Մեծ, շա՛տ մեծ քաղաք է Փարիզը: Բարձրահարկ շենքերով, լայն ու երկար փողոցներով այս քաղաքը նաև մարդաշատ էր: Գրեթե բոլորն այստեղ կոստյումով ու փողկապով էին, քաղաքակիրթ կեցվածքով, նիստ ու կացով: Այստեղ մի հայացքից էլ պարզ է դառնում, թե ով ով է: Ես էլ գրեթե ոչնչով չէի տարբերվում այլ զբոսաշրջիկներից, բայց իմ նպատակը Փարիզով հիանալը չէր, այլ գտնել Սևակ մորեղբորս:
Մայրս ասում էր, որ Սևակ քեռիս էրգրում Անդրանիկի ֆիդայիներից է եղել, չնայած նրան, որ կին ու երեխաներ ուներ: Նրան ոչ ոք, ոչինչ համոզել կամ ստիպել չէին կարող: Անգամ Անդրանիկի արգելքը նրա ֆիդայի դառնալուն չխոչընդոտեց, էլ ուր մնաց, թե կնոջ ու հարազատների խնդրանքը: Անգամ որոշ ժամանակ ֆիդայական խմբերից առանձին` մենակ է կռվել, հետո միայն Անդրանիկը տեսնելով, որ Սևակին հետ պահել չի կարող, կանչել է իր մոտ ու թույլ տվել միանալ իր խմբին: Այդպիսի բնավորության համար ֆիդայիները նրան «չորկող» էին անվանել, նրան նաև «ռես» էին անվանում՝ ելնելով նրանից, որ քեռուն բոլոր գյուղերի ռեսները գիտեին, շատերն էլ անձամբ էին նրա «փափուկ» բնավորության հետ գործ ունեցել, դրա համար էլ, կարելի է ասել, վախենում էին նրանից:
Մայրս նաև կասկածամտորեն էր վերաբերվում նրան, որ ասում էին. «Սվեն Փարիզում է» , «ի՞նչ իս դառդոդվե, դու իստեղ հարուն-արցունք գթապիս, Սվեն էն լավ երգիր աղավարի կաբրի…»: Մայրս սրանք «բայղուշ խոսքեր» էր համարում: Եվ միակ մարդն, ում հետ կիսվում էր մայրս, ես էի: Մայրս, երբ նման բաներ էր լսում, ինձ ասում էր.
-Ախր, լա՛ո, իմ Սվե ախպեր իմա՞լ կռնա աղավարի ու անտարբեր աբրի, եպ որ ուր երեխեկ ու կնիգ, ուր աչկի դեմ մոռտոդեծին: Ու խաբար լե հասավ, թե կաբուգ տեղ ուրին լե խեխտել ին, էն լե պարզվավ սուդ ի: Սվեն սաղ էր մածե, էն գյավուրներ հիմցել ին, թե մեռուգ է…
Իրենց գյուղի ռեսը որոշում է իր ոխը հանել Սվեից, որի կողմից մի քանի օր առաջ պատժվել էր մի խեղճ գյուղացու նեղացնելու համար: Դրա համար մի թուրք զորականի հետ պայման է կապում, որ ինքը օգնում է վերացնել Ռես Սվեին ու իր ընտանիքը, որի դիմաց պիտի ստանա բարձր պաշտոններ ու նվերներ: Իր կարճ խելքով մի զարկով երկու նապաստակ պիտի բռներ․ և՛ Սվեից կազատվեր, և՛ կհարստանար: Եվ այսպես, երբ Սվեն էլ խմբի մյուս ֆիդայիների հետ գնացել էր մյուս գյուղերի պաշտպանությունն ապահովելու, գյուղի ռեսը թուրքերին ուղարկում է այն տունը, ուր Սվեի անպաշտպան մնացած ընտանիքն էր: Թուրքերը, գերի վերցնելով Սվեի ընտանիքը, լուր են ուղարկում նրան, որ գա հասնի ու մենակ գա, թե չէ կսպանեն ընտանիքին: Չորկող Սվեն, այս լսելով, առանց որևէ մեկին ասելու՝ շտապում է գյուղ։ Երբ հասնում է իր տան մոտ, թուրքերը շրջապատում են միայնակ Սվեին, բռնում ու կապում են բակի ծառից: Նրա աչքի առաջ սպանում են կնոջն ու երկու երեխաներին, հետո պարանով փորձում են խեղդել նրան, բայց կարծելով, թե մեռել է, ուշաթափված Սվեին թողնում են այդպես կապված ու փախչում: Երբ ֆիդայիները այդ ամենն իմանալով վերադառնում են, Սվեին այլևս այնտեղ չեն գնում, փոխարենն իմանում են, որ գյուղի ռեսի տունը, ինքն ու ընտանիքն էլ մեջը, վառել են: Ահա քեզ մի զարկով երկու նապաստակ…
Դրա համար մայրս չէր հավատում, թե քեռին Փարիզում աղավարի ապրում է, մտածում էր՝ երևի գնացել է վրեժն առնելու ու քաջաբար զարկվել է կռվում, ու իր խոսքերը փաստում էր այսպես.
-Սվեն միշտ լե կսեր, որ ուր համար հառեջ հերն ու մերն ին, հեդո նոր ուր կնիգ, երեխեկ: Բայց երբ թուրկեր էլի ուրին կոդրելու փորձ էին էրի, մըր հորն էին սբանե, էդ դարդից մըր մեր լը մեռավ, Սվեն իսկի ուրանց թաղման չեգավ: Պզդիգ թղտիմ վրա երկտող էր գրե ու ղրգե. «Զիմ ծնողներ ըդոր համար ընձմե չըն խռովի, թե ես ուրանց մեռնելու վրեժ չառնիմ՝ էդ վախտ գխռովին…»: Հբը իմա՞լ ուր ձագերու վրեժ առնելու տեղ, էն Չորկող գացեր ի Փարիզ՝ աղավարի աբռելու: Էդ վի՞ր կռծավ համոզե ու տանի զիմ ախպոր: Մեղա՜ Աստծու, մեղա՜ Աստծու…
Բայց նման զրույցները գնալով շատանում էին, դրա համար մայրս որոշեց ինձ ուղարկել Փարիզ:
-Գոնե զիմ ախպոր ճշմարիտ տեղ հիմնամ, նոր մեռնիմ: Էլ փոկր չիմ, լա՛ո․․․
Ճիշտ է, երբ քեռիս անհետացել է, ես այդ ժամանակ դեռ բարուրի երեխա եմ եղել, բայց մայրս նկարագրել էր նրան, և միայն ես կարող էի օտար երկրում գտնել նրան, քանի որ գյուղում միայն ես էի մի քանի օտար լեզվի տիրապետում:
Արդեն մի շաբաթ է, ինչ Փարիզում էի, բայց նորից փողոց դուրս գալուց մոլորվում էի մարդկանց բազմության մեջ: Այդպես չէր ստացվում ոչինչ անել: Որոշեցի անցնել այն փողոցներով, որոնք համեմատաբար անմարդաշատ էին: Նման երկու փողոց անցա, և հետաքրքիրն այն էր, որ հենց այդպիսի փողոցներում էին այդ մեծ քաղաքի մուրացկանները: Երրորդ փողոցով էի անցնում, արդեն հույսս մարում էր, թե կգտնեմ նրան, երբ մի անհավանական բանի ականատես եղա:
Մի մուրացիկ ծերունի կանգնեցրել էր փողոցով անցնող մի ամերիկացի զբոսաշրջիկի ու համարյա գոռալով նրան հայերեն հարցնում էր.
-Լաո՛, Անդրանիգ փաշին չե՞ս տեսաձ, ուր տեղ չսգինա՞, զիմ ձակեր գմոռտի՜ն, Անդրանիգին ըսէ՝ թող գա, ուր տեղ չսգինա՞․․․
-I do not understand your language (ես չեմ հասկանում ձեր լեզուն),- անիմաստ ժպիտով ասաց ամերիկացին:
-Տո ինչ գխոսի՞ս, ծո՞ւռ իս, Անդրանիգի տեղ ըսե՛, թե չէ կառնիմ ոդիս տագ,- ձայնը գլուխը գցած ամերիկացու վրա էր հարձակվել այդ ծերունին:
-I’m sorry but I do not understand what you need, sorry I am in a hurry (ես ցավում եմ, բայց չեմ հասկանում, թե ինչ է անհրաժեշտ ձեզ, կներեք, ես շտապում եմ),- զարմացած ու վախեցած ամերիկացին կրկին քաղաքավարությանը զոհ գնալով հանգիստ պատասխանեց ու մի կերպ դուրս պրծնելով ծերունու ձեռքից՝ շտապ հեռանում էր, իսկ ծերունին հետևից գոռում էր.
-Տո սորին լե դու իս, հուրի-բուրին լե դու իս, ընձի փաշի տեղ ըսա՛․․․ Ես քո՜ւ… Կեծի՜, էդ հո՞ւր, Անդրանիգ փաշին ըսա՝ Ռես Սվեն ուրին գկանճե, չմոռնա՜ս…
Ես ապշահար կանգնած էի ու ականջներիս չէի հավատում:
««Ռես Սվե՞ն իմ», ախր Ռես Սվեն իմ քեռին է, ախր ասում էին, թե Սվեն Փարիզում «աղավարի կաբռի», ապա ո՞ւր է այդ աղան․․․ Աղեն մուրացկան մե դառի, Անդրանիգ փաշին ման գիկա…»։ Մտքերի մեջ էի ընկել, երբ տեսա մի աղջկա, ով մոտեցավ Սվեին.
-Voici où êtes-vous. Allons à la maison (ահա թե որտեղ եք դուք, եկեք գնանք տուն),- ասաց նա՝ բռնելով ծերունու ձեռքը:
-Անդրանիկը, աղճի՜գ, Անդրանիգին ման գիկամ․․․
-Oui, oui Andranik (այո, այո, Անդրանիկը),- կարծես առանց հասկանալու, ուղղակի համոզելու համար պատասխանեց աղջիկը:
Ծերունի Սվեի ձեռքից բռնած՝ գեղեցկադեմ ֆրանսուհին նրան ներս մտցրեց շքամուտքից: Ես կարծես ուշքի եկա և վազեցի դեպի շքամուտքը, բայց նրանց չտեսա, երևի արդեն տուն էին մտել…
Որոշեցի սպասել մինչև այն աղջիկը կրկին դուրս գա և նրա հետ խոսեմ, թե չէ էնտեղ հանկարծ ուրիշի տան դուռ թակեի, չէին հասկանա: Ստիպված չեղա շատ սպասել․ ֆրանսուհին դուրս եկավ: Մոտեցա նրան ու ներկայացա, և քանի որ ֆրանսերենից այդքան էլ լավ չէի, խոսում էի կես անգլերեն, կես ֆրանսերեն: Նախ հարցուփորձ արեցի, հաստատելու համար, որ այն ծերուկը՝ Սվեն, հենց իմ քեռին է, որովհետև ինձ համար անընդունելի էր նրա՝ այդ վիճակում լինելը:
Ինձ տուն հրավիրեց շատ մտերմաբար: Երբ տուն մտա, տեսա մորեղբորս՝ սենյակում անկողնուն քնած, ասաց, որ հանգստացնող է ներարկել, որպեսզի հանգստանա: Թեյ հյուրասիրելուց հետո իմ խնդրանքով սկսեց պատմել ինչ որ գիտեր քեռուս մասին, և թե ինչպես էր նա հայտնվել Փարիզում:
Պարզվում է` այդ ֆրանսուհու տատը բժշկուհի է եղել, և այն օրերին, երբ Սվեի ընտանիքին սպանել են թուրքերը, նա եկած է եղել տեսնելու էրգրում հայերի վիճակը, օգնելու ծանր հիվանդներին: Վերադառնալու օրը նա ականատես է լինում Սվեի ու ընտանիքի դժբախտությանը, և հենց ինքն է Սվեին փրկում՝ կապված տեղից արձակում ու ուշքի բերում: Երբ ուշքի է գալիս Ռես Սվեն, սկսում է Անդրանիկի անունը տալ, նրան կանչել խելագարված: Կինը նրան իր հետ բերում է Փարիզ, մտածելով, թե նա էլ հարազատներ չունի և խենթացել է այդ դաժանությունը տեսնելով: Ասաց, որ տատը մի քանի ամիս առաջ է մահացել, և ծերուկի խնամքով ինքն է զբաղվում: Աղջկա խոսքերով այդքան երկար ժամանակ ոչ իրենք են Սվեի լեզուն հասկացել, ոչ էլ Սվեն՝ իրենցը, իսկ հոգեկան նոպայի ժամանակ միայն «Անդրանիկ» անունով են նրան կարողացել հանգստացնել:
-Է՜, Չորկող Սվե, թուրքերի «հերոսությունից» հետո Աստված խելքդ առավ, հոգիդ չի առնի…,- սկսեցի բարձրաձայն մտածել:
-Quoi? (ի՞նչ),- զարմացած հարցրեց ֆրանսուհին:
-Rien (ոչինչ):
Մի հարց էլ տվեց, և զարմանալի կլիներ, եթե չտար.
-Qui est cet homme Andranik? (ո՞վ է այս մարդը, Անդրանիկը):
«Ի՞նչ լեզվով ասեմ այս աղջկան, թե Անդրանիկն ով է, որ այս ֆրանսուհին հասկանա, թե հայու Անդրանիկն ով է․․․»,- այս մտածեցի ես և դառը ժպտալով անպատասխան թողեցի ֆրանսուհու հարցը: Երևի ինքն էլ իմ միտքը հասկացավ․ էլ հարց չտվեց․․․
Հանկարծ սենյակից հոգոցի ձայն լսվեց, ու թախծոտ ձայնով հնչեց այս երգը`
«Խեղճ մշեցին մեռավ լալով,
Օտար երկրներ ման գալով,
Մեռավ թուրքի Խարճը տալով,
Զարթիր, լա՜ո, մռնիմ քզի…»։
-Անդրանիգին կանճե՜կ, Անդրանիգ զիմ ձակերուն թող փրգե…
Ես շտապ գնացի այդ սենյակը, ինձ տեսնելուն պես քեռին ասաց.
-Լա՜ո, Անդրանիգին օդար լեզվով չկանճի՜ս․ չի՜ գա: Մըր էրգրու լեզուն լե, դու ավա՜ղ չսգինա… Զարթիր, լա՜ո, մռնիմ քզի… Մռնիմ, մռնիմ, լա՜ո․․․ Մռնիմ քզի…
Սվե քեռին մտածեց, թե ես էլ եմ օտարերկրացի, ու անգամ երգն արդեն դարձավ զառանցագին:
-Քեռի՛ Սվե, ես քու ազիզ քրոջ լաճն իմ, Անդրանիգի մոդիծ է գիկամ, ինկ լէ քզի գկանճե, եգեր իմ քզի տանիմ ուր մոդ, ե՛լ է, Չորկո՛ղ Սվե, ե՛լ,- հասկանում էի, որ արդեն սա վերջն էր, ուզում էի Սվեն գոնե հպարտ մեռներ:
Այդ ժամանակ ֆրանսուհին էլ հայտնվեց իմ կողքին: Քեռի Սվեն կանգնեց, մոտեցավ մեզ, երկուսիս ձեռքերն իրար միացրեց ու վերջին ուժերն ու մնացած մտքերը հավաքելով՝ ասաց.
-Զիմ քրոջ լաճ, գնա ու Անդրանիգին ըսե. «Փաշա՜, Սվեն ճամպորտ էր, գնա՜ծ, ներող կեղնիս․ էլի ուր չորկողություն էրավ»։ Լա՜ո, էս աղճիգ լե քզի կնիգ տար, բայց ՀԱՅ լաճ կունենաս, անուն լե ԱՆԴՐԱՆԻԳ գդնիս, Սվեն ճամպորտ է, առտեն գնա՜ծ, Անդրանիգ միշտ կա ու կաբրի…
Մեռավ Չորկող Սվեն իմ ձեռքերի մեջ․․․ Մեռավ՝ հոգին Աստծուն, մեկ էլ Անդրանիկին տալով…
Երբ ֆրանսուհու հետ տունդարձի ճամփան էի բռնել, նրան հենց հայերենով ասացի.
-Մորս կսես` Սվեն մեռավ աղավարի․․․
-Suven, Suven merauv axauari․․․ (Své est mort honorablement․․․) :
Գոնե Աստվաձ Սվեի հոկին, ուր սիրելի Անդրանիգի ու ուր ձագերու մոդ տանի, թե չէ մեջ գերեզմանին լե հանգիստ չի մնա․ Անդրանիգին գկանճե․․․
ՍՎԵՆ ՄԵՌԱՁ ՏԵՂ ԼԵ ՈՒՐ ՉՈՐԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆԵ…
