աշակերտ)

-Էն, ինչը կերել ա Հայաստանը: (Տաթև Հովսեփյան, Վայոց ձոր, 46տ., ուսուցչուհի)

-Կոռուպցիան օրինական խախտում է, երբ որևէ գործ կատարվում է շահադիտական նպատակներ հետապնդող անձի կողմից, անօրինական ճանապարհով: (Անահիտ Բադալյան, Երևան, 17 տարեկան, ուսանողուհի)

-Կաշառակերությունը: (Աննա Առաքելյան, Կոտայք, 17 տարեկան, ուսանողուհի)

-Կոռուպցիան պաշտոնավարող անձի դիքի չարաշահումն է` որոշակի բարիքի կամ պաշտոնի համար: (Վարդան Հովհանիսյան, Կոտայք, 16 տարեկան, աշակերտ)

-Կոռուպցիան հովանավորչությունն է, կաշառակերությունն է: (Սուսաննա Մանասյան, Կոտայք, 63 տարեկան, նախկին մանկավարժ, թոշակառու)

-Կաշառակերությունն ա: (Արման Թադևոսյան, Կոտայք, 31 տարեկան, շինարար)

-Կոռուպցիան, ինչքանով, որ ես գիտեմ, կաշառք տալ, վերցնելն է, պաշտոնի չարաշահումը, որը կոնկրետ ոլորտի չի վերաբերվում: (Սեդա Մուրադյան, Կոտայք, 22 տարեկան, ուսանողուհի)

-Դե, կաշառք, կաշառակերություն: (Աննա Մնացականյան, Կոտայք, 18 տարեկան, ուսանողուհի)

-Կոռուպցիան կաշառակերությունն է: (Դիանա Երանոսյան, Կոտայք, 14 տարեկան, աշակերտուհի)

-Հավատու՞մ եք, որ Հայաստանում մի օր կվերանա կոռուպցիան: 

-Որ օրը վերացավ, մարդիկ էլ կվերանան, տենց բան չի լինի: (Արամ Մանուկյան, Վայոց ձոր, 47 տ., բանվոր)

-Կոռուպցիան գալիս ա շատ հին ժամանակներից, կա ու կլինի: Եթե անգամ անունը փոխվի, մեկ ա՝ երևույթը մնալու ա: (Ալինա Ալեքսանյան, Վայոց ձոր, 14 տ., աշակերտ)

-Երբեք. երազում կտեսնեք: (Ջուլիետա Մնացականյան, Վայոց ձոր, 72տ., թոշակառու)

-Ձուկը գլխից ա ավեր, վերևները որ փոխվեն, կոռուպցիան էլ կվերանա, մնացած բաներն էլ: (Սոնա Վարդանյան, Վայոց ձոր, 83տ., թոշակառու)

-Եթե այսօրվա իշխանությունները մնան, ցավալիորեն կասկածում եմ: (Էդուարդ Բագրատունի, Վայոց ձոր, 63տ., տնտեսագետ., լուսանկարիչ)

-Ոչ, քանի որ մարդը իր բնույթով էդպիսին է, մենք ուզում ենք վերցնել, անշահախնդիր ոչ մի բան չենք անում, ուզում ենք պաշտոն զբաղեցնել, որ էդ մենակ մեր օգտին օգտագործենք, այլ ոչ թե ի շահ ժողովրդի: (Պողոսյան Տիգրան, Վայոց ձոր, 60տ., գործազուրկ)

-Իհարկե չէ: (Մերի Առաքելյան, Վայոց ձոր, 15տ., աշակերտ)

-Մոտակա 50 տարին հույս չունեմ: (Ժեննի Կարապետյան, Վայոց ձոր, 15տ., աշակերտ)

-Բացարձակ չեմ հավատում: (Տաթև Հովսեփյան, Վայոց ձոր, 46տ., ուսուցչուհի)

-Եթե յուրաքանչյուր անձ հասկանա, որ կոռուպցիոն երևույթի մասնակցելով՝ վնասում է հենց ինքն իրեն, այո, միանշանակ կվերանա: Սակայն դրա համար, կարծում եմ, դեռ շատ ժամանակ կա: Եվ հարկավոր է, որ կառավարությունը այդ դաշտը խոչընդոտելու համար շատ ավելի լուրջ քայլեր ձեռնարկի, եթե կաշառք վերցնողը հասկանա, որ իրեն սպասվում է իր վերցրածից կրկնակի, եռակի անգամ շատ պատիժ` կարծում եմ՝ իրեն «ձեռք չի տա» նման քայլի գնալը: (Անահիտ Բադալյան, Երևան, 17 տարեկան, ուսանողուհի)

-Ո՛չ: (Աննա Առաքելյան, Կոտայք, 17 տարեկան, ուսանողուհի)

-Այո: (Վարդան Հովհանիսյան, Կոտայք, 16 տարեկան, աշակերտ)

-Այնպիսի երկիր չկա, որտեղ կոռուպցիոն երևույթներ չլինեն, բայց կա նվազագույնը և կա առավելագույնը, ցավոք սրտի, մեզ մոտ դեռ առավելագույնն է և ո՛չ, չի վերանա: (Սուսաննա Մանասյան, 63 տարեկան, նախկին մանկավարժ, թոշակառու)

-Չէ՛, քանի որ կարգն ա տենց: (Արման Թադևոսյան, Կոտայք, 31 տարեկան, շինարար)

-Հա, որքան էլ շատ են կեղծ և կաշառակեր մարդիկ, չպետք է նաև մոռանանք, որ հիմա իրոք լավ, խելացի ու պայքարող տարեկիցներ ունենք: (Սեդա Մուրադյան, Կոտայք, 22 տարեկան, ուսանողուհի)

-Դե, եթե ամեն մեկը մյուսներին քննադատի, անընդհատ խոսի դրա մասին ու իր արածները չքննադատի, դժվար թե: Բայց եթե ամեն ոք առաջինը իր վրա աշխատի ու զերծ մնա դրանից, հնարավոր է: Չեմ կարծում, որ դա մոտ ապագայում կլինի, որովհետև հասարակության մտածելակերպը մի փոքր այլ է: Խոսում են, քննադատում, բայց հենց քննադատողները չեն հավատում դրան: Ինչքան էլ անհնար լինի, պետք է փորձել, այսինքն՝ եթե «միակ» ելքը կոռուպցիայի միջոցով «գործը առաջ տանելն» է, այնուամենայնիվ պետք է դեմ գնալ և չդիմել այդ քայլին: Ուղղակի հրաժարվել և՛ տալուց, և՛ վերցնելուց, փորձել սեփական ուժերը: (Աննա Մնացականյան, Կոտայք, 18 տարեկան, ուսանողուհի)

-Ես հավատում եմ, որ ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհում կվերանա կոռուպցիան, եթե, իհարկե, պայքարենք դրա դեմ: (Դիանա Երանոսյան, Կոտայք, 14 տարեկան, աշակերտուհի)

-Ինչո՞ւ չի վերանա: 

-Որ ուզում եք իմանալ՝ կոռուպցիան ամենալավ բանն ա: Հայաստանում ոչ մի օրենք չի գործում, բա գոնե մի բան պիտի գործի՞, որ մեր գործերն առաջ գնան: Բա որ համ էդ չլինի, համ օրենք, ի՞նչ ա անելու ժողովուրդը: (Արամ Մանուկյան, Վայոց ձոր, 47 տ., բանվոր)

-Բագիրովը էթալ Ստալինի մոտ, Ստալինն ասել՝ «կաշառակերությունը տարածվել մեր երկրում, մե պան արա, վերացրու մեր երկրեն: Բագիրովն էլ թե բա՝ «ի՞նչ կտաս, որ վերացնեմ»: Ուզես եմ ասեմ, որ կաշառակերությունը չի վերանա, էդ մարդու արյան մեջ ի: (Ջուլիետա Մնացականյան, Վայոց ձոր, 72տ., թոշակառու)

-Որովհետև էդ էնքան ա մտել հայերի էության մեջ, որ անհնար ա վերացնել: (Մերի Առաքելյան, Վայոց ձոր, 15տ., աշակերտ)

-Ներկա քաղաքական գործիչները էլ չեն լինի: Մարդիկ, չմտածելով թե ինչ են անում, էդ քայլին գնում են ապրելու միջոց գտնելու համար: Մի երկրում, որտեղ բնակչության 50 տոկոսից ավելին աղքատ է, չի կարող գողությունը վերանալ: (Ժեննի Կարապետյան, Վայոց ձոր, 15տ., աշակերտ)

-Որովհետև գնալով ավելի ա խորանում, որովհետև յուրաքանչյուր մարդ իր նպատակին հասնելու համար ամեն քայլի դիմում ա, կաշառք ստանալը, տալը, կաշառքի միջնորդությունը, կաշառքի շորթումը, պաշտոնական դիրքի կամ կապերի չարաշահումը, սովորական մարդն էլ տուժում ա: (Տաթև Հովսեփյան, Վայոց ձոր, 46տ., ուսուցչուհի)

-Որովհետև Հայաստանը օրենքի երկիր չի, ու մեր տնտեսական ու սոցիալական աճին խանգարում է կոռուպցիան: (Աննա Առաքելյան, Կոտայք, 17 տարեկան, ուսանողուհի)

- Ի՞նչ է պետք անել, որ կոռուպցիան վերանա: 

-Դրա համար հարկավոր է պատասխանատվություն, հետևողականություն: (Վարդան Հովհանիսյան, Կոտայք, 16 տարեկան, աշակերտ)

-Պայքարել, նման բան չանել առաջին հերթին, հետո՝ թույլ չտալ, որ ուրիշներն անեն: Դպրոցը, հիվանդանոցը, բուհերը և նման այլ կառույցները վերցնել խիստ հսկողության տակ: (Սեդա Մուրադյան, Կոտայք, 22 տարեկան, ուսանողուհի)

Հարցումներն անցկացրեցին Աստղիկ Հունանյանը, Անի Շահբազյանը, Էլլադա Պետրոսյանը