Վերջին շրջանում փորձում էի փնտրել այնպիսի հին ավանդույթներ, որոնք դեռ պահպանվել են գյուղում։

Առաջին բանը, որ աչքի է ընկնում, նորածին երեխաների քառասունք պահելու ավանդույթն է, որը մյուս ավանդույթների պես ևս ոչնչացման եզրին է։ Երբ նորածին երեխաներին հիվանդանոցից տուն են տանում, չի կարելի դռան շեմից ներս տանել նրան, մինչև երեխայի հայրը տուն չմտնի և չդիմավորի երեխային։ Այսինքն՝ ոչ թե հայրը գա տուն՝ երեխային ընդառաջ, այլ երեխան՝ հորը։ Մյուս կողմից՝ մինչև երեխայի քառասունքը լրանալը նրան ոչ մեկը չպետք է տեսնի՝ բացի տան անդամներից։ Երեխայի մայրը ևս տանից քառասուն օր չի կարող դուրս գալ։

Ամենից հետաքրքիրը երեխային քառասունքից դուրս բերելն է։ Այդ գործընթացը կատարելու համար անհրաժեշտ է, որ եկեղեցուց մի կնքված տղա կամ տղամարդ բերի այն ամանը, որի միջի ջրով քահանան լվանում է ձեռքերը։ Ապա երեխայի տատը պետք է քառասուն անգամ այդ թասով ջուր լցնի երեխայի գլխին և վերջում օրհնանքներ ասելով՝ դուրս բերի քառասունքից։ Երեխային բարուրելուց հետո այդ լողանալու ջրից են վերցնում ու օրհնանք ասելով՝ խաչ տանում երեխայի վրայով՝ միաժամանակ ջուրը ցողելով երեխայի վրա։ Յուրաքանչյուր լոգանքից հետո մայրը չպետք է կերակրի երեխային, որպեսզի երեխայի բերանի խոռոչից հետագայում հոտ չգա։ Սա գյուղական ավանդույթներից երևի թե ամենապահպանվածն է։

Ուսումնասիրությանս ընթացքում մեր գյուղում աչքովս ընկավ մի զառամյալ ձի, որը սայլ էր քարշ տալիս, իսկ սայլի վրա նստած էին մի փոքրիկ տղա ու նրա պապիկը։ Այդպիսի բան ես տեսել էի հայկական արտադրության հին ֆիլմերում, միայն սայլի հետևից թափվող խոտն էր պակասում ֆիլմում տեսածս պատկերը ամբողջացնելու համար։ Գյուղի ավանդույթներն ու սովորությունները պահողը ծերերն են, և ես հենց նրանց քայլերին էի հետևում։ Օրերս մի ծեր տատիկ եկավ մեր տուն՝ ձեռնափայտը ձեռքին։ Անկեղծ ասած՝ ես նրան չէի ճանաչում, բայց նրա կնճռոտված դեմքն այնպես էր լուսարձակում, երբ նա զրուցում էր մեր տան ամենափոքր մարդուկի հետ։ Ու ինձ համար ամենահետաքրքիրը այդ զրույցում այն էր, որ տատիկը իր ծոցից հանեց մի խաչբառ` հետաքրքիր փաթեթավորմամբ, որի մեջ նա քաղցրավենիք էր դրել։ Երբ նա տվեց այդ փաթեթը երեխային՝ ես պատկերացնել անգամ չէի կարող, որ այդ թերթի մեջ կարող էր կոնֆետ ու թխվածքաբլիթ լինել։ Եվ վերջապես, ուսումնասիրությունս ապացուցեց, որ սովորույթներն ու ավանդույթները ոչ միայն օգնում են ճիշտ դաստիարակություն ստանալ, այլ ամենից հաճախ ունակ են հաճելիորեն զարմացնել։

Վաղուց չէի գրում: Առավոտյան վեր կենալով՝ գնում եմ դպրոց, լիքը տնայիններով բեռնավորված գալիս տուն, մինչև ժամը 18-19-ը դրանք կատարում, հետո՝ պարապում ու մի տեսակ ժամանակ չեմ գտնում սիրածս գործով զբաղվելու համար: Չգիտեմ, միգուցե գրելու ոչինչ չի լինում: Երբ ցանկություն եմ ունենում որևէ բանի մասին գրելու, պոռթկում եմ: Իսկ ես այսքան ժամանակ է՝ պոռթկում չեմ ունեցել: Շրջապատումս ոչինչ չի փոխվել: Նույն դպրոցը, որտեղ արդեն մեկ տարի սովորում եմ: Միայն նոր դեմքեր են եկել դպրոց, որը սկզբից հույս էր ներշնչում, իսկ հետո մի զգացում է լինում, որ այդ նորերն արդեն հին են դարձել: Նույն ճանապարհով ամեն օր քայլում, հասնում եմ դպրոց, նույնով հետ գալիս: Գրեթե նույն ձևաչափի տնային աշխատանքներ եմ անում: Էլի նույն մարդկանց հետ եմ անընդհատ շփվում: Գրեթե ոչ մի տարբերություն չեմ նկատում: Երևի հոգնել էի:

Ոչինչ չեմ գտել գրելու համար: Ոչինչ մտքիս չի եկել, չեմ նկատել արտառոց մի բան, չեմ զգացել մի ուրիշ զգացում, էապես չեմ փոխվել: Տխուր է եղել վիճակս, ինչ արած:
Հիմա չգիտեմ, թե ինչն է փոխվել շրջապատումս: Երբեմն, չէ, միշտ էլ որևէ բան անելիս մեկի ոգեշնչմանն եմ ապավինել, մի նոր բանով եմ ուրախացել ու ուրախությունից ինչ ասես արել եմ: Ուրախությունից մաթեմատիկայի վարժությունները մեծ սիրով եմ կատարել, հանրագիտարանները փորփրել, կարդացել գրքեր, որոնք պատահաբար են ընկել ձեռքիս տակ, անգամ հնդկական սերիալներ եմ դիտել: Ա՛յ, թե ուրախությունը ինչ կարող է անել մեզ հետ: Բայց ինչպես հասկանում եմ, որոշ ժամանակ է, չեմ գտել ուրախության այսպիսի հատիկներ:
Ինչևէ, եթե գրում եմ, ուրեմն արդեն ամեն բան նորմալ է: Պետք է որոնել այն պատճառը, թե ինչու եմ նորից սկսել գրել: Հետաքրքիր է, թե ինչից կլիներ սա:
Ինչ ասեմ, եթե կարդում եք հոդվածներս, ուրեմն սպասեք նորերին: Հետ եմ եկել:

-Բարև, Էլիզ, ո՞նց ես, ի՞նչ կա։
-Բարև, լավ, դո՞ւ, բան էլ չկա, ահավոր միապաղաղ ա ու անկապ։ («Գիտե՞ս, հայրս էլի տանը չի գիշերել: Հա, մայրս քնել էր, ես արթուն էի, սպասում էի նրան։ Այս գիշեր ցուրտ էր, քամի, անձրև էր գալիս, ես մտածում էի՝ միայն ինձ վրա է այդ անձրևը տեղում։ Քամին մտել էր մարմինս, փոթորկում էր հոգիս։ Ես առաջին անգամ արևածագ տեսա։ Ասա՛, որ քեզ հետ էլ էր այդպես պատահել»):
-Պարզ ա, ես էլ եմ լավ, դե, հետո կխոսենք։
-Աղջի, բարև, ես չգրեմ՝ չես հիշի, չէ՞, ի՞նչ կա, ո՞ւր ես։
-Բարև, դմբո, հիմար բաներ մի ասա, ո՞նց կարող եմ քեզ մոռանալ, բան էլ չկա, դասի եմ նստած, էս ի՜նչ շոգ ա։ («Անահիտ, ինչպե՞ս ես, ես դպրոցում եմ, ռազմագիտության ուսուցիչը զոհված հերոսներից էր խոսում, հենց նոր էի քեզ հիշել, միտումնավոր չէի գրում։ Դասարանում տոթ էր, երբ ուսուցչից թույլտվություն էի վերցնում, ուսուցիչը հումոր արեց.
-Կզգուշանաս՝ չգողանան, գիտես, չէ՞, որ պատասխանատուն ես եմ։

Ես չծիծաղեցի: Առաջին անգամն էր, որ անգամ չժպտացի, երբ հետ եկա, նա էլի հումոր արեց։ Հումորասեր ուսուցիչ ունենք»):
-Բարև, ո՞նց ես (օր առաջին):
-Բարև, կարդացել ես նամակս, չես պատասխանում (օր երկրորդ):
-Այսօր քեզ տեսել եմ, երջանիկ ես երևում (օր երրորդ):
-Լավ, էլ չեմ անհանգստացնի, ներիր։
«Դու էլի չես լսելու այս խոսքերը, ես լսում եմ քո մասին շատերից, անգամ՝ չուզելով։ Ես կկիսվեմ քեզ հետ էսպես՝ մտքումս կպատմեմ հենց էնպես, ինչպես աչքերիդ մեջ նայելով էի ասում, չէինք խոսում սոցցանցերով, երևի հենց այս խոսքիս վրա գտար քեզ տողերիս մեջ։
Խոսում էի մեկի հետ, պատմում էր ընտանեկան խնդիրների մասին։ Ասում էր, որ մորից անջատ է, հորից զրկված է, էլի քեզ հիշեցի։ Ների՛ր, քեզ ստիպված եմ հիշում։ Ինչքան դու չես ուզում քեզ հիշեմ, այդքան էլ ես չեմ ուզում հիշել։ Դու ուղղակի լավ ընկերուհի էիր, հիշում եմ դեռ քեզ, ամեն խոսքդ։ Իսկ դու հիշո՞ւմ ես «զեբր», «ամեոբա» մականունները, հաստատ կհիշես, մեր տետրը քեզ մոտ է։ Ինչևէ, լավ մնա»:

-Սյուզի ջան, հլա շորերդ բեր տենամ՝ ի՞նչ ես հագնելու վաղը:

-Դե հագնելու եմ ջինս, բոթաս ու էն կապույտ վերնաշապիկս:

-Հմի սե՞նց տես դասի գնա:

-Հա, ի՞նչ ա, որ:

-Մազերդ շաղ տվա՞ծ:

-Հա, տատ ջան, ինչի՞ ես հարցնում:

-Ի՜, բա մեր վախտով սե՞նց էր, «ֆորմա-ֆարթուկը» հագնում, մի հյուս էինք անում՝ սև բանտիկով։

-Տատ, ի՞նչ հյուս, ի՞նչ բանտիկ:

-Է՜, բալա ջան, մի օր դասից ուշանում էի, մազերս երկու մասի բաժանեցի, որ ավելի հեշտ հյուսեմ ու գնամ դասի: Գնացի, դիրեկտորը մարմնամարզության վախտ անուն-ազգանունս կարդաց, ասավ՝ դուրս արի շարքից, մինչև մազերդ բոլորի նման չես սարքել, դասի չգաս: Էնա՝ մեր դպրոցի աշխատողներն օգնեցին, մազերս մի հյուս արին, նոր դասի գնացի։

-Տատ, հիմա տենց չի։

Չգիտեմ, թե որ ժամանակներում է ավելի ճիշտ եղել, բայց մի բանում վստահ եմ՝ էսպես ավելի լավ է:

Արդեն գիշերվա հազարն է, քունս չի տանում, մտքիս են գալիս իմ թութակները, բացում եմ տետրս ու արագ-արագ սկսում գրել, թե ինչն է ինձ հուզում: Հինգ-վեց տարվա դեպք եմ պատմում:

Ութ տարեկանիս տարեդարձին հայրիկս իր հետ մի վանդակ բերեց տուն: Ես այսօրվա պես հիշում եմ, թե ինչպես իմ սենյակում նստած՝ տարօրինակ ձայներ լսելով արագ-արագ իջա ներքև: Հյուրասենյակի սեղանին դրված էր ուղղանկյունաձև ոչ այնքան մեծ վանդակ, որի մեջ 4 թութակ հանգիստ, առոք-փառոք պիտի ապրեին:
Դե, երբ թութակներին տեսա, աշխարհն իմն էր, քիչ էր՝ ծնունդս էր, նոր ընկերներ էլ ունեցա, էն էլ չորսը, ա՜յ քեզ հրաշք:

Թութակներից երկուսը տղա էին, երկուսը՝ աղջիկ: Այդ հրաշքներից մեկը դեղին էր, մեկը՝ կապույտ, մյուս երկուսը՝ կանաչ: Հիշում եմ, որ մի քանի օր տանջվեցի, թե ինչ դնեմ անունները ու որոշեցի նորից սովորությանս համաձայն, մի ‹‹շաշ›› բան հնարել: Ինչ-որ այսպիսի բան էի դրել՝ Միմի, Նինի ու մյուսներինը անգամ չեմ կարողանում հիշել: Բայց անկեղծ ասած՝ անուններն այդքան էլ մեծ դեր չէին խաղում, ես նրանց աշխարհի չափ սիրում էի: Ամբողջ օրը ուզում էի խոսել սովորեցնել, էն էլ չէր ստացվում` ուրիշ ցեղատեսակի էին: Բայց ասեմ, որ ես շատ շուտ եմ ամեն ինչից հոգնում, թութակների հետ խաղալուց էլ հոգնեցի ու նոր խաղ գտա ինձ համար: Մեկ-մեկ մոռանում էի կերակրել խեղճերին: Անկեղծ ասած՝ նրանց մասին հոգ տանելն ինձ այնքան էլ հաճույք չէր պատճառում:
Ամառ էր: Մի օր արթնացա, գնացի խոհանոց ու նկատեցի փոքր եղբորս ոչ այնքան ուրախ դեմքը: Դե, հարցրի՝ ինչ է եղել ու լսեցի նրա խառնված պատասխանը, որը մինչև հիմա անգիր հիշում եմ.

-Աննա, Միմիի գլուխը չկա, բայց ինքը թռչում ա, էն մյուսն էլ արյունոտ ա, բայց ես չեմ արել, ճիշտ եմ ասում:

Էս խոսքերն ինձ անասելի ցավ պատճառեցին: Արագ գնացի նրանց մոտ, ինքս ինձ հուսադրելով, որ երևի եղբայրս է չարաբաստիկ կատակ արել, բայց… Մի թութակը կերել էր մյուսի գլուխը, որքան էլ տարօրինակ է հնչում: Գնացի ու տեսա էդ ամենն իմ աչքերով: Շատ դաժան տեսարան էր: Հայրս տարավ նրանց չգիտեմ՝ ուր, իսկ հետո միայն երկուսին հետ բերեց: Կարծեմ՝ վաճառողն ասել էր, թե այդ ամեն ինչը եղել է խանդի արդյունք: Ես, անկեղծ ասած, չհասկացա:
Շատ քիչ էր անցել այդ դեպքից: Տատիկս, վանդակի դուռը սխալ բացելով, չէր կարողացել բռնել թութակներից մեկին, ու ես կորցրել էի ևս մի ընկերոջ: Մենակ էր մնացել իմ խեղճ ընկերը: Այդ «հսկայական» վանդակում մենակ էր ապրում: Նա էլ մենակությունից չկարողացավ երկար ապրել: Այնքան էի տխրել: Կորցրել էի իմ 4 ընկերներին ու շատ էի կարոտում:
Մի օր դպրոցից տուն գալու ճանապարհին մի դեղին սատկած թութակ տեսա, մտածեցի, որ դա երևի իմ թութակն է:

Այսօր հիշել եմ նրանց: Հիշել եմ ու չեմ կարող մոռանալ:

Նշանավոր անձնավորությունը նստում է Երեվան-Երասխավան ճեպընթացը:

-Վաղ առավոտ էր, ցուրտ, տեղական ժամանակով ժամը վեցը: «Երևան» կայարան կառամատույցի առջև կանգնած էր այն գնացքը, որը Հարավկովկասյան երկաթուղային տեղեկագրքերում մեծարվում է որպես «Երեւան-Երասխավան» ճեպընթաց:

-Ի՞նչ ես խոսում:

-Ճեպընթացը բաղկացած է վագոն ռեստորանից, մեկ ննջարան-վագոնից և երկու վագոնից, որոնք հարմարեցված են տեղական հաղորդակցության համար:

-Լսի: Ես էլ ու հավանաբար դու էլ հոգնած ենք: Էս ճեպընթաց չի: Էս սովորական գնացք ա, որը բաղկացած ա ընդամենը վագոններից: Ես քո հետախուզական արկածների ժամանակը չունեմ: Խելոք կնստես, որ մարդավարի հասնենք Արարատ: Լա՞վ:

-Սկսվե՜ց: Լսիր, քո աշխարհում բացի քեզնից ուրիշ էլ ո՞վ կա: Ախր, չե՞ս հասկանում էս ամենը պատահականություն չի: Ինձ տիեզերքն ա նույն ժամին ուղարկել, որ ինչ-որ սպանություն բացահայտեմ:

-Նախ, քեզ տիեզերքը չի ուղարկել, մամադ ա կանչել: Հետո էլ՝ ի՞նչ սպանություն: Գժվե՞լ ես: Էս արևելյան ճեպըթնացը չի, դու էլ Էրքյուլ Պուարոն չես:

-Պա՜հ, բա էն մարդը, որ վագոնի դռան մոտ փայլուն համազգեստով պճնված կանգնած է, հեչ նման չի՞ ֆրանսիական բանակի երիտասարդ լեյտենանտ Դյուբոսկին, ու որը հիմա խոսում է փոքրամարմին մարդուկի հետ, ինչպես գրքում էր:

-Չէ, Պուարո ջան: Էն մարդը լեյտենանտ չի, այլ Զորիկ ձյաձյան է, իսկ փոքրամարմին մարդուկը` տոմս հավաքողը:

-Սարսափելի ցուրտ է:

-Արդեն շարժվում ա գնացքը, կխնդրեի, որ դադարեցնես ստեպ-ստեպ պաճուճազարդ նախադասություններդ, որոնք արտասանում ես ամենանրբին հայերենով, քանի որ դու երբեք Պուարո չես դառնա:

-Բայց դու լրիվ Մսյո Բուկն ես, լսի:

Ես այս ոչ խոստումնալից զրուցակցիս հետ գնալու էի երկար ու անխուսափելի ճանապարհ, որն անցնելու էր Արարատյան դաշտավայրի գեղատեսիլ հովիտներով: Քամին սառն էր, ինչպես նրա անտարբերությունը, որը հետզհետե լցնում էր իմ համբերության բաժակը: Զրուցակիցս քնեց, իսկ ես պարապությունից սկսեցի ուսումնասիրել մարդկանց: Դիմացս մի կին էր նստած, որը հավանաբար անգլիացի էր: Երիտասարդ, բարեկազմ, սևահեր, արտաքինից մի 30 տարեկան: «Նա իրեն շատ անկաշկանդ, անկախ էր պահում և դատելով այդ ամենից նա չափազանց գործնական է»,-եզրակացրի ես: Հագին կար մուգ գունավորմամբ բարակ կտորից ճամփորդական զգեստ` չափազանց հարմար վագոնի պայմաններում: Վախեցած նայեցի կողքս` զրուցակցիս, ու հանգստացած շունչ քաշեցի, որ քնած է, թե չէ մտածածս լսելուց հետո կասեր` «Չէ՛, ինքն էլ միս Դեբենհեմը չի, Գայան ծյոծյան ա»:

Արդեն 30 րոպե ճանապարհ էինք անցել, բայց ոչ մի սպանություն չէր կատարվել: Ինչ անհետաքրքիր է, իզուր էի նախապատրաստել Պուարոյի կերպարը:

Հանկարծ տեսնեմ նույն կինը դուրս եկավ մեր վագոնից:

«Հետաքրքիր է»,- մտածեցի ես: Սկսեցի հետևել նրան, և տեսա, որ խոսում է մյուս վագոնի անծանոթ պարոնի հետ: Հազիվ լսեցի, որ տիկինն ասաց. «Շուտով ժամանակը կգա»: Ի՞նչ ժամանակ: Հա՜, հիշեցի: Սպասում են հարմար առիթի՝ սպանության համար: Ավելի լավ է արթնացնեմ նրան, որ հավատա ինձ: Բայց չէ, է, չի հավատա ինձ: Ես մենակ կբացահայտեմ էս ամենը: Լավ, բայց էս անգլիացիները լավ էլ հայերեն են խոսում, կմտածես, թե հայ են: Այս ամենը ծրագրել են, զուտ իրականությունը թաքցնելու համար:

Քիչ ժամանակ հետո նույն տիկինը բաժակով ջուր բերեց իր մոտ նստած ծեր կնոջը: Բայց դե ես հո՞ հիմար չեմ: Էդ ջուր չի: Էդ թույն ա: Ուրեմն էս ծեր կնոջն են ուզում սպանել: Ինչ մեղք է, շատ անուշիկ տատիկ է:

-Հը՞ն, դիմանո՞ւմ ես պարապությանը,- արթնացավ նա այն ժամանակ, երբ պետք չէր:

-Չէ՜:

-Ի՞նչ՝ չէ: Չե՞ս դիմանում:

-Հա, հա:

-Հա, հա՞:

-Չէ, չէ, չէ՜…

-Թե մի բան հասկանում եմ…

Հենց այդ ժամանակ տատիկը խմեց ինչ-որ նյութով լի բաժակը: Ես հասկացա, որ ամեն ինչ կորցրեցի: Ստուգեցի դեղատուփս: Տեսա, որ մոտս միայն «Մեզիմ» է: Էդ դեղն էլ, միայն ստամոքսի խանգարման համար էր կարծեմ օգտագործվում: Երևի: Ուֆ… Ամեն ինչ կորավ: Վայ, ոնց նշտարիկով կսպանեի սրան: Ասա` քնած էիր, քնեիր, մտածեցի ես:

Էդ պահին նկատեցի, որ տատիկը գունատվեց ու սկսեց դժվար շնչել: Չհամբերեցի ու մոտեցա:

-Տատիկ ջան, էն բաժակի միջինը ամբողջությամբ խմեցի՞ր:

-Հա: Դո՞ւ էլ էիր ծարավ:

-Մոտս միայն էս դեղն է: Կուզեի օգնել: Բայց երևի ուշ է:

-Ի՞նչ իմացար:

-Դե ես գիտեի, որ էն երիտասարդ կինը վատ մտադրություններով էր կողքդ:

-Աղջիկս էր:

-Բայց ինչ դաժան ա, ո՞նց եք դիմանալու էս ցավին: Աղջիկը… Մորը…

-Վիրահատված եմ, ու նարկոզից նոր եմ դուրս եկել: Իմ դեպքում դաժան չի, նորմալ է:

-Ո՞նց, բա ձեզ չպիտի սպանեի՞ն:

-Եթե վիրահատությունը սպանություն է, ուրեմն 13-րդ անգամ եմ սպանվում:

-Հա-, հուսահատված ասացի ես:

Փաստորեն տատիկի մոտ հետվիրահատական շրջան էր, ոչ թե թունավորում, իսկ երիտասարդ կինը` անգլիացի չէր, այլ տատիկի միակ հայ դուստրը, որը խնամում էր նրան: Ես էլ Պուարոն չէի, որը ճեպընթացից դուրս եկավ Արարատի կանգառում, իսկ նա` նա էր, սառը ինչպես անտարբերությունը և իրական, ինչպես մսյո Բուկը: