Բոլոր դպրոցներում կան գերազանց սովորող աշակերտներ: Դե, մեր դպրոցը նույնպես չի տարբերվում մյուս դպրոցներից: Մեր դպրոցում աշակերտների թիվը մեծ չէ, բայց գերազանց սովորող աշակերտների թվով չի տարբերվում մյուս դպրոցներից: Գերազանց են սովորում Նազելին, Նարեկը, Տիրանը, Տարոնը և ուրիշներ: Ամեն մեկն ունի իրեն բնորոշ ընդունակությունները: Սակայն ես կառանձնացնեմ Տարոնին: Հիմա կասեք՝ ինչո՞ւ հենց Տարոնին: Նախ, հպարտությամբ կնշեմ, որ Տարոնը իմ ազգականն է: Տարոնը դեռ 4-րդ դասարանում էր, երբ բոլոր ուսուցիչներն ասում էին, որ ունի գիտելիքների մեծ պաշար և յուրահատուկ աշակերտ է: Ու միշտ մտածում էի, թե Տարոնը ինչո՞վ է յուրահատուկ:

-Տարոնը չի բավարարվում դպրոցի ծրագրային նյութերով,-ասում էին ուսուցիչները:

Զարմանում էի, թե ինչպես կարող է 4-րդ դասարանի տղան չբավարարվել ուսուցիչների սովորեցրածով և ցանկանա ավելի ու ավելի շատ նյութեր կարդալ:

Տարիներն անցնում էին, իսկ Տարոնի գիտելիքները ավելի էին շատանում: Տարոնն իր փայլուն գիտելիքներով ինքնավստահ առաջ էր շարժվում՝ «Մեղու», «Կենգուրու» մրցույթներում: Հիմնականում շատ լավ արդյունքներ էր վաստակում «Կենեգուրու» մրցույթում:

Ես մի կողմից զարմացած էի, իսկ մյուս կողմից՝ հպարտ, թե ինչպես կարող է Տարոնը տարիներ շարունակ հաղթող ճանաչվել տարբեր մաթեմատիկական մրցույթներում: Բոլորս էլ համոզված էինք, որ Տարոնին սպասվում է մեծ և փայլուն ապագա;

2016 թվականի մայիսին ամբողջ դպրոցը հպարտությամբ էր խոսում, որ Տարոնը հանձնել է մաթեմատիկայի քննություն և ընդունվել «Քվանտ» վարժարան: Մոտենում էին Տարոնին, շնորհավորում, իսկ Տարոնը ժպտում էր և համեստաբար շնորհակալություն հայտնում: Հետո Տարոնն ուսումը շարունակեց Ա. Շահինյանի անվան ֆիզմաթ դպրոցում: Իսկ հետո մեզ ավելի ուրախ լուր էր սպասվում: Տարոնը հայտ էր լրացրել և պատրաստվում էր մասնակցել «Ամենախելացին» հեռուստատեսային ինտելեկտուալ խաղին: Տարոնը երկու շրջաններում էլ շա՜տ լավ արդյունք ցույց տվեց: Բայց պատկերը փոխվեց եզրափակիչում, երբ 1 միավորի պատճառով չկարողացավ անցնել եռյակի մեջ:

Դե անկախ նրանից՝ հաղթեց, թե պարտվեց, Տարոնը մեր դպրոցի և մեր գյուղի հպարտությունն է:

Իմ պատկերացրած հեքիաթում կյանքը ուրիշ է: Բոլորն այնտեղ ուրիշ են: Ուրիշ է նաև ընկերությունը, ուրիշ է մարդկանց հավատարմությունը: Հեքիաթում միշտ կա սեր, կա ջերմություն ամեն մի անկյունում, կա հավատարմություն: Իմ՝ գույներով լեցուն աշխարհը, լի է հավատարիմ ընկերներով: Իմ փոքրիկ, գունավոր հեքիաթի աշխարհում մի աղջիկ է լինում այնքան բարի և այնքան անկեղծ: Իսկ եթե այդ աղջիկը վիճում կամ կռվում էր իր մտերիմ ընկերուհու հետ, դրանից հետո նրա անկեղծ արցունքները միայն գիշերն էին թափվում: Բայց միայն հեքիաթիս վերջում է, որ նրանք կարողանում են կրկին մտերմանալ: Իսկ իմ հեքիաթի վերջում նրա աչքերից թափվեց 3 հատիկ արցունք: Առաջին արցունքը՝ տխրության, երկրորդ արցունքը՝ երջանկության, իսկ երրորդ արցունքը` մտերմության և հաշտության արցունքն էր:

Հիմա վերադառնանք իմ իրականություն: Իմ իրականությունում գույներ չկան: Կամ էլ կան, ուղղակի ինձանից թաքնվել են: Բայց գուցե կարողանայի՞ գտնել գույները, եթե չլինեի մենակ: Այս մեծ աշխարհում լինել մենա՞կ: Անհավանական է, չէ՞: Բայց ես մենակ եմ: Իմ իրական աշխարհում իմ հանդեպ չկա հավատարմություն, չկա սեր, չկա ջերմություն: Իսկ եթե կա, ուրեմն գնացել է հեռու, շա՜տ հեռու: Այնքան հեռու, որ չեմ զգում, կամ էլ միայն իմ սիրտն է զգում: Իմ իրական աղջիկը նման է հեքիաթի միջի աղջկան. բոլորի հետ անկեղծ է, բոլորի հետ՝ մաքուր: Մտերմանում է, սիրում է, վստահում է, հարգում է, կապվում է: Բայց այդ ամենը նա չի կարողանում գտնել իր մտերիմի սրտի մեջ: Կապվում է իր մտերիմ ընկերուհու հետ, անկեղծանում է, իր սիրտը «բացում է», իր ամբողջ հոգին «նվիրում է» այդ մարդուն: Սական այդ ամենից հետո էլի ամեն ինչ անփոխադարձ է:

Իսկ ես չեմ ցանկանում ապրել այս իրական՝ սև ու սպիտակ գույներով լցված աշխարհում: Ցանկանում եմ, որ մի օր իմ հեքիաթը գա կանգնի իմ առջև և ասի.

-Իմ իրական աշխարհ, արի միանանք և միասին բոլորին սեր, ջերմություն, հավատարմություն և, իհարկե, փոխադարձ վստահությամբ ընկերություն տանք:

Իսկ ես, մինչև հեքիաթիս այդ հատվածը, կապրեմ իրականի և իմ հեքիաթի միախառնումից առաջացած աշխարհում: Մեծերն ասում են` պատանեկան տարիք է, շուտով կանցնի, և գույները կվերադառնան:

-Է՜հ, երեխեք ջան, ե՞րբ մեծացաք: Ոնց որ երեկ ըլներ, որ Նինան ընկավ՝ կոտրեց թևը,-պատմում էր տատիկս իր շուրջը հավաքած ութ թոռներին:

Մի պահ չհասկացա, թե ինչ ասաց տատիկս: Բայց մի պահ խորը շունչ քաշեցի և զարմացած հարցրեցի.

-Ո՞նց, տատ, ես կոտրե՞լ եմ իմ թևը:

-Հա՜, այ բալա:

-Վա՜յ, տատ կպատմե՞ս` ո՞նց եղավ:

Տատիկս ժպտաց և սկսեց իմ չարաբաստիկ պատմությունը:

-12 ամսական երեխա էիր: Արդեն կարողանում էիր քեզ պահել գետնի վրա և քայլել: Դեռ այդ ժամանակ չէիր կարողանում խոսել: Մի օր քեզ տարանք հյուրասենյակ: Հյուրասենյակում դրված էր մի մեծ բազմոց: Քեզ դրեցինք բազմոցի վրա: Դու մի կերպ վեր կացար և սկսեցիր քայլել բազմոցով մեկ: Ծիծաղում էիր, ու անընդհատ վազվզում: Աշխույժ երեխա ես եղել փոքր ժամանակ: Դե, բայց հիմա էլ, էլի, ընենց ոչինչ: Հա՜, շեղվեցինք թեմայից: Վազում էիր, երբ մամադ ներս մտավ և տեսավ, որ ընկել ես թևիդ վրա: Դե, մի քանի օր հետո, երբ մամադ..

Տատիկիս ընդհատելով հարցրեցի.

-Տատ, բա չե՞մ լացել:

-Դե, համբերի, էլի: Չէ, չես լացել: Ոչ էլ նվնվացել ես, ոչ մի էտենց բան… Հա՜… Մամադ, որ շորերդ փոխում էր, զգացի, որ ուռել ա, որ չես կարողանում շարժել:

Կրկին տատիկիս ընդհատելով հարցրեցի,

-Տատ, բա ո՞նց իմացաք:

-Դե, համբերի, Նինա ջան, հիմա հասնում եմ հենց այ քո հարցին: Հա՜, մամադ կանչեց հորեղբորդ: Նա եկավ, ձեռքով շոշափեց քո ձեռքը: Հետո զայրանալով ասաց` չե՞ք տեսել, որ Նինայի թևը կոտրվել է:

Մենք բոլորս զարմացել էինք, թե ինչպես կարող է 12 ամսեկան երեխու թևը կոտրվի, ու ինքը չլացի, նույնիսկ չնվնվա՞: Դե, քեզ տարանք Բարիսովկա (ներկայիս՝ Ծղուկ), մեր Արայիկը իր ոսկի ձեռքերով թևը կապեց, ու եկանք տուն:

-Տատ, վերջացրեցի՞ր…

-Հա, վերջացրեցի, այ անհամբեր:

-Տատ, էլի կպատմե՞ս իմ մանկությունից:

-Էհ, Նինա ջան, հիմա մեծացել եմ, ոչ մի բան չեմ հիշում:

Իսկապես: Ե՞րբ անցավ այդ 15 տարին, թե ինչպես կոտրեցի թևս, թե ինչպես մտնելով եկեղեցի, փչեցի բոլոր վառվող մոմերը, թե ինչպես էր ամեն օր կորում իմ ծծակը, թե ինչպես եմ սկսել խոսել: Ինչպես եմ կարողացել գիշերները հանգիստ քնել՝ առանց մորս անուշ քունը խանգարելու…

Ա՜խ, այդ ժամանակները… Եթե միայն կարողանայի մի պահ հետ տալ ժամանակը:

Լուսանկարը՝ Նինա Առուստամյանի

Այսօրվա պես հիշում եմ. 2014 թվականի ապրիլն էր, ամսի 10-ը:  Ամբողջ գիշեր անձրև էր եկել: Դե, ես էլ չէի կարող այդքան ուժեղ անձրևի ձայնի տակ քնել: Լուսադեմին միայն կտրվեց, և ես կարողացա քնել: 

-Նի՜նա, արթնացիր, հետդ կիջեցնես նաև ռեզինե սապոգներդ,- գոռաց մայրս:

-Վա՜յ, մամ, էլի, էլի ռեզինե սապոգներ:

Դե, ես գիտեի չէ՞, ինչ էր ասելու մայրս, քանի որ ամբողջ գիշեր հորդառատ անձրև էր եկել: Ես վերցրեցի իմ, եղբորս և քրոջս այդ անտանելի ռետինե «սապոգները»: Բայց անքան ցավոտ էր այդ վայրկյանները, քանի որ պետք է հագնել, գնալ դպրոց, կանգնել հերթի, որպեսզի մնացած երեխաներն էլ լվանան իրենց ցեխոտ «սապոգները»: Հետո պետք է մի ժամ ձեռքերս  շփեմ իրար, քանի որ երկար ժամանակ մնալով սառը ջրի տակ կապտում են, և պետք է հետո տաքացնել, որ կարողանաս գրիչ բռնել:

Խորը շունչ քաշեցի և սկսեցի մայրիկիս հետ խոսել.

-Է՜հ , մամա, ընենց կցանկանայի, որ մի օր արթնանամ, նայեմ պատուհանից և տեսնեմ, որ կարող եմ  դասի գնալ առանց այդ ռեզինե սապոգների:

-Նինա ջան, ո՞վ չի ցանկանա,-մայրս խորը հոգոց հանեց, հետո նայեց դուրս և շարունակեց,-վերցրե՞լ ես քո մյուս կոշիկները, որ դպրոցում փոխես:

Քմծիծաղ տալով պատասխանեցի.

-Բա առանց դրանց:

Ես հագնվեցի, վերցրեցի կոշիկներս և գնացի այդ երկար ու ցեխոտ ճանապարհով դեպի դպրոց:

Դե, ինչպես  կասեն մեր համագյուղացիները, ես մինչև վիզս ցեխ էի: Գնացի աղբյուրի մոտ, որպեսզի լվանամ «սապոգները», սակայն այնքան շատ էին երեխաները, որ նույնիսկ «ասեղ գցելու» տեղ չկար: Դե, ես սպասեցի: Սպասեցի այնքան, որքան պետք էր: Դրանից հետո 15 րոպե և գուցե ավելի,  լվացի: Մաքրեցի շատ մաքուր: Սակայն դրանից հետո աղբյուրից մի փոքր վերև ձյուն կար, դեռ չէր հալվել, ոտքերս քսեցի ձյան վրա, որպեսզի ավելի մաքուր լինի, քանի որ եթե  այդպես մտնեմ դպրոց, հաստատ մեր  դպրոցի հատակը կեղտոտվեր, իսկ ես չեմ սիրում, որ դպրոցը կեղտոտվում է:

15 րոպե սառը ջրի մեջ մնալուց հետո  ինչքան  ձեռքերս շփում էի իրար,  մեկ է, չէր տաքանում: Թեև ձեռքերս տաք ձեռնոցի մեջ էին, ամբողջ օրը չտաքացան:

Եկավ տուն գնալու ժամանակը: Ես հասա տուն, դե, կրկին մեր բակի աղբյուրի մոտ էլ լվացի իմ անտանելի ցեխոտ «ռեզինե սապոգները»: Լացակումած մտա տուն, պայուսակս դրեցի բազմոցի վրա, նստեցի: Տանը միայն ես և մայրիկս էինք: Մայսր զգաց, որ աչքերս լցրել էի:

-Նինա, ի՞նչ է պատահել:

-Այ մամա, էլ չեմ կարում: Ձեռքերս սառում ա, չեմ կարողանում տաքացնել: Տնից գնում եմ դպրոց, եսիմ ինչքան մնում եմ դուրսը, սառը ջրով լվանում եմ, դրանից հետո էլ չի տաքանում: Ես էլ եմ ուզում հարթ ճանապարհներ, որ էլ ռեզինե սապոգներով դպրոց չգնամ:

-Հավատա, մի օր կլինի:

Լռեցի: Բարձրացա  իմ սենյակ, նայեցի պատուհանից դուրս և մտածեցի` տեսնես  իսկապե՞ս կլինի մի օր, որ  ես դուրս գամ փողոց, հագս չլինեն «ռեզինե սապոգներ», իսկ ձեռքումս էլ  մի տոպրակ՝ մեջը կոշիկ:

Անցել է արդեն երկու տարի, բայց մեր գյուղի բոլոր մարդիկ թե աշխատանքի, թե դպրոց  կարողանում են գնալ միայն «ռեզինե սապոգներով»:

Երազանքս է, որ Գորայք գյուղի գոնե մյուս սերունդները դասի գնան հարթ և ասֆալտապատ ճանապարհով:

Երազանք…  Որ  հույս ունեմ մի օր կիրականանա: Ես անհամբեր կսպասեմ:

Մոտ հինգ տարեկան էի, և մեր տանն ամեն օր վեճ ու կռիվ էր: Հիմա ասեմ` ինչու:

Քույրիկս սովորում էր հենց մեր գյուղի` Գորայքի միջնակարգ դպրոցի 2-րդ դասարանում: Նրա համար գնում էին տարբեր գրենական պիտույքներ, ես նույնպես ցանկանում էի գնալ դպրոց` այդ իսկ պատճառով ամբողջ օրը հորս և մորս խնդրում էի ինձ նույնպես տանել դպրոց, քանի որ, ես նույնպես ցանկանում էի ունենալ տարբեր ձևի գրենական պիտույքներ, ուսերիս գցել գեղեցիկ պայուսակ, հագնել «թիթիզ-թիթիզ» շորեր և իհարկե, ամենակարևորը, տառերը և թվերը իմանալն էր:

-Պա~պ, մա~մ , խնդրում եմ, ինձ էլ տարեք դպրոց:

Այս նախադասությունը կարծես դարձած լիներ իմ օրվա խոսակցականի մեծ մասը: Բայց ես միայն լսում էի.

-Նինա ջան, չէ, դեռ ժամանակը չէ,- ասում էր մայրս,- Նինա ջան, համբերի, մյուս տարվանից կգնաս: Համ էլ Գրիգորը (հորեղբորս տղան է), վատ կզգա մենակ, մի դասարանից կլինեք, միասին կսովորեք, մի նստարանի կնստեք:

Ես նեղացած գնում էի նստում սենյակում, հանում քրոջս` Զաբելի գրքերը և սկսում իբրև դաս անել: Վերցնում էի ամենասիրածս տիկնիկը և սկսում իրեն «դաս տալ»: Հետո կրկին գնում էի մորս մոտ և սկսում նվնվալ.

-Մամ, լավ էլի, խնդրում եմ,- և սկսում լաց լինել:

Օրեր էին անցնում, որոնք կարծես ինձ համար տարիներ լինեին:

Արդեն սեպտեմբերի մեկն անցել էր, տատիկենց տանը հացի խմոր էին անում: Տատս կաթսայի մեջ լցնում էր խմորի համար անհրաժեշտ բաղադրիչները, իսկ մայրս` խառնում էր դրանք: Դե, ես կրկին ժամանակ չէի կորցնում և նստում էի թոնրի կողքին և սկսում.

-Մամ, լավ էլի, խնդրում եմ…

Տատիկս թեման փոխելու համար ինձ ասում էր, թե այս խմորով քանի լավաշի գունդ կլինի: Խմորն արեցին, և գնացինք մեր տուն: Մեր տունը գտնվում էր հենց տատիկենց փողոցում: Կրկին ես նվնվում էի:

-Մամ, լավ էլի, այ մամ, ես ինձ խելոք կպահեմ, ինչ ասես` կանեմ: Մենակ` Զաբելի, Տաթևի հետ գնամ դասի, լավ էլի…

Մեր դիմացով քայլում էր դպրոցի տնօրենը և ականջի պոչով լսում մեզ:

-Մամ, նայի` գալիս ա, գնա ասա, էլի, գնա… Ես էլ գնամ, լավ էլի, խնդրում եմ…

-Նելլի ջան, ինչո՞ւ է երեխան այդպես նվնվում,- հարցրեց տնօրենը:

-Ընկեր Թադևոսյան, ուզում է դպրոց գնալ, բայց մենք ուզում ենք իր տարիքի երեխաների հետ մյուս տարի գնա:

Էլի ինչպես միշտ անպոչ գդալ, մտա խոսակցության մեջ.

-Խնդրում եմ, էլի, ասեք, որ ես կարող եմ գալ…

-Այո, իհարկե, կարող ես: Վաղը Նինայի փաստաթղթերը կբերես, և նա կդառնա մեր դպրոցի աշակերտուհի:

Այս մեկ նախադասությունից հետո այնքան էի ուրախացել, որ էլ ասելու չի: Ես դարձա առաջին դասարանցի:

Բայց հիմա ժամանակ է գալիս, որ զղջում եմ, իսկ ժամանակ է գալիս, որ չեմ զղջում:

Թե` խելքս շատ էր կտրում:

Քարտեզի վրա հազիվ երևացոզ վայրը Սյունիքի մարզում իմ գյուղն է՝ Գորայքը: ՀՀ ամենացուրտ երկրորդ բնակավայրն է, որտեղ հենց գրանցվել է – 43°C: Գյուղիս պատմությունը շա՜տ-շա՜տ երկար է: Եթե սկսենք սկզբից, ապա իմ համագյուղացիները փոխել են իրենց բնակավայրը: Հաստատ լսած կլինեք Սպանդարյանի ջրամբարի մասին: Հենց այդ ջրի տակ են մեծացել իմ՝ պապիկները, տատիկները, հայրս: Նախկինում գյուղն այնտեղ էր, և կոչվում էր Բազարչայ: Գյուղը բաժանված է եղել երկու մասի: Մի մասում ապրում էին մոլոկաններ (ովքեր Ցարական Ռուսաստանից աքսորվել էին այստեղ, իբրև ցուրտ բնակատեղի), մի մասում` բազարչայցիները: Գյուղում եղել է երկու դպրոց` հայկական և ռուսական: Իմ հին Բազարչայի տներում ջուր չի եղել: 10-15 տարեկան աղջիկները իրենց ուսերին գցում էին մեծ փայտ:

Փայտի երկու ծայրից կախում էին ջրի համար նախատեսված դույլերը և գնում էին գյուղամեջ: Ինչքան հաճելի է՜: Տատիկս պատմում է, որ գյուղից մոտ 450մ հեռավորության վրա եղել է «գազով» ջուր, բայց այդ ջուրը յուրահատուկ է եղել՝ դուրս է եկել հողի խորքից: Պատմում է, որ շշերի մեջ լցնում էին այդ ջուրը, բայց չէին կարողանում հասցնել մինչև տուն՝ պայթում էր: Պստկերացնո՞ւմ եք: Հրաշք գյուղը հիմա անցել է ջրի տակ: Երբ տատիկիցս կամ հարազատներիցս հարցնում եմ գյուղի մասին, ակամա աչքերը արցունքով են պատվում: Իսկ այդ արցունքները կարոտի նշան է: Հա՜, իսկապես կարոտում են: Կարոտում են իրենց մանկությունը, պատանեկությունը: Կարոտում են իրենց տունը, քարը, լեռը, թուփը:

Տարիները անցնում են, դատարկվում է գյուղս, իսկ հին Բազարչայում բնակիչները շատ էին: