Ամեն առավոտ զարթնելուն հաջորդող մի քանի վայրկյանին չեմ հիշում, թե ով եմ ես, որտեղ եմ գտնվում, շաբաթվա որ օրն է… Մի խոսքով, նախկին գոյությունս լրիվ մոռացած եմ լինում:

Հիշողությունս հետ բերելու ու ոչ մեկին նրա բացակայությունը նկատել չտալու համար միջոց եմ գտել. հենց մայրս գալիս, ասում է՝ «Ժամը յոթն է», ես դեռ կենդանության նշաններ ցույց չեմ տալիս, սպասում եմ՝ ասի, թե ինչ գործ ունեմ էդ ժամին. դասի եմ, մարզվելու պիտի գնանք, թե՞ ուրիշ գործեր ունեմ: Կախված դրանից արդեն մոտավոր որոշում եմ ամիսն ու շաբաթվա օրը, քիչ-քիչ սկսում եմ գլխիցս թռած մտքերի ոտքերից բռնել, քաշելով հետ բերել։

Իսկ այսօր մայրս երևի շատ երկար խոսելու հավես չուներ: Մենակ ժամը հայտարարեց ու գնաց։  Ինչքան էլ սպասեցի, անելիքներս չիմացա: Կորցրել էի ինձ ժամանակի ու տարածության մեջ: Ուզեցի ինքնուրույն գլխի ընկնել: Այդպես էլ մոլորված, ուշացած ու գզգզված համալսարան հասա:

Լավ կլիներ՝ մաման միանգամից գլխի գցեր, մտքահավաքիս օգներ:

Հիշել եմ քեզ։ Որ շատ ուզես, չեմ ասի՝ կարոտել էլ եմ։ Ինչ ուզում ես մտածիր։ Դու, քո ցանկությունները։ Ես ո՞վ ձեր մեջ։ Քեզ չէ։ Եսիմ, քեզ էլ չէ։ Ձեզ չէ, մի խոսքով։ Ի՞նչ կարոտել։ Վերջին անգամ ե՞րբ էր, որ խոսում էինք։ Վաղուց էր։ Ժուկով ժամանակով չի, որ նյութ եմ գրել, բայց է՜…

Մի խոսքով, «Լինում է չի լինում»՝ էնքան «շվարած եմ» լինում, որ ուզում եմ հետդ խոսել։ Դե, իսկ ես հետդ խոսել ամեն դեպքում սիրում եմ։ Դե սիրելը ո՞րն ա։ Անշոշափելի ես։ Կամ էլ՝ չէ։ Ինձ համար։ Հարաբերական ա։ Բան էի ասել, հիշո՞ւմ ես։ Լուրջ, հիշո՞ւմ ես։ Բան ու գործ չունե՞ս դու։ Ես չէի հիշի։ Ենթադրում էի՝ դու էլ։ Որ ասեիր՝ հիշում եմ, կզարմանայի։ Զարմացա։ Կուզեի, բայց զարմացնեիր։ Քիչ ես զարմացնում։ Քեզ ի՞նչ ա հետաքրքրում։ Ի՞նչ պատմեմ։ Ինչի՞ չէինք խոսում։ Մեծ մասամբ էս հարցը քեզ ներսիցդ չի կեղեքում ու ութ հարյուր քսանյոթերորդական տեղում ա (թվով չգրեցի, որ աչքիդ ավելի մեծ երևա)։ Դե, ես ի՞նչ իմանամ՝ քեզ ինչ ա տանջում։ Եսիմ, ինչերի՞ց ես մասնատվում, դու կիմանաս։ Ինձ էդ չի տանջելու։ Դու կուզեի՞ր, չէ՞, իմանայիր՝ ես քեզ ոնց եմ վերաբերվում։ Չէիր ուզի՞։ Ես քեզ ընդհանրապես չեմ վերաբերվում։ Դու չէ, դու կարևոր ես։ Դու չնեղանաս, բայց եսիմ, է՜, ճակատագրական չես առանձնապես։

Ճակատագի՞ր։ Ինչ «մուդ» ա մոտս։ Իսկ ԴՈՒ։ Այ, ԴՈՒ, բոլորից «պետքականն» ես։ Նեղանալու բառ ասացի՞։ Դու քեզ, հաստատ անպիտան չէիր կնքել, գիտեմ։ «Պետքականը» մի քիչ ուրիշ իմաստով։ Որ խորը մտածես՝ աջ ու ձախ շաղ տվածդ հաճոյախոսություններից էլ լավ ա։ Ինչևէ, դու չհասկացար, ես՝ որ պետքականի հետ եմ։ Ինչ որ է, բայց եթե բախտդ բերի ու կյանքում թեկուզ մի անգամ քեզ ասեմ էդ սիրուն արմատով, առանց ժխտական նախածանցի բառը, ուրեմն դու «սպեցիֆիկ» ես, ես էլ՝անհույս, երևի։ Սա՝ Դու-ին, ձեզ չէ։ Բայց երևի դու չես կարդում։ Թե չէ՝ կարդաս իմանալո՞ւ ես՝ էսքան դու-երի մեջ ո՞ր «դու»-ն ես դու։ Դժվար ա, չէ՞։ Բարդ չի՞։ Չէ, հա։ Քո համար երևի։ Ինձ համար՝ չէ։ Տենց էլ լեզու չգտանք, հա՜, ես ու ԴՈՒ։ Չէ դու գտար։ Ես՝ չէ։ Մեծ բան չի։ Կդիմանաս մի կերպ։ Պատկերացնո՞ւմ ես, հավերժական պտույտի մեջ լինեինք։ Նիցշեն, Կունդերայի ասած, փիլիսոփաների հետ մեզ էլ նեղը գցած կլիներ։ Ինձ գցել ա ոնց որ։ Պատկերացրու կրկնվելով ապրեինք։ Միջին հաշվարկով շատ-շատ 975 անգամ (թվերով, որ չասես՝ ահագին շատ) հանդիպեինք երեք կյանքի ընթացքում։ Մտածում եմ՝ ես քեզ հետ էլ հաստատ թեմա չէի ունենա։ Հա, լավ, չորրորդ կյանքում կարող ա հետդ լեզու գտնեի։ Ինչ որ է։ Հինգերորդ կյանքում երևակայությունդ կսպառվեր, մեկ է, էլ թեմա չէիր բացի։ Հա՜, ես բացեի՞։ Չէ, էլի։ Հա, ի՞նչ, մեկ-մեկ լուռ հավես ա։ 975-ի մեջ 300-ը մի բան ասելու լինես գոնե, գոհ կլինեմ, ընտիր ա։ Դու իմացիր՝ քեզ կլսեմ։ Մինչև վեցերորդ կյանք կձգեմ, վերջերը մի քիչ լարված կլսեմ, երևի։ Չգիտեմ։ Դրանից հետո՝ եսիմ։ Ժամանակը, որ կրկնվեց, կարո՞ղ ա դու էլ սկսես կրկնվել։ Չէ, էլի։ Եթե հիմա կարդում ես ու, մեկ ա, չգիտես, որ դու ես։ Զգուշացնում եմ՝ չկրկնվես էլի։ Եթե դու էլ չես, դու էլ նկատի ունեցիր։ Հաստատ, մեկն էլ քեզ ա ուզում մի երեք-չորս կյանք լսի, բայց 975 անգամ «ամբախ-զամբախ» խոսելուդ սիրտը չի դիմանա։ Կրկնության «էֆեկտն» էլ կկորցնես։ Իր անունից էլ թող լինի, ուրեմն։ Չես «ֆայմում» չէ՞ ասես՝ կրկնվելուց  ամբողջովին են կրկնվում, ի՞նչ ես գլուխս տանում։ Գլխի՞  ես ընկել արդեն։ ԴՈՒ ես հաստատ։

Այ հիմա՝ բարև, հիշել եմ ՔԵԶ ու չեմ կարոտել։

Վերջին շրջանում փորձում էի փնտրել այնպիսի հին ավանդույթներ, որոնք դեռ պահպանվել են գյուղում։

Առաջին բանը, որ աչքի է ընկնում, նորածին երեխաների քառասունք պահելու ավանդույթն է, որը մյուս ավանդույթների պես ևս ոչնչացման եզրին է։ Երբ նորածին երեխաներին հիվանդանոցից տուն են տանում, չի կարելի դռան շեմից ներս տանել նրան, մինչև երեխայի հայրը տուն չմտնի և չդիմավորի երեխային։ Այսինքն՝ ոչ թե հայրը գա տուն՝ երեխային ընդառաջ, այլ երեխան՝ հորը։ Մյուս կողմից՝ մինչև երեխայի քառասունքը լրանալը նրան ոչ մեկը չպետք է տեսնի՝ բացի տան անդամներից։ Երեխայի մայրը ևս տանից քառասուն օր չի կարող դուրս գալ։

Ամենից հետաքրքիրը երեխային քառասունքից դուրս բերելն է։ Այդ գործընթացը կատարելու համար անհրաժեշտ է, որ եկեղեցուց մի կնքված տղա կամ տղամարդ բերի այն ամանը, որի միջի ջրով քահանան լվանում է ձեռքերը։ Ապա երեխայի տատը պետք է քառասուն անգամ այդ թասով ջուր լցնի երեխայի գլխին և վերջում օրհնանքներ ասելով՝ դուրս բերի քառասունքից։ Երեխային բարուրելուց հետո այդ լողանալու ջրից են վերցնում ու օրհնանք ասելով՝ խաչ տանում երեխայի վրայով՝ միաժամանակ ջուրը ցողելով երեխայի վրա։ Յուրաքանչյուր լոգանքից հետո մայրը չպետք է կերակրի երեխային, որպեսզի երեխայի բերանի խոռոչից հետագայում հոտ չգա։ Սա գյուղական ավանդույթներից երևի թե ամենապահպանվածն է։

Ուսումնասիրությանս ընթացքում մեր գյուղում աչքովս ընկավ մի զառամյալ ձի, որը սայլ էր քարշ տալիս, իսկ սայլի վրա նստած էին մի փոքրիկ տղա ու նրա պապիկը։ Այդպիսի բան ես տեսել էի հայկական արտադրության հին ֆիլմերում, միայն սայլի հետևից թափվող խոտն էր պակասում ֆիլմում տեսածս պատկերը ամբողջացնելու համար։ Գյուղի ավանդույթներն ու սովորությունները պահողը ծերերն են, և ես հենց նրանց քայլերին էի հետևում։ Օրերս մի ծեր տատիկ եկավ մեր տուն՝ ձեռնափայտը ձեռքին։ Անկեղծ ասած՝ ես նրան չէի ճանաչում, բայց նրա կնճռոտված դեմքն այնպես էր լուսարձակում, երբ նա զրուցում էր մեր տան ամենափոքր մարդուկի հետ։ Ու ինձ համար ամենահետաքրքիրը այդ զրույցում այն էր, որ տատիկը իր ծոցից հանեց մի խաչբառ` հետաքրքիր փաթեթավորմամբ, որի մեջ նա քաղցրավենիք էր դրել։ Երբ նա տվեց այդ փաթեթը երեխային՝ ես պատկերացնել անգամ չէի կարող, որ այդ թերթի մեջ կարող էր կոնֆետ ու թխվածքաբլիթ լինել։ Եվ վերջապես, ուսումնասիրությունս ապացուցեց, որ սովորույթներն ու ավանդույթները ոչ միայն օգնում են ճիշտ դաստիարակություն ստանալ, այլ ամենից հաճախ ունակ են հաճելիորեն զարմացնել։

Վաղուց չէի գրում: Առավոտյան վեր կենալով՝ գնում եմ դպրոց, լիքը տնայիններով բեռնավորված գալիս տուն, մինչև ժամը 18-19-ը դրանք կատարում, հետո՝ պարապում ու մի տեսակ ժամանակ չեմ գտնում սիրածս գործով զբաղվելու համար: Չգիտեմ, միգուցե գրելու ոչինչ չի լինում: Երբ ցանկություն եմ ունենում որևէ բանի մասին գրելու, պոռթկում եմ: Իսկ ես այսքան ժամանակ է՝ պոռթկում չեմ ունեցել: Շրջապատումս ոչինչ չի փոխվել: Նույն դպրոցը, որտեղ արդեն մեկ տարի սովորում եմ: Միայն նոր դեմքեր են եկել դպրոց, որը սկզբից հույս էր ներշնչում, իսկ հետո մի զգացում է լինում, որ այդ նորերն արդեն հին են դարձել: Նույն ճանապարհով ամեն օր քայլում, հասնում եմ դպրոց, նույնով հետ գալիս: Գրեթե նույն ձևաչափի տնային աշխատանքներ եմ անում: Էլի նույն մարդկանց հետ եմ անընդհատ շփվում: Գրեթե ոչ մի տարբերություն չեմ նկատում: Երևի հոգնել էի:

Ոչինչ չեմ գտել գրելու համար: Ոչինչ մտքիս չի եկել, չեմ նկատել արտառոց մի բան, չեմ զգացել մի ուրիշ զգացում, էապես չեմ փոխվել: Տխուր է եղել վիճակս, ինչ արած:
Հիմա չգիտեմ, թե ինչն է փոխվել շրջապատումս: Երբեմն, չէ, միշտ էլ որևէ բան անելիս մեկի ոգեշնչմանն եմ ապավինել, մի նոր բանով եմ ուրախացել ու ուրախությունից ինչ ասես արել եմ: Ուրախությունից մաթեմատիկայի վարժությունները մեծ սիրով եմ կատարել, հանրագիտարանները փորփրել, կարդացել գրքեր, որոնք պատահաբար են ընկել ձեռքիս տակ, անգամ հնդկական սերիալներ եմ դիտել: Ա՛յ, թե ուրախությունը ինչ կարող է անել մեզ հետ: Բայց ինչպես հասկանում եմ, որոշ ժամանակ է, չեմ գտել ուրախության այսպիսի հատիկներ:
Ինչևէ, եթե գրում եմ, ուրեմն արդեն ամեն բան նորմալ է: Պետք է որոնել այն պատճառը, թե ինչու եմ նորից սկսել գրել: Հետաքրքիր է, թե ինչից կլիներ սա:
Ինչ ասեմ, եթե կարդում եք հոդվածներս, ուրեմն սպասեք նորերին: Հետ եմ եկել:

-Բարև, Էլիզ, ո՞նց ես, ի՞նչ կա։
-Բարև, լավ, դո՞ւ, բան էլ չկա, ահավոր միապաղաղ ա ու անկապ։ («Գիտե՞ս, հայրս էլի տանը չի գիշերել: Հա, մայրս քնել էր, ես արթուն էի, սպասում էի նրան։ Այս գիշեր ցուրտ էր, քամի, անձրև էր գալիս, ես մտածում էի՝ միայն ինձ վրա է այդ անձրևը տեղում։ Քամին մտել էր մարմինս, փոթորկում էր հոգիս։ Ես առաջին անգամ արևածագ տեսա։ Ասա՛, որ քեզ հետ էլ էր այդպես պատահել»):
-Պարզ ա, ես էլ եմ լավ, դե, հետո կխոսենք։
-Աղջի, բարև, ես չգրեմ՝ չես հիշի, չէ՞, ի՞նչ կա, ո՞ւր ես։
-Բարև, դմբո, հիմար բաներ մի ասա, ո՞նց կարող եմ քեզ մոռանալ, բան էլ չկա, դասի եմ նստած, էս ի՜նչ շոգ ա։ («Անահիտ, ինչպե՞ս ես, ես դպրոցում եմ, ռազմագիտության ուսուցիչը զոհված հերոսներից էր խոսում, հենց նոր էի քեզ հիշել, միտումնավոր չէի գրում։ Դասարանում տոթ էր, երբ ուսուցչից թույլտվություն էի վերցնում, ուսուցիչը հումոր արեց.
-Կզգուշանաս՝ չգողանան, գիտես, չէ՞, որ պատասխանատուն ես եմ։

Ես չծիծաղեցի: Առաջին անգամն էր, որ անգամ չժպտացի, երբ հետ եկա, նա էլի հումոր արեց։ Հումորասեր ուսուցիչ ունենք»):
-Բարև, ո՞նց ես (օր առաջին):
-Բարև, կարդացել ես նամակս, չես պատասխանում (օր երկրորդ):
-Այսօր քեզ տեսել եմ, երջանիկ ես երևում (օր երրորդ):
-Լավ, էլ չեմ անհանգստացնի, ներիր։
«Դու էլի չես լսելու այս խոսքերը, ես լսում եմ քո մասին շատերից, անգամ՝ չուզելով։ Ես կկիսվեմ քեզ հետ էսպես՝ մտքումս կպատմեմ հենց էնպես, ինչպես աչքերիդ մեջ նայելով էի ասում, չէինք խոսում սոցցանցերով, երևի հենց այս խոսքիս վրա գտար քեզ տողերիս մեջ։
Խոսում էի մեկի հետ, պատմում էր ընտանեկան խնդիրների մասին։ Ասում էր, որ մորից անջատ է, հորից զրկված է, էլի քեզ հիշեցի։ Ների՛ր, քեզ ստիպված եմ հիշում։ Ինչքան դու չես ուզում քեզ հիշեմ, այդքան էլ ես չեմ ուզում հիշել։ Դու ուղղակի լավ ընկերուհի էիր, հիշում եմ դեռ քեզ, ամեն խոսքդ։ Իսկ դու հիշո՞ւմ ես «զեբր», «ամեոբա» մականունները, հաստատ կհիշես, մեր տետրը քեզ մոտ է։ Ինչևէ, լավ մնա»:

-Սյուզի ջան, հլա շորերդ բեր տենամ՝ ի՞նչ ես հագնելու վաղը:

-Դե հագնելու եմ ջինս, բոթաս ու էն կապույտ վերնաշապիկս:

-Հմի սե՞նց տես դասի գնա:

-Հա, ի՞նչ ա, որ:

-Մազերդ շաղ տվա՞ծ:

-Հա, տատ ջան, ինչի՞ ես հարցնում:

-Ի՜, բա մեր վախտով սե՞նց էր, «ֆորմա-ֆարթուկը» հագնում, մի հյուս էինք անում՝ սև բանտիկով։

-Տատ, ի՞նչ հյուս, ի՞նչ բանտիկ:

-Է՜, բալա ջան, մի օր դասից ուշանում էի, մազերս երկու մասի բաժանեցի, որ ավելի հեշտ հյուսեմ ու գնամ դասի: Գնացի, դիրեկտորը մարմնամարզության վախտ անուն-ազգանունս կարդաց, ասավ՝ դուրս արի շարքից, մինչև մազերդ բոլորի նման չես սարքել, դասի չգաս: Էնա՝ մեր դպրոցի աշխատողներն օգնեցին, մազերս մի հյուս արին, նոր դասի գնացի։

-Տատ, հիմա տենց չի։

Չգիտեմ, թե որ ժամանակներում է ավելի ճիշտ եղել, բայց մի բանում վստահ եմ՝ էսպես ավելի լավ է:

Արդեն գիշերվա հազարն է, քունս չի տանում, մտքիս են գալիս իմ թութակները, բացում եմ տետրս ու արագ-արագ սկսում գրել, թե ինչն է ինձ հուզում: Հինգ-վեց տարվա դեպք եմ պատմում:

Ութ տարեկանիս տարեդարձին հայրիկս իր հետ մի վանդակ բերեց տուն: Ես այսօրվա պես հիշում եմ, թե ինչպես իմ սենյակում նստած՝ տարօրինակ ձայներ լսելով արագ-արագ իջա ներքև: Հյուրասենյակի սեղանին դրված էր ուղղանկյունաձև ոչ այնքան մեծ վանդակ, որի մեջ 4 թութակ հանգիստ, առոք-փառոք պիտի ապրեին:
Դե, երբ թութակներին տեսա, աշխարհն իմն էր, քիչ էր՝ ծնունդս էր, նոր ընկերներ էլ ունեցա, էն էլ չորսը, ա՜յ քեզ հրաշք:

Թութակներից երկուսը տղա էին, երկուսը՝ աղջիկ: Այդ հրաշքներից մեկը դեղին էր, մեկը՝ կապույտ, մյուս երկուսը՝ կանաչ: Հիշում եմ, որ մի քանի օր տանջվեցի, թե ինչ դնեմ անունները ու որոշեցի նորից սովորությանս համաձայն, մի ‹‹շաշ›› բան հնարել: Ինչ-որ այսպիսի բան էի դրել՝ Միմի, Նինի ու մյուսներինը անգամ չեմ կարողանում հիշել: Բայց անկեղծ ասած՝ անուններն այդքան էլ մեծ դեր չէին խաղում, ես նրանց աշխարհի չափ սիրում էի: Ամբողջ օրը ուզում էի խոսել սովորեցնել, էն էլ չէր ստացվում` ուրիշ ցեղատեսակի էին: Բայց ասեմ, որ ես շատ շուտ եմ ամեն ինչից հոգնում, թութակների հետ խաղալուց էլ հոգնեցի ու նոր խաղ գտա ինձ համար: Մեկ-մեկ մոռանում էի կերակրել խեղճերին: Անկեղծ ասած՝ նրանց մասին հոգ տանելն ինձ այնքան էլ հաճույք չէր պատճառում:
Ամառ էր: Մի օր արթնացա, գնացի խոհանոց ու նկատեցի փոքր եղբորս ոչ այնքան ուրախ դեմքը: Դե, հարցրի՝ ինչ է եղել ու լսեցի նրա խառնված պատասխանը, որը մինչև հիմա անգիր հիշում եմ.

-Աննա, Միմիի գլուխը չկա, բայց ինքը թռչում ա, էն մյուսն էլ արյունոտ ա, բայց ես չեմ արել, ճիշտ եմ ասում:

Էս խոսքերն ինձ անասելի ցավ պատճառեցին: Արագ գնացի նրանց մոտ, ինքս ինձ հուսադրելով, որ երևի եղբայրս է չարաբաստիկ կատակ արել, բայց… Մի թութակը կերել էր մյուսի գլուխը, որքան էլ տարօրինակ է հնչում: Գնացի ու տեսա էդ ամենն իմ աչքերով: Շատ դաժան տեսարան էր: Հայրս տարավ նրանց չգիտեմ՝ ուր, իսկ հետո միայն երկուսին հետ բերեց: Կարծեմ՝ վաճառողն ասել էր, թե այդ ամեն ինչը եղել է խանդի արդյունք: Ես, անկեղծ ասած, չհասկացա:
Շատ քիչ էր անցել այդ դեպքից: Տատիկս, վանդակի դուռը սխալ բացելով, չէր կարողացել բռնել թութակներից մեկին, ու ես կորցրել էի ևս մի ընկերոջ: Մենակ էր մնացել իմ խեղճ ընկերը: Այդ «հսկայական» վանդակում մենակ էր ապրում: Նա էլ մենակությունից չկարողացավ երկար ապրել: Այնքան էի տխրել: Կորցրել էի իմ 4 ընկերներին ու շատ էի կարոտում:
Մի օր դպրոցից տուն գալու ճանապարհին մի դեղին սատկած թութակ տեսա, մտածեցի, որ դա երևի իմ թութակն է:

Այսօր հիշել եմ նրանց: Հիշել եմ ու չեմ կարող մոռանալ: