Այս գիրքը նվեր ստացանք մեզ շատ հարազատ դարձած մարդուց՝ Արմեն Խեչումյանից: Նա մեր ընտանիքի բարեկամն է դարձել դեռ շա՜տ վաղուց, երբ պապիկս աշխատել է հաստոցաշինական գործարանում: Այնտեղ Արմեն Խեչումյանը լաբորատորիայի վարիչ էր աշխատում, այդպես ծանոթացել և բարեկամացել ենք ընտանիքներով:

Արմեն Խեչումյանը տեխնիկական գիտությունների թեկնածու է: Նա իր թեզը պաշտպանել է Սանկտ Պետերբուրգում, իսկ հիմա ապրում է Ռուսաստանում և տարին գոնե մեկ անգամ այցելում է մեզ: Հենց այդ այցելությունների ժամանակ էլ նվիրեց Ամիրյան Անահիտի հեղինակային գիրքը «Երևանի նշանավոր ընտանիքները» վերնագրով, որտեղ տոհմածառի տեսքով նշվում է հատկապես իրենց տոհմը, քանի որ այն ամենամեծն է Երևանի նշանավոր ընտանիքների մեջ: Գիրքը նվիրված է Երևանի՝ 18-20-րդ դարերի այն նշանավոր անհատներին, որոնք կարևոր դերակատարություն ու ներդրում են ունեցել Երևանի տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության, տնտեսության, արդյունաբերության, քաղաքականության, գիտության, բժշկության, մշակույթի, կրթության և այլ ոլորտներում: Աշխատության մեջ նյութերի ընձեռած հնարավորությունների սահմաններում, փորձ է արվել անդրադառնալու նաև նրանց ծագումնաբանության ու տոհմի պատմության հարցերին…

Գիրքը կազմելիս հեղինակներն օգտվել են Հայաստանի ազգային արխիվի, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանի ֆոնդերի նյութերից, գրքում նշված էր, որ անհատական զրույցներ են ունեցել նշանավոր մարդկանց սերունդների ներկայացուցիչների հետ: Առանձին մասով ներկայացված են փաստաթղթեր, լուսանկարներ, անձնական իրեր, գունավոր պատկերներ:

Այս գիրքը շատ է տպավորել է իմ մեջ, քանի որ ինձ ծանոթ և հարազատ մարդկանց մասին էլ է նշված գրքի մեջ, ուստի ցանկացա ներկայացնել ձեզ, որպեսզի դուք էլ կարդաք, գուցե և ձեր կողքին էլ են ապրում Երևանի նշանավոր ընտանիքների սերունդներից, կամ էլ հանկարծ պարզեք, որ այդ սերունդներից մեկն էլ դուք եք:

Աշնանը ողջ Հայաստանում ՏԻՄ ընտրություններն էին: Դե, բնականաբար, ոչ ոք անմասն չմնաց դրանից: Անգամ 17.am-ի նյութերից շատերն այդ մասին էին: Մեկը գրում էր, որ իրենց գյուղում ասֆալտապատման աշխատանքներ են, ճանապարհներն են լուսավորում, մյուսը, թե իրենց մոտ ոչ մի շարժ չկա: Իսկ ես, այդպես էլ չգրեցի: Ի՞նչ գրեի, է՜: Ինչպես հիշում եմ՝ Աշտարակում վերջին փոփոխությունը հնի տեղում նոր Հայորդյաց տուն կառուցելն էր, այն էլ՝ Եկեղեցու հովանավորությամբ: Մեր գյուղի մասին` էլ չասեմ: Իբր մշակույթի տունն էին վերանորոգել, բայց պարի փորձից հետո ներկերի կեսը թափվեց:

Իսկ դուք ի՞նչ կմտածեիք, եթե հոկտեմբերի կեսին գային ու ասեին, որ սեպտեմբերի 21-ին նվիրված համերգի պիտի գնաք: Այո, այո՝ պիտի, որովհետև նման դեպքերում երկրորդ տարբերակ գրեթե չկա:

Երևի դուք էլ նույնը կմտածեիք, ինչ մենք: Ուղղակի մեր մտքով մի վայրկյանում անցավ մի քանի տարի առաջ Ցեղասպանության օրվան նվիրված միջոցառման անվան տակ մեզ պարսկական ժողովրդական համերգի տանելու փաստը: Մեզ հույս էինք տալիս, որ ազգային երգեր կլինեն: Գոնե Մշո քոչարի կպարենք: Չենք քնի էլի:

Հավաքվեցինք դպրոցի բակում ու սկսվեց փոխադրամիջոց գտնելու գործընացը: Մի կերպ գտանք 7 տեղանոց մեքենա, որը մեզ կողքի գյուղ հասցրեց, այնտեղից էլ Աշտարակ գնացինք: Էլի մի տասը րոպե ոտքով քայլեցինք մինչև Մշակույթի տուն հասնելն ու հիշեցինք անկախությանը նվիրված նախկին համերգները, որոնք սովորաբար սեպտեմբերի 15-ին էին լինում: Ֆուտբոլի դաշտի նման մի վայրում էին լինում, որտեղ նստարանները աստիճաններ էին հիշեցնում, ավելի ճիշտ՝ աստիճաններ էին. կեսը՝ փայտից, կեսը՝ բետոնից:

Փառք Աստծո, մշակույթի տունը բավականին լավ վիճակում էր: Եվ առաջին բանը, որ տեսանք մտնելով դահլիճ՝ երաժշտական գործիքներն էին: Դասընկերներիցս մեկն էլ, օգտագործելով ողջ երևակայությունը՝ հայտարարեց.

-Հաստատ դասական համերգ է լինելու:

-Մենակ քո կազմակերպած դասական համերգում դհոլ ու էլեկտրակիթառ կնվագեն:

-Կամ ռոք է:

Հիշեցի Վանաձորի «Դբա ռոք»-ը:

-Վատ չէր լինի:

-Բայց, Աշտարակո՞ւմ:

-Եկան երաժիշտները: Հա էլի, ռոք է:

Բայց՝ դա-դա-դա-դա՜մ, միայն մի քանի նոտա, ու բեմ են դուրս գալիս Սահակ Սահակյանը (Վարպետը), Դավիթ Ամալյանը, Մրոն ու էլի մի քանիսը:

-Ու՜խ, կպարենք:

-Ոնց եմ ուզում «Պատիվ ունեմ»-ն էլ երգեն:

-Ես էլ ուզում եմ Ամալյանի հետ նկարվեմ:

Վերջինը ես էի: Մոռացա ռոքի հանդեպ ունեցած սերս ու մի վայրկյանում ձուլվեցի «Ձայն մը հնչեց»-ի երաժշտությանը: Հետո պարի շարքին ու չզգացի, թե ինչպես ժամանակն անցավ:

Զարմացած էի և ուրախ: Փաստորեն, մեզ մոտ էլ են էսպիսի համերգներ լինում: Ու կարևորը, որ առջևում ընտրություններ չկան: Պատահում է:

Հ.Գ. Վերջում մի քիչ էլ մեզ գովեմ. համերգի առաջին րոպեներից սկսած՝ մեր խմբի «ռեյտինգն» այնքան բարձրացավ, որ պարտերից, պարելով հասանք բեմի առաջամաս ուղիղ մարզպետարանի աշխատակիցների, մարզպետի ու մյուս հյուրերի առջև: Համերգից հետո էլ մի լավ գովեցին:

Երկար ժամանակ է` չէի մտել 17.am-ի կայքը, ու ինձ մի տեսակ մեղավոր էի զգում: Ախր, այնտեղ նոր նյութեր կան, որոնք դեռ չեմ կարդացել:

Բացեցի կայքը ու սովորությանս համաձայն, սկսեցի սկզբում վերնագրերը կարդալ: Դե, եթե վերնագիրը հետաքրքրեց, ուրեմն նյութն էլ կհետաքրքրի:  Աչքս ծակեց մի նյութ` «Դիանա, սպասում եմ» վերնագրով: Մի տեսակ հետաքրքրեց, թե ում մասին է, և ինչ է այդ նյութի հեղինակը` Լիլիթը, սպասում այդ Դիանայից: Բացեցի ու սկսեցի կարդալ ու  չէի սպասում, որ այդ նյութի Դիանան ես կլինեմ, որ Լիլիթը իմ նոր նյութերին է սպասում: Աչքերս միանգամից արցունքով պատվեցին: Ես հպարտություն և ուրախություն էի զգում, ես չէի սպասում, որ կա այնպիսի մեկը, ում իմ նյութերը հոգեհարազատ են: Ոգևորվածությունս այնքան մեծ էր, որ անգամ մայրիկին ասացի, որ մի աղջիկ իմ մասին է նյութ գրել, որտեղ ասում է, որ շատ է հավանում իմ նյութերը, որ սպասում է իմ նոր նյութերին:

Լիլիթ, գիտե՞ս, ավելի ուրախացա, որ մենք նույն տարածաշրջանից ենք, ու գիտե՞ս, շնորհակալ եմ, որ կարդում ես իմ նյութերը, ու շնորհակալ եմ այդ նյութիդ համար: Այն ինձ շատ ուրախացրեց, իսկ նոր նյութեր դեռ շատ կլինեն և հուսամ, որ նրանք քեզ էլի դուր կգան:

-Պա՛պ, բա էս մարդն ո՞վ է,- հարցրի ես պապիս ու մատով ցույց տվեցի մի ծերուկի:

-Հա, էդ մեր տղեքից է…

Զարմացա «տղեք» բառի վրա, բայց ձայն չհանեցի, որովհետև մտածեցի, որ պապիկիս ընկերներից կլինի:

Այդ օրն առաջին անգամ եկել էի պապիկիս մանկության բակը: Այնքան էլ չհավանեցի. սիրուն շենքեր չկային: Տները հիմնականում «մեկուկես» հարկանի էին, քանդված ու բորբոսնած տանիքներով: Չնայած ինձ բակը դուր չեկավ, բայց տեսնում էի, թե պապս ինչպես է ժպտացող աչքերով նայում քանդված տներին: Բակը երկար էր, տներն էլ` իրար դիմաց: Մարդ չկար, միայն վարագույրներն էին բացվում` անծանոթներին զննելու համար:

Եկանք կանգնեցինք քանդված մի տան դիմաց, ու պապս, հիացմունքը չթաքցնելով, ասաց.

-Էս քեռուս տունն էր, հենց մեռավ, թալանեցին: Հիմա էլ ընկերս է էստեղ ապրում: Կիտա՜յ,- գոռաց պապիկս:

Դուրս եկավ նիհար-նիհար մի մարդ` նեղլիկ աչքերով, սպիտակ մազերով, ձեռնափայտն էլ ձեռքին.

-Պա՜հ, էս ում եմ տեսնո՜ւմ… Վա՜յ, Աբո՛ ջան, էս ո՞ւր ես, չկաս:

«Կիտայը» մոտեցավ պապիկիս ու չպպացնելով համբուրեց: Հետո էլ տխուր ասաց.

-Լավ ժամանակներ չի, է՜… Աբո՛ ջան… Գյամշոն մեռել ա, Սֆաթն էլ գնաց… Հիմա էլ, ասում են, տներ են քանդում:

-Հա՜… Լավ չի… Լավ տղերք էին: Բա Գյամշոն ինչո՞ւ մեռավ, է՞…

Ոնց հասկացա, «Գյամշոն» ու «Սֆաթը» «Կիտայի» նման պապիս ընկերներից էին: «Կիտայի» հայտնած լուրը տխրեցրեց պապիս: Երևանի հին թաղամասերից մեկն էլ` Հին կռուգը, պիտի քանդեին: Բակի տներն էլ էին կիսում պապիս տխրությունը, նրանք արդեն «կեսհարկանի» էին դարձել:

…Նստած նայում էի կոտրված նարդուն, իսկ շուրջս երկու տասնյակ պապիկներ էին հավաքվել, որ իրար երևի քսան տարուց ավել չէին տեսել:

…Ուժեղ քամի բարձրացավ, ու հին լուսամուտների ճռճռոցը երգչախմբի պես երգեց…

 Էլեն Գյուլնազարյան 13տ., 2003թ.

Երբ հիշողություններդ այցելում են քեզ, ոչինչ չես կարողանում անել, որ մոռացության տաս դրանք: Հիշողությունները մի փոքրիկ արկղի մեջ են դասավորված, իսկ արկղը հոգուդ մեջ, մի փոքրիկ անկյունում: Տարիների ընթացքում արկղերից շատերի վրա փոշի է հավաքվում, շատերը փակվում են հավերժ չբացվելու նպատակով, բայց միևնույն է, մի օր բացվում են, որովհետև ոչ ոք չի կարող այնպես անել, որ դրանք հավերժ փակ մնան: Իմ արկղը դեռ մաքուր է, և երբեք փոշի չի նստել դրա վրա: Գիտե՞ք ինչու: Որովհետև այդ արկղը անընդհատ բացվում է,և ինչքան էլ ցանկանամ, չեմ կարող փակ պահել: Այդ արկղի մեջ մեծ մասամբ իմ մանկության հուշերն են, չէ որ ես 16 տարեկան եմ, և ինչպես մեծերն են ասում, կյանքի փորձ չունեմ: Բայց ես շատ ուրախ եմ, որ մանկությանս հուշերն են տեղ գտել այնտեղ և որոշել եմ, որ միշտ այնտեղ են մնալու, որովհետև եթե ցանկանամ էլ, չեմ կարող հանել դրանք: Մանկությանս հուշերում միշտ մի դեմք եմ տեսնում պայծառ, տխուր աչքերով, բարի դեմքով, իմ չարաճճիությունների վրա ժպտացող թախծոտ աչքերով: Իմ պաշտպանը: Եթե անգամ բոլորը ինձ մեղադրեին, նրա համար ես ճիշտ էի: Հող ու աշխատանք սիրող մարդ էր նա, առանց դրա չէր կարողանում ու ամեն անգամ այնքան մեծ կարոտով էր նայում այգուն, ծառերին, աշխատող մարդկանց:

Մի փոքրիկ ցանկություն էր միայն փայփայում նա, որ իրեն այգի տանենք, նստի այգում, իրեն այդքան կապված հողը շոշափի, զգա այդ հողին պարգևած արևի ճառագայթների ջերմությունը և ուրախանա երեխաներով ու թոռներով: Մի պայծառ դեմք էլ է միշտ իմ հիշողության մեջ, ով ժպիտ է ինձ պարգևում, և ում գնած շոկոլադները ամենահամեղն են:

Պապիկնե’րս, դուք հավերժ իմ փոքրիկ արկղում եք: Մանկությանս հուշերում կանաչ աչքեր են, բարի ու հոգատար, որոնք երբեք չեմ կարող մոռանալ: Հոգնատանջ, բայց ժպտացող դեմքով մի գեղեցիկ ու առեղծվածային կին: Դոլմա փաթաթող, հարիսա եփող, գուլպա գործող ծերացած ձեռքեր են: Գյուղական անուշ բարբառով հնչող խոսքեր են: Տատիկնե’րս, դուք հավերժ իմ փոքրիկ արկղում եք:

Մանկությանս հուշերում մայրական անուշ ձայն է, հոգատար փափուկ ձեռքեր: Իմ կամակորություններին դիմացող, ինձ համար միշտ անհանգստացող լուսավոր, գեղեցիկ էակ: Մա’մ դեռ չծնված դու իմ փոքրիկ արկղում ես եղել ու հավերժ կմնաս: Մանկությանս հուշերում, հորս բարությունն է, նրա կոպիտ, բայց ճշմարտությամբ լցված խոսքերը, նրա խրատները: Պա’պ, քո տեղը իմ արկղում այնքան մեծ է, ինչքան քո բարի սիրտը:

Մանկությանս հուշերում ջարդված սահնակ է, մի մեծ ձնագունդ, մի պայծառ արև: Մանկությանս հուշերում մի փոքրիկ գյուղ է` ինձ ժպտացող գյուղ, մի մեծ խաղաղ աշխարհում:

Բոլորս էլ գիտենք, որ 17.am-ն ունի ավելի քան 700 թղթակից: Իհարկե, բոլորի նյութերը կարդալ չեմ կարող՝ ժամանակի սղության և այլ պատճառներով։ Բայց ամեն օր մտնում եմ 2-րդ ընտանիքս (խոսքը 17.am-ի մասին է) ու կարդում եմ շատերի նյութերը… Բոլորի նյութերն էլ լավն են, բայց ամենաշատը սիրում եմ Դիանա Կարապետյանի նյութերը: Դրանք ինձ հոգեհարազատ են թվում: Հետաքրքիր ու հավես ոճով է գրում: Նրա նյութերի բովանդակությունը արագ մխրճվում է գիտակցությանս մեջ: Տպավորություններիս մասին պատմել կարող եմ անվերջ: Հիշո՞ւմ եք նրա «Մի փոքր պատառիկ» նյութը, թե ինչ հուզիչ էր: Նյութս ուզում եմ ավարտել այս պատմության վերջին տողերով, որոնք շատ ճիշտ խոսքեր են. «Յուրաքանչյուր երեխայի համար դա շատ դժվար է: Չէ՞ որ ծննդավայրից լավ տեղ չկա, կապ չունի, թե որտեղ ես ծնվել, մե՛կ է, քո ծննդավայրը միշտ ձգելու է քեզ»:

Դիանա, նոր հոդվածներ գրիր, ես անհամբեր սպասում եմ:

Բարև, սիրելի՛ Վեներիկ,

Արդեն յոթ տարի է՝ գնացել ես Ֆրանսիա: Այդ յոթ տարվա ընթացքում շատ բան է փոխվել: Ձեր այգու ծիրանենին աճել է, տերևները թափվել են, և ձյուն է եկել: Բակը արդեն ասֆալտապատ է:

Իսկ հիշո՞ւմ ես Սյուզիին: Նա արդեն մեծացել է: Ես երբեմն հիշեցնում եմ իրեն քո մասին, բայց նա չի հիշում: Այն ժամանակ նա մեկ տարեկան հազիվ լիներ:

Իսկ մեր ընկերուհի Սյուզին գնաց, բայց երբեմն վերադառնում է: Նա էլ է մեծացել, բայց չի փոխվել:

Երևանում էլ շատ փոփոխություններ են եղել: Կասկադն է փոխվել՝ արձանները շատացել են: Երևանում արդեն կա Հյուսիսային պողոտան: Իսկ Ազատության հրապարակում ոչինչ չի փոխվել, միայն ավելացել են հեծանվորդներ, անվաչմշկորդներ, սքեյթերներ:

Ուզում եմ, որ վերադառնաս: Հաստատ շատ նորություններ կիմանաս, կտեսնես այն վայրերը, որտեղ եղել ես, բայց արդեն չես հիշում…

Իսկ եթե մի պահ պատկերացնեիր քո կյանքը Երևանում… Երևի մենք կսովորեինք նույն դպրոցում, նույն դասարանում…

Ես չեմ հիշում, թե երբ եմ ծանոթացել քեզ հետ: Չեմ հիշում նաև, թե ինչպես ընկերացանք, ինչպես դարձանք մտերիմ ընկերուհիներ:

Հիշում եմ, թե ինչպես էինք իրար հետ խաղում: Իսկ հիշո՞ւմ ես պահմտոցի խաղալու մեր գաղտնի թաքստոցները, հիշո՞ւմ ես, որ ես տանը դաս էի անում, իսկ դու ինձ կանչում էիր բակ:

Ես ամենալավը հիշում եմ մեր ընկերության վերջին շաբաթը (թեկուզ մենք հիմա էլ ենք ընկերներ), երբ դու գնացիր Ֆրանսիա ու դեռ չես վերադարձել:

Գիտե՞ս, մինչև հիմա պահում եմ քո տված հուշանվերը: Մենք հենց այդպես էլ անվանեցինք այն՝ հուշանվեր: Հուսով եմ, դու էլ իմ նվիրած հուշանվերն ես պահում:

Ես թևնոց էի գործել քո գնալուց մի շաբաթ առաջ, որպեսզի հասցնեմ ավարտել:

Գիտե՞ս, քո ուղարկած թևնոցն ու վզնոցը հասան ինձ: Դրանք նույնպես ինձ մոտ են:

Ես քեզ դեռևս համարում եմ իմ առաջին ընկերուհին, առաջին մտերիմ ընկերուհին: Հուսով եմ, որ դու նույնպես այդպես ես մտածում:

Իմ կարծիքով, այսքան տարիներ անց քեզ մոտ էլ շատ բաներ են փոխվել, մի փոքր էլ դու պատմիր այն մասին, թե ինչ է փոխվել այս յոթ տարվա ընթացքում:

Իսկ ձեր մոտ եղանակն ինչպե՞ս է: Ո՞ր դասարանում ես սովորում: Ինչպե՞ս ես սովորում: Տատիկդ ինչպե՞ս է: Փոքր եղբայրդ խոսո՞ւմ է հայերեն:

Սպասում եմ քո նամակներին:

Քո մտերիմ ընկերուհի՝ Լիլիթ