Ձմեռային երեքշաբթին սովորական էր. ցուրտ, ձմեռոտ, սպիտակ: Եղանակը տարօրինակ էր ճիշտ այնքան, որքան սովորական էր այդ օրը: Բացասական ջերմաստիճանից սառած ոտքերով մտա դպրոց: Առաջին հարկում ամեն ինչ նույնն էր, միայն երեխաների ոտքերից պոկված ձյունն էր, որ սպիտակ գորգի պես փռվելով գետնին, ուղեկցում էր ինձ երրորդ հարկ: Սպիտակ սալիկներ, որոնց սահմանագծերը վաղուց արդեն սևացել էին, և տարիների վաղեմության մի դուռ, որն իր վրա կրում էր նոր վերքեր ու սպիներ՝ մեր դասարանի կողմից ստացած: Աղմկոտ դասարան, զանգ, ու հինգ րոպե ուշացող ուսուցիչ (իսկական երջանկություն):

-Ժո՜ղ, էսօր Վալենտին ա,- ասաց մեկը:

Նայում եմ մի տեսակ անհասկացող հայացքով, հետո ավելացնում.

-Էսօր ուղղակի երեքշաբթի ա, մի չափազանցրեք:

Ամբողջ օրը նույն բանն ասացի, հետո ինքս էլ դրանից զզվեցի ու սկսեցի մտածել. «Սիրո տոն, է հա, բայց, ո՞վ ասաց, որ սերս պիտի պարտադիր հակառակ սեռի նկատմամբ լինի…»: Հավաքեցի մտքերս, դրեցի կենսաբանությունից ստացած 9-իս կողքին ու տուն եկա: Արագ ճաշելուց հետո օգնեցի մայրիկին ավարտել տան գործերը: Մի պահ կանգ առա, նայեցի սառը ու տաք ջրերի փոփոխությունից ուռած մորս ձեռքերին. «Մա՜մ, մենակ թե իմանաս, թե ինչքան եմ սիրում քեզ, հազար տիեզերքի չափ, ու դեռ մի քիչ էլ ավել: Միայն թե իմանաս…»: Մտածում եմ, բայց մայրիկի ձայնը խլացնում է մտքերս: Գնամ խոհանոցն ավլեմ, թե չէ մայրիկիս մեջքն էլի կցավի…

Ես այդպես էլ համարձակություն չունեցա շնորհավորելու մայրիկիս տոնը բարձրաձայն… Ոչինչ, կսիրեմ կամաց, բայց ուժեղ…

Դասերի վերջում դասղեկի հետ պոեզիայի ժամ էինք կազմակերպել, թեման՝ սեր: Ամեն մեկս ընտրել էինք մեր սիրած բանաստեղծությունը սիրո մասին: Կարդացինք, քննարկեցինք: Ուսուցչուհիս հարցրեց, թե ինչ ենք պատկերացնում, երբ ասում ենք՝ իրական սեր:

Այստեղ առաջ եկավ «բարդույթ» ասվածը: Չգիտեմ ինչու, երբ հարցը վերաբերվում է անկեղծ խոսելուն՝ բոլորը լռում են: Մեզ մի փոքր անկեղծությունը չէր խանգարի: Լռեցինք, բայց երբ մեկը՝ կոնկրետ մեր դասարանի միակ տղան, խոսեց, սկսեցինք խոսել: Չգիտեմ, «սեր» բառի բացատրությունը կարող եմ տալ, թե ոչ, բայց հաստատ գիտեմ, որ սահմանումը դեռ ոչ ոք չի տվել: Ամեն մեկը իր ձևով է պատկերացնում այդ զգացմունքը:

Սիրում եմ զրուցել այն թեմաներով, որոնց մասին սովորաբար լռում են: Այդ թեմաների շուրջ ավելի շատ հարցեր են առաջանում:

Ուսուցչուհուս հարցերը ստիպում էին մեզ լավ մտածել այն հարցերի շուրջ, որոնք մենք համարում էինք դեռ անհասանելի մեզ համար: Երբեմն մոռանում ենք, որ մեծանում ենք: Ասաց օրինակ.

-Զոհաբերություն հանուն սիրո:

Պատասխանները տարբեր էին.

-Այո:

-Չգիտեմ:

-Եթե հարյուր տոկոսով վստահում ես:

Այսպես շարունակ: Մեր պոեզիայի ժամը ավարտվեց այս խոսքերով.

-Առաջին սերը, առաջին հացի նման կուտ է գնում,- և ավելացվեց,- բայց չի մոռացվում:

Կյանքը երբեմն մեզ շատ լավ հնարավորություններ է ընձեռում, որոնցից, սակայն, պետք է օգտվել սովորենք: Ես միշտ մտածել եմ, որ ցանկացած հնարավորություն կամ առաջարկ պետք է օգտագործել ի նպաստ անձնային զարգացմանն ու կատարելագործմանը: Բայց շատ հաճախ ինքս էլ չեմ կարողանում օգտվել հնարավորություններից, որոնք ինձ են ընձեռնվում: Մի անգամ ես հրաժարվեցի մի շատ լավ հնարավորությունից: Պիտի մասնակցեի մի միջոցառման, որի ընթացքում պիտի պատմեի մասնագիտությանս ընտրության մասին, թե ինչ առանձնահատկություններ ու դժվարություններ ունի այն: Ամեն ինչ պատրաստ էր՝ տեքստը, տրամադրությունը, բայց ես հիմարաբար հրաժարվեցի: Իհարկե, հետո զղջացի, մանավանդ, երբ տեսա այդ միջոցառման լուսանկարներն ու կարդացի ընկերներիս տպավորությունները սոցիալական ցանցերում:

Պետք չէ բաց թողնել ոչ մի հնարավորություն, պետք է մասնակցել բոլոր միջոցառումներին, եթե, իհարկե, ճանաչում ու վստահում ենք կազմակերպիչներին: Ամեն նոր բան հնարավորություն է տալիս իմանալու նոր, հետաքրքիր ու անծանոթ ինֆորմացիա, շփվելու ու ծանոթանալու նոր ու հետաքրքիր մարդկանց հետ: Երբեք պետք չէ մտածել, որ այդ ամենը ժամանակի անիմաստ կորուստ է, այլ պետք է դիտարկել որպես հնարավորություն, որից օգտվելու արդյունքում դառնալու ենք ավելին, քան կայինք:

00:26. պառկել եմ: Քունս ինչպես միշտ, չի տանում: Է՜հ, ինչ անեմ: Գնացի, վերցրի հեռախոսս ու նորից պառկեցի: Ոչ մեկը չի գրել, ոչ մի նորություն չկա: Անջատեցի: Պատուհանից մի փոքր լույս էր ընկել անկողնուս վրա: Մատներս բարձրացրի ու տարա դեպի լույսը: Ի՜նչ նուրբ ես շոյում մատներս, ստվեր: Արի՛ խաղանք: Ինքս իմ մտքերի վրա քմծիծաղեցի: Աչքերս փակեցի: «Ի՞նչ լավ բան եմ արել այսօր»,- մտածեցի ես ու սկսեցի հիշել: Իսկ ի՞նչ չեմ արել, որ պետք է անեի: Օ՜հ, ինչ մեծ ցուցակ է: Հանկարծ որոշեցի նստել պատուհանի մոտ ու սկսել հաշվել աստղերը: Մանկուց եկած սովորություն է: Մեկ աստղ, երկու աստղ, երեք աստղ, թե՞ հաշվել էի էս մեկը: Ի՜նչ սիրուն ես, լուսին: Եթե ինչ-որ մեկը հիմա դիմացս կանգնած նայեր աչքերիս, աչքերիս մեջ կիսալուսիններ կտեսներ: Հիանալի է:

Հանկարծ մուտքի կողմից մեկը դուրս եկավ ու նայեց հենց մեր տան պատուհաններին: Հենց այնտեղ, որտեղ ես էի նստած: Վախեցա, գլուխս թեթև իջեցրի ներքև՝ իբրև թաքնվելու համար: Սիրտս սկսեց շատ արագ խփել, իսկ հարազատ լուսինը խանգարում էր տեսնել իմ կողմ նայողի դեմքը: Ես միայն սև ուրվագիծն էի տեսնում: Բայց այնքան ծանոթ ու հարազատ թվաց ինձ այդ ուրվագիծը: Նա մի քայլ առաջ եկավ, ու ես տեսա՜, տեսա այդ աչքերը, որ շատ էի կարոտել: Գլխով հասկացրեց, որ իր մոտ իջնեմ: Արագ հագնվեցի ու իջա: Ու նայեցի այդ աչքերին ավելի մոտիկից, ինչպես շաբաթներ առաջ էի նայում, ու նայելու ընթացքում էլ արդեն կարոտում էի: Հիշում եմ, որ երազում էի նրա հետ ճոպանուղի նստել: Նա ասաց, որ հենց այնտեղ էլ գնում ենք: Չնայած ուշ ժամին՝ ճոպանուղին բաց էր: Նստեցինք, ու զգացի, թե ինչպես եմ բարձրանում, ու ինչպես է վայրկյան առ վայրկյան գետինը հեռանում ինձնից: Այնպիսի տպավորություն էր, կարծես թևեր լինեին մեջքիս հետևում, բայց այդ թևերս իրականում հենց դու ես: Նորից նայեցի կապույտ աչքերին: Ու կորա աչքերի մեջ: Օվկիանոսներ են աչքերդ ինձ համար, անսահման օվկիանոսներ, որոնց նայելով՝ ես ինձ մի նավաստի եմ զգում, որ մոլորվել է ու ափ է փնտրում: Քամի փչեց: Կողքի դատարկ ճոպանները սկսեցին քամուց ճռռալ: Վախենում եմ: Շատ եմ վախենում: Ու ճոպանները կանգ առան: Աստված իմ, ի՞նչ անել: Ճոպանը տատանվում է: Մեր ճոպանը հիմա կպոկվի, մենք կընկնենք:

-Մի վախե…
Խոսքը կիսատ մնաց: Մենք ընկանք: Երբ աչքերս բացեցի, տեսա ինձ հարազատ լուսինը, իմ հաշված աստղերը: Ու ես նստած էի պատուհանի մոտ, ձեռքերս՝ ծալած պատուհանագոգին դրած, գլուխս էլ՝ ձեռքերիս վրա: Իսկ ո՞ւր ես դու: Սա ուղղակի երազ էր, հերթական երազը, որի իրականացման համար ամեն ինչ կտայի: Աչքերս լցվեցին: Նորից կորցրի քեզ, կապուտաչյա ստվեր: Դու նորից կորար: Միգուցե հանդիպենք հաջորդ երազում, կամ իմ, կամ էլ քո:

Տյառնընդառաջը Առաքելական եկեղեցու անշարժ տոներից է, նշվում է փետրվարի 14-ին (Ըստ եկեղեցու կարգի՝ 13-ի երեկոյան ժամերգությունից հետո օրը փոխվում է): Տոնը նվիրված է քառասուն օրական Հիսուսին տաճար տանելուն: Տյառնընդառաջի նախորդ օրը՝ փետրվարի 13-ին կատարվում է նախատոնակ և անդաստանի՝ աշխարհի չորս ծագերի օրհնության կարգ:

Եկեղեցական արարողությունից հետո, հայոց հինավուրց ավանդույթի համաձայն՝ եկեղեցու բակում խարույկ է վառվում: Այս օրերին կարդում էի Արտակ Արքեպիսկոպոս Մանուկեանի «Հայ եկեղեցու տոները» գիրքը, և ահա, թե ինչ հետաքրքիր տեղեկություններ քաղեցի Տյառնընդառաջի տոնի մասին:

Տյառնընդառաջը ժողովրդախոսակցական լեզվում փոփոխված ձևերով կոչվել է Տերընտաս, Տըրընդեզ, երբեմն էլ՝ Մելետ։ «Տյառընդառաջ» բառը բացատրվում է որպես՝ «Ելանել ընդ առաջ Տեառն»։

Տոնի օրը կրակ վառելու սովորույթը գալիս է դեռևս հեթանոսական ժամանակներից։ Հնում կրակը Արևի և Լույսի խորհրդանիշն էր, համարվում էր նվիրական սրբություն։

Տյառնընդառաջի կրակը վերագրվում է հայոց Տիր աստծո պաշտամունքին։ Տիրը հին հայկական դիցաբանության մեջ դպրության, պերճախոսության, գիտությունների ու արվեստների աստվածն էր։ Տոնի հին հայկական տարբերակներից Տերընդազը, պարսկերենում՝ Տիրենդազը բացատրվում է որպես նետաձիգ, և նվիրված է եղել Տիր աստծուն։

Սակայն տոնը վերագրվել է նաև կրակի Միհր աստծուն։

Առաքելական եկեղեցու տոնացույցում տոնը ներառվել է հավանաբար Սահակ- Մեսրոպյան շրջանում։

Թերևս այսքանը տոնի պատմության մասին։ Այժմ ցանկանում եմ ձեզ ներկայացնել հետաքրքիր պատմություններ ու հին հայկական ավանդույթներ՝ կապված Տյառնընդառաջի հետ։ Հնում հայկական յուրաքանչյուր տարածաշրջան տոնը նշելու յուրահատուկ ավանդույթ ուներ, որոնցից շատերն այսօր մոռացվել են կամ պահպանվել են՝ մասամբ։ Ներկայացնեմ դրանցից առավել հետաքրքիրներն ըստ տարածաշրջանների։

Տյառնընդառաջ բառը Ղազախում աղավաղված ձևով կոչվել է Տոռոնջ-Տոռոնջ, Հին Ջուղայում՝ Տառինջ-Տառինջ, Վաղարշապատում՝ Դըրընդեզ, Դարալագյազի բնիկների շրջանում՝ Դառդառանջ, իսկ գաղթականների մոտ՝ Տանտառեջ։

Հին Ջուղայում կրակ վառելու համար փշե դեզեր էին պատրաստում այդ տարի ամուսնացած երիտասարդները։ Եկեղեցում կատարվող արարողությունից հետո քահանան իր մոմով վառում էր դեզը, իսկ նրան հետևում էին երիտասարդները։ Վառված մոմերը տուն տանելով վառում էին նաև տների տանիքներին դրված դեզերը, որոնց վրայով ցատկում էին ընտանիքի անդամները: Այդ օրը նորահարսի բարեկամները տեսակ-տեսակ ուտեստներ էին բերում հարսին, որը կոչվում էր խոնջա:

Ղազախի գյուղերում կրակ վառվում էր միայն եկեղեցու բակում: Կրակը սովորաբար վառում էին այդ տարի ամուսնացած երիտասարդները: Ըստ ավանդույթի՝ որ կողմ գնար ծուխը, այդ կողմի համար էլ տարին բերքառատ կլինի: Հետո ընդհանուր կրակից յուրաքանչյուրը այրված փայտի կտոր էր տանում իր տուն, պահում ապահով տեղում, կամ դնում հավաբնում, որ հավերը շատ ձու ածեն կամ թուխս նստեն:

Վաղարշապատում և շրջակա գյուղերում նորահարս ունեցողի տուն էին գնում աղջիկներն ու հարսները՝ միասին տոնը նշելու համար: Քավորը բռնում էր փեսայի, իսկ փեսան՝ հարսի ձեռքը, և միասին պտտվում էին վառվող կրակի շուրջը, հետո երեք անգամ ցատկում կրակի վրայով: Այնուհետև հրավիրված աղջիկները դեղ էին քսում իրենց թարթիչներին և սևացնում դրանք: Նյութը պարտավոր էր պատրաստել տան նորահարսը:

Դեզի վրայով ցատկելը չարքերից, «չլավից» (ոչ լավ, վատ բան) ազատվելու համար էր:

Դարալագյազի գաղթականներով բնակեցված մի քանի գյուղերում կրակը վառում էր քահանան, որից հետո ջուղայեցիների նման վառված մոմերը մարդիկ իրենց տուն էին տանում:

Երբ քահանան կարդում էր Սիմեոն ծերունու՝ Մարիամին ասած խոսքերը. «Ընդ քո իսկ անձն անցցե սուր», բոլորը գաղտնի կտրում էին իրենց մոմից մի կտոր և պահում գրպանում, որ օձն իրենց չկծի:Նույն նպատակի համար յուրաքանչյուր ոք կրակով այրում էր իր հագուստից մի կտոր:

Խաչիկ գյուղում այրում էին խոնջանի (անդրավարտիքի) ծայրը: Ժողովուրդը հավատում էր, որ կրակը կարող է բուժել հիվանդներին, ուստի որ տանը վատառողջ կար՝ երդիկով բարձրացնում էին կրակի մոտ, որ ապաքինվի: Խարույկից մի կտոր անպայման նրանք երդիկից գցում էին ներս, որ բախտը տան վրա լինի:

Վանեցիները տոնը կոչել են Տենդառաջ: Տոնի նախօրյակին նոր ամուսնացած տղաները շապիկ էին հագնում և մասնակցում ժամերգությանը: Արարողությունից հետո եկեղեցու բակում կրակ էր վառվում, և հարսներն ու փեսաները ցատկում էին վրայով:

Գիշերը նորապսակների տանը խարույկահանդես էր անցկացվում, իսկ կրակի վրայով առաջինը տան մամիկն էր ցատկում, ու դիտավորյալ այրում հագուստի ծայրը, որ չարքերը տնից հեռու մնան:

Այստեղ ևս կրակի ծխի ուղղությունից կախված էր տարվա բերրիությունը:

Սղերդում տոնը կոչվում էր Մելետ: Նախատոնակի երեկոյան կանայք ու աղջիկները մոմերով գնում էին եկեղեցի, իսկ տղամարդիկ չոր փայտեր էին բերում: «Քրիստոս փառաց» տաղի ժամանակ նրանք գնում էին այգիներ ու դաշտեր՝ տոնը նշելու: Աղջիկները մոմի պատրույգը քսում էին իրենց աչքերին՝ աչքացավից խուսափելու համար:

Ժողովրդական այս և այլ ավանդույթներից արդեն իսկ երևում է, որ տոնն առավելապես առնչվում է նորապսակների օրհնության հետ: Տյառնընդառաջի արմատները հասնում են հին հայկական հեթանոսական հավատալիքներին:

Ներկայումս տոնի օրը եկեղեցում կատարվող արարողությունների ծիսական բաժինը՝ մոմ վառել, «ճրագ լուցանել», անդաստան կատարել, վերապրեցնում են հայկական հին-հին հիշատակներ:

Սա մի ժամանակ է,
երբ գրիչ բռնելը դարձել է անսովոր,
երբ ձեռագիրս տարբեր է նախորդ երկու ժամից:
Մի ժամանակ է,
երբ անսահման հեռու եմ ինչ-որ մեկից թանկ,
երբ չի փրկում արդեն Բուքովսկին:

Սա մի ժամանակ է,
երբ հորս նարնջի թեյը լավն է բոլորից,
երբ կարելի է տաքացնել կոկորդը, բայց ձեռքերը` ոչ,
մի ժամանակ է,
երբ հնարավոր է նաեւ ջերմելը`
դողալով տենդի մեջ` ինչ-որ օրվա հուշի:

Սա մի ժամանակ է,
երբ ծրարներն անարձագանք եմ ուղարկում,
երբ չեմ մտածում սպասելու կամ այլնի մասին…
Մի ժամանակ է,
երբ ցուրտը հաճախ է պատահում, քան սերը,
երբ ինչ-որ մեկին հիշելը դարձել է ժամանց:

Սա մի ժամանակ է,
երբ անվերջ կարող եմ նայել մորս ձեռքերին,
երբ կարող եմ կարոտել հազար ու մի բանի…
Մի ժամանակ է,
երբ զարմանալի չէ մինչեւ կեսօր քնելը,
երբ զարմանալի չէ ապրել այսքան սովորական: