Երբևէ զգացե՞լ եք, որ ճանապարհը մուսա կանչելու ամենահարմար վայրն է: Այնտեղ շատերս ենք մի քանի ժամով պոետ, փիլիսոփա ու բանաստեղծ դառնում: Ափսոս, որ Վանաձոր-Ալավերդի ճանապարհին նոթատետրի մեջ արված նշումները կարող ես սեպագիր արձանագրության կամ հիերոգլիֆների նմանեցնել, բայց ոչ երբեք տառերի, թե չէ հիմա ինչե՜ր գրած կլինեի:

Անցյալ ամիս թղթակիցներից մեկն իր նյութում գրում էր, որ իր երբեմնի սիրած ճանապարհը հիմա անտանելի է դարձել: Իսկ ինձ համար այն երևի միշտ էլ սիրելի կմնա, որովհետև ճանապարհին ես տխուր մարդկանց չէ, որ նկատում  եմ, ինչպես ուրախները ինձ չեն նկատում տխուր ժամանակ, այլ միայն երջանիկների, ովքեր գնում են նոր արկածների ու սեփական առասպելի հետևից, կամ վերադառնում են։

Բայց ճանապարհները միայն երջանկության հետևից չէ, որ տանում են, նրանց վերջում հիասթափություն էլ է պատահում, դրա համար պետք է ճիշտ  կառավարել նրան և կարողանալ ճիշտ  ժամանակին հետ դառնալ:
Հիմա չգիտեմ՝ ավելի շատ վախենում եմ, որ ճանապարհը մի օր  շատ հեռուն կտանի ինձ, թե որ այդպես էլ կթողնի իմ բնակավայրում՝ խորունկ լեռների թողած փոքրիկ անցքերից աշխարհը զննելու: Չգիտեմ, ու դրանից էլ եմ վախենում: Բայց փորձը ցույց է տալիս, որ արած վատ բաները շուտով մոռացվում են, իսկ (լավ կամ վատ) չարածների ուրվականները երբեք հանգիստ չեն տալիս:
Մի օր մեր գյուղի ծայրին գտնվող ծառուղին ինձ կտանի սովորելու, աշխատելու ու նման բաների, մի օր էլ հետ կբերի այնպես, ինչպես տարել էր, ասես ոչինչ էլ չի փոխվել (եթե իհարկե ծառերը չկտրեն): Ու հարց է առաջանում. արդյո՞ք բոլոր ճանապարհները տանում են Հռոմ։ Ո՛չ, դրանք տուն են տանում:

Մեր թաղը գյուղի լավագույն թաղերից է, չնայած բոլորը միակարծիք չեն այս հարցում: Մեր տունը Դսեղի Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարանից մի քանի քայլի վրա է, մեր խաղալու տեղը` թանգարանի դիմաց, ասֆալտապատ, հարմարավետ: Վերջերս սկսել են բոլոր կողմերից նեղել: Սկզբից եկեղեցուց էին հեռու պահում, որ բակում չթաքնվենք հուշակոթողները չվնասենք, հետո գնդակները սկսեցին թանգարանի վարդերը վնասել: «Հալա-մոլա» խաղալիս փախչելու մի ուղին էլ փակվել է` հարևանությամբ հանգստացող մարդկանց ենք խանգարում: Թանգարանի եղևնիներն էլ կտրեցին, առաջին ամառն է լինելու առանց եղևնիների, երևի անսովոր կլինի, առաջ ծառերի բների հետևում էլ էինք թաքնվում, անձրևի ժամանակ էլ տուն գնալու կարիք չէր լինում:
Մեր թաղում կամ բոլորը գնդակ ունեին, կամ ոչ մեկը չուներ, անցյալ ամառ էլ կարծեմ ընդհանուր թենիսի պարագաներ ունեցանք:
Ասֆալտի վրա ու թանգարանի պատերին ամռան արևի տակ մողեսներ են պտտվում: Առաջ ինչ որ ընդունված բան էր մողեսի կտրած պոչը գրպանում պահելը, հիմա էլ չեն անում, կամ ես չեմ տեսնում: Երեխաներից մեկը մի անգամ թանգարանի բակից օձ էր բռնել, լավ է, որ էնտեղ չեմ եղել, թե չէ՝ համ ես մի լավ լեղաճաք կլինեի, համ օձը:
Թաղի երեխաներն ասում են, որ շատ են մինչև գիշերվա տասը թանգարանի մոտ մնացել: Ես երբեք այդքան երկար չէի մնում` տանը խոսում էին վրաս: Առաջ ձեռքից քարշ տալով էին թաղից տուն բերում, հիմա ասում են՝ մեկ-մեկ դուրս արի, մարդու երես տես:
Ամռանը մեր թաղ բոլոր թաղերից էլ երեխաներ են գալիս, «հալա-մոլա» էինք խաղում:
Ու միշտ մեկի կոշիկները հարմար չէին լինում վազելու համար, ու միշտ մեկը մտածում էր մի հիմար կատակ անել ու թաքնվածներին այդպես թողնելով, գնալ տներով: Միշտ լինում էին փոքրիկներ ու խարդախներ, ովքեր «ծիկոլ» էին անում, ու հարամ անում խաղը: «Հալա- մոլայի» փակելու տեղի` ավտոտնակի տերն էլ չէր զլանում, ամեն օր դուրս էր գալիս, «ջաններս մի լավ ցավ քցում», ուրիշ տեղ քշում: Ծանր խաղից հետո խաղալու վայրին ամենամոտ տան ծորակը չէր դադարում բացվել-փակվել:

Սերունդը փոխվել է: Այսօր իմ փոխարեն ինձնից տասներկու տարով փոքրերն են գնում:
Հիմա արդեն թանգարանի դիմաց մի տնակ են դրել, մյուս մայթին էլ խանութ է վերաբացվել, խաղալու համար համարյա տեղ չի մնացել: Ես իմ համար չեմ անհանգստանում, մեկ է՝ էլ ժամանակ չկա էնտեղ ժամերով խաղալու, բայց փոքրերը որտե՞ղ են խաղալու…

Սերունդների միջև ամենամեծ անարդարությունը առաջընթացն է: Չեմ հիշում` ով է ասել, բայց հիշում եմ, որ նրա խոսքին կարելի է հավատալ: Աշխարհի ստեղծման օրից մինչև այսօր փոխվել է քսան հազար սերունդ, բայց որքան էլ մարդիկ զարգացել, միևնույն է, պահպանել են նույն գործող օրինաչափությունը: Ամեն մի նոր սերունդ նոր հրաշքներ է տեսնում, նոր արհավիրքներ, աղետներ ու հենց դրանով էլ ավելի լավն է դառնում իր նախորդներից: Ո՞վ գոնե մեկ անգամ չի մտածել ժամանակի մեքենա ունենալու ու անցյալում ճամփորդելու մասին: Միշտ էլ այդպիսիք կգտնվեն, որովհետև տարածված բան է` չարժևորել ներկան, երազել անցյալը փոխելու մասին: Երևի թե բոլոր ժամանակներում էլ այսպես է եղել: 21-րդ դարի մարդը երազում է ապրել Պիկասոյի ժամանակներում, Պիկասոն` Գոգենի, Գոգենը` գուցե Վերածննդի, դա Վինչին էլ, ո՞վ գիտե, երևի Արիստոտելի: Հետաքրքիր է, բոլորը ցանկանում են այն, ինչը չունեն, իսկ երբ ունենում են, արդեն այլ բան են ցանկանում: Երևի այս պատճառով են պատերազմներ լինում: Պյութագորասն անկասկած իր տրամաբանությամբ ու խելքով ավելի լավն էր, քան այսօրվա երեխաները, բայց նա հո չէ՞ր կարող Skype-ով խոսել Հռոմում գտնվող իր ընկերների հետ, դրա համար նա կիլոմետրեր պետք է անցներ: Եթե Գրուշին բջջային հեռախոս ունենար, Նապոլեոնը զանգով կտեղեկացներ, որ թշնամուն հետապնդելու փոխարեն հետ գա, ու Վաթեռլոոն այլ կերպ կհիշվեր: Զարմանալի է, թե որքան ծիծաղելի մտքեր են գալիս ու գնում, երբ շուրջբոլորդ հեռախոսներ են, համակարգիչներ, իսկ դրանց արանքում դու ու քո պատմական գրքերը: Ես չէի ցանկանա ապրել անցյալում: Ի՞նչ իմաստ կա անցնել մի բանի միջով, որի վերջաբանը գիտես: Դա նման է ֆուտբոլային խաղի հաշիվը իմանալուց հետո խաղը դիտելուն կամ պատմության ամենակարևոր ինտրիգի լուծումը իմանալով գիրք կարդալուն: Մեր նախնիները այնտեղ` վերևում, հնարավոր է` նախանձում են մեզ, որովհետև մենք ավելի շատ բան ենք տեսել, քան իրենք: Դա բնական է, ես էլ իմ դեռ չծնված հաջորդներին եմ նախանձում, որ դեռ ինչե՜ր են տեսնելու…

Մի քանի օր առաջ իր նյութում իմ համագյուղացի Ստելլա Ավետիքյանն անդրադարձել էր Կոմիտասի անվան ազգային քառյակի Դսեղ այցին ու կայացած համերգին:

Տեղեկատվական առումով նա իր նյութում ամեն բան տվել է, իսկ ես դրա հետ կապված մեկ այլ հարցի մասին եմ ցանկանում խոսել, որին անդրադարձավ Ազգային քառյակի հանրության հետ կապերի պատասխանատու Կարեն Քոչարյանը: Խոսքը վերաբերում է դասական երաժշտության, կամ առհասարակ, մշակութային ծրագրերից մարզերի, մասնավորապես գյուղերի դուրս մնալուն, որը հանգեցնում է նոր սերնդի մեջ վատ ու անցանկալի ճաշակի ձևավորման:

Այդ վատ ճաշակը զգացվում է ամեն ինչի մեջ`համերգի անցկացման վայրում անընդհատ ներս ու դուրս անողների, հետևի շարքում աղմկողների, դահլիճի ազատ աթոռների:
Ու էլի գալիս, հանգում ենք մի խնդրի, որի մասին էլի եմ խոսել. Հայաստանի գյուղերում հնարավորությունների պակասի:

Ոչ բոլորը կարող են տարվա մեջ գոնե մեկ անգամ մարզկենտրոնում թատերական ներկայացում դիտել, կամ նկարչական ցուցահանդեսի ներկա գտնվել: Երաժշտական ու գեղագիտական ճաշակը ձևավորվում է տեսնելով ու լսելով, իսկ գյուղերում այդպիսի հնարավորություններ քիչ կան, կամ ընդհանրապես չկան:

Մնում է միայն Մշակույթի նախարարության առաջիկա ծրագրերի ու այդ ծրագրով եկող խմբերին սպասել:
Համերգից հետո խոսվեց այն մասին, որ մեր գյուղի փոքրիկ բեմի վրա ուրիշ մեծ արտիստներ էլ են ելույթ ունեցել, ուղղակի այնքան վաղուց, որ արդեն դրանց մասին հիշողությունները նոր արտիստներով թարմացնելու ժամանակն է:
Թումանյանի գյուղ լինելն էլ իր առավելությունը ունի: Եթե մի ծրագիր պետք է լինի տարածաշրջանի գյուղական համայնքերից մեկում, նախապատվությունը մեզ են տալիս, ու դրա համար մեծանուն գրողին միշտ շնորհակալ կլինենք:

Իսկ ի՞նչ անեն մյուս գյուղերի բնակիչները, որտեղ գուցե վա՞ղը թումանյաններ ծնվեն:

«Ժամանակ չունեմ»-ը ամենաանտանելի արտահայտությունն է: Այսօր, երբ մարդկանց միջև շփումը տեղափոխվել է օնլայն հարթակ, ընկերների կամ ծանոթների հետ շփվելը դարձել է ավելի հեշտ: Դրա հետ զուգահեռ նաև հեշտացել են չսիրած, երբեմն էլ անտանելի մարդկանցից խուսափելու ձևերը: Բավական է միայն ասել, որ ժամանակ չունես;

Բայց մի հարց կա, արդյո՞ք բոլոր դեպքերում է ծանոթներից լսած «ժամանակ չունեմ»-ը խուսափողական նշանակություն ունենում: Երկու ամիս առաջ միանշանակ կասեի` այո: Չէ որ, եթե քո զբաղվածության շրջանակը սահմանափակվում է միայն դասերով, և ունենում ես այնքան ժամանակ, որ կարող ես քեզ թույլ տալ այն ծախսել անիմաստ բաների վրա, դժվար է ուղեղում տեղավորել, որ հնարավոր է նաև շատ զբաղված լինել ու քիթ սրբելու ժամանակ չունենալ:
Բայց ինչպես ասում են, մինչև սեփական մաշկիդ վրա չզգաս, չես հասկանա: Այսօր, երբ ես էլ դժվարությամբ եմ տեղավորվում ինձ հատկացված օրեկան քսանչորս ժամի մեջ, սկսել եմ հավատալ, որ կարելի է նաև ժամանակ չունենալ, որ գիշերները հնարավոր է ուշ քնել, ոչ միայն ֆիլմ կամ ֆուտբոլ նայելու, այլև ամեն բան հասցնելու համար, որ ամենամոտ մարդիկ ու նրանց հետ կապված իրադարձություններն էլ մտքից կարող են թռչել, եթե ուղեղը շատ բաներով է ծանրաբեռնված:
Այնուամենայնիվ, այս ամբողջ ժամանակային խառնաշփոթից մի բան եմ հասկացել, որ միշտ էլ կարելի է ուղղակի ամեն ինչ թողնել ու գրել այն ընկերներին, որոնք հաստատ գիտես, սպասում են քեզ, շփվել այն մարդկանց հետ, ովքեր միշտ քո կողքն են (անգամ ժամանակ չունենալու պարագայում), կամ պարազապես ֆուտբոլ դիտել:
Ու մի փորձեք ամեն բան արդարացնել ժամանակ չունենալով: Մեծ հաշվով «ժամանակ չունեմ»-ը ալարկոտությունը կոծկելու հերթական միջոց է:

Հայերը սովորություն ունեն, չէ՞, մի բան ամբողջ ուժով քննադատել, հետո մոռանալ դրա մասին: Այսպես է լինում ամեն անգամ, երբ մոտենում է Եվրատեսիլը, երբ ընտրվում է մասնակիցը, ներկայացվում է երգը: Առաջին արձագանքները վատը չեն, բոլորն էլ սկզբից հույս են փայփայում, որ վերջապես հայ հանդիսատեսն էլ է զգալու Եվրատեսիլն իր երկրում տեսնելու առավելությունը: Վերջում, երբ ամեն ինչ ավարտվում է, հաղթողն էլ պարզ դառնում, պարզ է դառնում նաև այն, որ մինչ այդ փայփայած հույսերը զուր էին, որ այս անգամ էլ Եվրոպան նախապատվությունը տալու է մի թեկնածուի, ով այս կամ այն կերպ չի հակասում իր սկզբունքներին, դեռ մի բան էլ՝ ընդգծում է դրանք:

Անցյալ տարի մեր երգը վատը չէր, նույնիսկ վերջին տարիներին ամենահաջող ներկայացվածն էր, մեր մասնակցի շանսերն էլ բարձր էին գնահատում: Արդյունքում Ուկրաինայի մասնակիցը, որի երգը լսելիս ակամա ձեռքերով փակում ես ականջներդ, դարձավ հաղթող, Եվրատեսիլն իր հետ տարավ Կիև ու մի լրացուցիչ անգամ էլ հնչեցրեց իր երգը, որը ուներ լավ արտահայտված քաղաքական ենթատեքստ: Իսկ մի քանի տարի առաջ, մեր երկիրը ներկայացնող Geneology խմբի ներակայացրած երգի անունը փոխել տվեցին, ասելով, թե այս նախագիծը ձեր պատմությունը ներկայացնելու համար ամենալավ վայրը չէ: Մի տարի էլ միասեռականներին իրենց աջակցությունը ցույց տալու ու իրենց տեսակետն այդ մասին հստակ արտահայտելու համար Ավստրիայի ներկայացուցչին հաղթանակը տվեցին, չնայած այն, որ ավստրիացին լավ ձայն ուներ, հերքել չենք կարող:
Ասածս ինչ է՝ ամեն տարի ոգևորությամբ Եվրատեսիլին սպասելուց հետո պարտվողի հոգեբանությամբ այն քննադատելու, քաղաքական ենթատեքստեր փնտրելու ու մեզ տասներկու միավոր չտված «դաշնակիցների» հասցեին վատ խոսքեր շռայլելու փոխարեն, գիտակցեք, որ Եվրատեսիլը պարզապես երգի մրցույթ է, որին մասնակցում են մոտ հինգ տասնայկ երկրներ, քվեարկում է ամբողջ աշխարհը, հաղթում նա, ում հաղթանակն այդ տարի պետք է Եվրոպային:

Թեթև մոտենանք: