Ես ապրում եմ Ուջան գյուղում: Ապրիլի սկիզբն էր. 2016 թվական: Ամսի երկուսին սովորականի պես գնացի դպրոց: Երրորդ ժամն էր. հանրահաշիվ: Ուսուցիչս ներս մտավ դեմքի մռայլ արտահայտությամբ: Ուշադրություն չդարձրինք: Չէր խոսում: Տնայինները չստուգեց: Ես էլ, գոհ մնալով իրավիճակից, խորասուզվեցի համացանցի մեջ.

-Երեմյա՛ն, դո՛ւրս արի ֆեյսբուքից, մտի՛ր իրականություն: Ղարաբաղում էլի շատ խառն ա:

Ոչինչ չպատասխանեցի: Նրա խոսքերն ասես ընկնող երկնաքար լինեին, որոնք, հասնելով ուղեղիս, ցրիվ-ցրիվ եղան: Ամբողջ դասաժամը անցավ լուռ ու մունջ: Ուսուցիչս սառած նայում էր մի կետի. մերթընդմերթ միայն հոգոցներ էր հանում: Մտածեցի՝ դե երևի տղայի մասին ա մտածում, չէ՞ որ նա էլ էր Ղարաբաղում ծառայում: Հետո միայն հասկացա, որ ենթադրությունս սխալ էր:

Այդ օրը, զարմանալի էր, բայց շտապեցի տուն, չմնացի դպրոցի բակում, չխաղացի ընկերներիս հետ: Տուն հասնելուն պես սկսեցի փնտրել հորս. ուզում էի ճշտումներ անել: Փնտրեցի տանը, այգում:

-Մա՛մ, պապան ո՞ւր ա:

-Զանգի՛, իմացի՛:

-Օ՜ֆ, վիճե՞լ եք: Չես ասում, մի՛ ասա, հեսա կզանգեմ…

-Կամավոր ա գրվել: Գո՞հ ես:

Սառը ջուր թափվեց գլխիս. թերևս այսպիսի ազդեցություն թողեց ինձ վրա մորս երկու բառանոց նախադասությունը: Եզակի դեպքերից էր, որ էլ հարցեր չտվեցի, հարցախեղդ չարեցի: Ամեն ինչ պարզ էր: Էլ ի՞նչ հարցնեի:

Ու անցավ քսան օր: Օրեր, որոնք ուղեկցվում էին կես ժամը մեկ կրկնվող լրատվական ծրագրերով. «Այսօր ժամը 9:00-ի դրությամբ թշնամին 86 անգամ խախտել է հրադադարը: Հայ սահմանապահների ուղղությամբ արձակվել է…»: Նախադասություն, որի այլևս չհնչելուն սպասում էր մի ամբողջ ժողովուրդ: Օրեր, որոնք ստիպեցին ինձ միանգամից մեծանալ: Պապան կգա, հաստատ կգա: Ոչ մի անգամ չխոսեցի նրա հետ, նեղացել էի. ինչի՞ գնաց: Մռայլ օրերն անցան: Կամաց-կամաց հարաբերական անդորր հաստատվեց սահմանին, հայրս տուն վերադարձավ: Նույն պապան էր, ինձ համար ոչինչ չէր փոխվել: Հետո միայն նրա աչքերի մեջ տեսա, որ իր կեսը Ղարաբաղում էր մնացել՝ սահմանին կանգնած զինվորի կողքին: Երբ ամեն ինչ տեղն ընկավ, սկսեցի հարցախեղդ անել հորս, բայց տվածս ոչ մի հարց չստացավ իր պատասխանը: Հայրս չխոսեց, չպատմեց.

-Պատերազմը իմ ջահել վախտվա կիսահորինված պատմությունները չի, որ քեզ պատմեմ, ի՛մ աղջիկ: Ով մի անգամ պատերազմ է տեսել, երբեք չի խոսի ու չի պատմի:

«Ուսուցիչս էլ չէր խոսում»,- հորս խոսքերից հետո մտաբերեցի ես: Որոշ ժամանակ անցավ, բայց հայրս համառորեն լռում էր: Որոշեցի գնալ ընկերների մոտ: Ակամա սիրտս, թե բանականությունս ինձ ուղղորդեցին դեպի Հարություն Մկրտչյանի, կամ ինչպես գյուղում են ասում՝ պարոն Հարութի տուն: Այգում գործ էր անում: Մի կողմից փայտ էր կոտրում, իսկ մյուս կողմից նռնենիներն էր ծածկում: Դե, սկսնակ էի, ի՞նչ հարցեր պիտի տայի, իհարկե, կիսատ և կցկտուր:

-Հոպա՛ր Հարութ, ի՞նչ տարբերություն կար իննսուներկուսի ու երկու հազար տասնվեցի միջև:

-Մեր տղերքը՝ տասնութ տարեկան մեր զինվորները, շատ-շատ պատրաստված էին, ես իրանց ցավը տանեմ, «դուխները» տեղն էր, իրանց հոգուն մեռնեմ:

Այս խոսքերից հետո, ես էլ ավելի ապահով զգացի ինձ, ու հպարտության զգացումն անցավ մարմնիս միջով՝ փշաքաղեցնելով ինձ:

-Ի՞նչ պատմեմ քեզ, ախպո՛ր աղջիկ: Պատերա՞զմը:

Լռում էր, անընդհատ լռում: Հայացքն էլ սառեցնում էր մի կետի: Ինձ համար ցավալի թեմա էր, ուզում էի ավելի շատ իմանալ, ավելին լսել:

-Կա՞ մի բան, որի մասին մինչ սահման գնալդ չէիր մտածել երբեք, իսկ այնտեղ սկսեցիր խորհել դրա մասին:

-Երբ հեռու ես լինում, ընտանիքի հոգսը էլ ավելի է ծանրանում: Հա՛, նվիրված ոգով գնացել էի, բայց մտածում էի՝ տեսնես Սառան ի՞նչ արեց: Այգիները մնացին առանց էտելու:

Նորից լռում էր: Ուշադրությունս շեղելու համար սկսում էր փայտի կտորները շարել իրար վրա: Շատ բան կար ասելու, բայց լռում էր:

Անցան օրեր: Շատ պատահական մի օր, երբ արդեն մոռացել էր կիսատ թողած գործի մասին, մեզ հյուր եկավ հորս մարտական ընկերը՝ Մհեր Գինովյանը: Ես վերսկսեցի կիսատ թողած գործս: Նախկին ֆիդայի, մայոր, ապա մանկավարժ, և այժմ կյանքի բերումով շինարար Մհեր Գինովյանը տասնվեց տարեկանից սահմանում է: Տանից փախավ սահման հասնելու համար ու այդ օրվանից սահմանը դարձավ նրա տունը: Չկային հարցեր, մտերմիկ զրույց էր: Ուղղակի խնդրեցի չռել, մի քանի բան պատմել: Ու պատմեց: Պատմեց Ջնջիլ Սամվելի, Կապիտան Անդոյի, Լարվենտի, Մուշեղի հետ անցկացրած օրերի մասին.

-Կռիվը մի անուն ունի՝ վատ,- անընդհատ կրկնում էր նա,- չկա արդար, անարդար կռիվ: -Կռվում ես, ուրեմն արդեն վատ է: Ես, հայրդ ու մյուս քաջերը, երբ ճամփա էինք ընկնում, ոչ մի բանի մասին չէինք մտածում: Միայն ուզում էինք վայրկյան առաջ տեղ հասնել: Ծրագրավորված քայլերով ֆիդայի չեն դառնում: Երբեք չեմ սիրել, երբ ասում են, թե թող ուրիշը գնա: Չէ՛, էդպես չի, ես չգնայի, հայրդ չգնար, բա ո՞վ գնար: Ազգը մենք ենք ու միասին ուժեղ ենք:

Խոսեց, բայց հետո էլի լռեց: Լռում էր, ու այդ լռությունը սաստող էր, պարտավորեցնող: Ամեն արտահայտությունց հետո ագահաբար ծխում էր՝ մերթընդմերթ ներողություն խնդրելով, ու լցված աչքերի տակից ժպտալով ինձ:

-Ինչպե՞ս իմացար պատերազմի մասին, հոպա՛ր:

-Գնում էի աշխատանքի: Զանգեցին Արցախից ու մենակ մի բան ասացին. «Մհե՛ր, պատերազմ է»: Չէի հավատում, մտածում էի՝ կատակ է: Կարծես «Հին օրերի երգը» ֆիլմի այն կադրը լիներ, երբ հուշարարը դուրս է գալիս իր տեղից ու գոռում՝ պատերազմ է, բայց թատրոնում ոչ ոք նրան չէր հավատում: Ես էլ Նիկոլն էի ու միայն այն ժամանակ հավատացի, երբ հասա քաղաք ու ընկերներիս տված հասցեում գտա Թալիշից եկած մի քանի ընտանիք: Դառը իրականություն էր, կատակ չէր: Առանց մտածելու մեքենայիս բանալիները հանձնեցի գործըկերներիս, պատվիրեցի կրակ վառել, խորոված անել ու խմել խաղաղության կենացը. լրիվ այլ նպատակով այդ օրը գառ էի մորթել, ու մեքենայիս մեջ էր այն: Ես գնացի՝ խնդրելով ու պահանջելով կատարել պատվերս: Գնացինք: Հասանք սահման: Ու հենց առաջին գիշերն էլ «վայելեցինք» թշնամու վայրագությունների դառնությունը:

Լռեց: Այս անգամ այլևս չշարունակեց: Լռություն, որն ինձ ստիպեց խորհել հայրենիքիս կյանք արժեցող խաղաղության մասին:
Լռություն կա, որ խոսուն է:

Վերջերս սկսել եմ շատ մտորել և մտորումներիս հաջորդ թեման մարդիկ են, որոնք միշտ բողոքում են։ Ինչպես ուսուցիչներն են ամեն ծնողական ժողովի բողոքելու մի բան ունենում, այնպես էլ այս մարդիկ տարբեր առիթներով միշտ բողոքում են։

Կան մարդիկ, որոնք ունեն զգեստապահարան, որի դուռը բացելիս հագուստները թափվում են իրենց վրա, բայց հաջորդ քայլափոխին բողոքում են, որ հագուստ չունեն։ Ամեն չնչին բանից բոլորը բողոքում են։ Բարև ես տալիս՝ բողոքում են, բարև չես տալիս՝ նորից բողոքում են։

Բողոքում են նաև աշակերտները։ Բողոքում են, որ պետք է քննություն հանձնեն, բայց բարեհաջող հանձնելուց հետո կրկին բողոքում են։

Կանայք բողոքում են, որ իրենց տան տղամարդիկ քիչ են վաստակում, բայց երբ շատ աշխատավարձ են ստանում, կամ չեն ասում դրա մասին,կամ նորից բողոքում են։

Երբ հարևանները գալիս են հյուր, սուրճ ես առաջարկում ու հարցնում ես՝ սուրճը դառն են խմում, թե քաղցր, նրանք անպայման ասում են, որ սուրճը լինի իրենց կյանքի պես դառը և անսեր։ Սուրճը խմելու ընթացքում բողոքում են, որ չեն կարողանում քնել ու կես ժամ հետո նորից սուրճ են խմում։

Մարդիկ, չգիտես՝ ինչու, սկսել են իրենք իրենց հակասել։ Նրանք ասում են մի բան, բայց անում են հակառակը, ու այդ ամենը դառնում է բողոքելու պատճառ։ Բայց իրենց բողոքներում չեն նշում իրենց անունը, բոլոր անհաջողություններում մեղավոր է ինչ-որ երրորդ անձ։

Մարդիկ դարձել են վատատես։ Վատատեսությունը հայերին բնորոշ չէ, բայց միշտ բողոքելը դարձել է ազգային նկարագիր:

-Գիտե՞ք, թե ինչ է կոռուպցիան:

-Այո, գիտեմ, թե ինչ է կոռուպցիան՝ կաշառք, հովանավորչություն, պետական փողերի լվացում (Գեղամ Վարդանյան, Երևան, 43 տարեկան, լրագրող):

-Կոռուպցիա՞ն, իհարկե գիտեմ: Հայաստանում, ի դեպ, բավականին տարածված է: Գումարի միջոցով հասնել ուզածիդ, կաշառքը, դիրքը, շանտաժը, որ կոռուպցիայի հիանալի օրինակներ են (Նանե Վարդանյան, Երևան, 14 տարեկան, աշակերտ):

-Երբ գումար կամ նվեր են տալիս իրենց գործը առաջ տանելու համար՝ դա կաշառքն է: Երբ որ կաշառքը մեծ մասշտաբներ է ընդունում, կամ կաշառում են պետական պաշտոնատար անձի, այդ դեպքում սովորական կաշառակերությունը դառնում է կոռուպցիա: Այսինքն՝ կոռուպցիան այն է, երբ կաշառքը մուտք է գործում պետական համակարգ (Ռուզաննա Ազիզյան, Երևան, 41 տարեկան, լրագրող):

-Համակարգային հանցագործություն է: Տվյալ համակարգում վերևից ներքև ոչ թե համակարգի շահերից բխող գործողություններ են կատարվում, այլ հակառակը. ամեն ինչ կատարում են իրենց անձնական շահի համար: Այդ թվում և համակարգի աշխատողներից կարող են շահույթ ստանալ, և համակարգից դուրս մյուս անձնավորություններից (Վազգեն Վարդանյան, Երևան, 70 տարեկան, թոշակառու):

-Կոռուպցիան՝ պաշտոնական դիրքի չարաշահումն է (Գայանե Ղուկասյան, Երևան, 68 տարեկան, թոշակառու):

-Հավատո՞ւմ եք, որ Հայաստանում մի օր կվերանա կոռուպցիան:

-Չեմ հավատում, որ կոռուպցիան կվերանա ոչ միան Հայաստանում, այլ նաև ամբողջ աշխարհում: Ուղղակի կարող է չափերը կրճատվեն, ու այդքան ակնհայտ չլինի կոռուպցիայի ազդեցությունը մարդկանց առօրյա կյանքում (Գեղամ Վարդանյան, Երևան, 43 տարեկան, լրագրող):

-Հայաստանում կոռուպցիայի վերացմանը դժվար է հավատալ: Կարծում եմ՝ հնարավոր է, բայց բավականին տանջվել է պետք (Նանե Վարդանյան, Երևան, 14 տարեկան, աշակերտ):

-Այո, իհարկե հավատում եմ (Ռուզաննա Ազիզյան, Երևան, 41 տարեկան, լրագրող):

-Դժվարությամբ, բայց՝ գուցե (Վազգեն Վարդանյան, Երևան, 70 տարեկան, թոշակառու):

-Ոչ, չեմ հավատում (Գայանե Ղուկասյան, Երևան, 68 տարեկան, թոշակառու):

-Ինչո՞ւ չի վերանա:

-Չի վերանա, որովհետև կոռուպցիան այնքան հին է, որքան մարդկությունը: Զուտ հայաստանյան երևույթ չէ կոռուպցիան: Բայց կարող ենք քննարկել ծավալների կրճատումը, ու այո՛, հավատում եմ, որ ժամանակի ընթացքում կոռուպցիայի ծավալները Հայաստանում կկրճատվեն (Գեղամ Վարդանյան, Երևան, 43 տարեկան, լրագրող):

-Որովհետև արդարություն չկա (Գայանե Ղուկասյան, Երևան, 68 տարեկան, թոշակառու):

-Եթե կվերանա, ի՞նչ է դրա համար պետք: 

-Պետք է ուժեղացնել հակակոռուպցիոն օրենսդրությունը: Պետք է աշխատեցնել եղած օրենքները: Պետք են կոռուպցիայի դեմ հաղթանակի մի քանի լավ օրինակներ, որ հասարակությունը տեսնի, որ իրավիճակը փոխվում է: Պետք է մարդիկ իրենք դա ամոթ համարեն ու կաշառք չտան (Գեղամ Վարդանյան, Երևան, 43 տարեկան, լրագրող):

-Առաջին հերթին կարևոր է երիտասարդ բնակչության մտածողությունը, մնացածը ինքն իրեն կլուծվի (Նանե Վարդանյան, Երևան, 14 տարեկան, աշակերտ):

-Կամքի ուժ (Ռուզաննա Ազիզյան, Երևան, 41 տարեկան, լրագրող):

-Միայն արդարություն, դատական համակարգի անկախություն և արդարության հաստատում (Վազգեն Վարդանյան, 70 տարեկան, թոշակառու):

Հարցումներն անցկացրեց Լիլիթ Վարդանյանը

Հենց այս պահին դու շատ սխալ ես մտածում, հոդվածս ուսուցիչների մասին չէ, այլ հենց իմ: Չէ, ես ամենևին չեմ որոշել ուսուցչուհի դառնալ, արի՝ ես պատմեմ, դու որոշիր մասնագիտությունս:

Եվան՝ փոքր քույրիկս, միայն կենսաբանորեն է մայրիկիս աղջիկը, Եվային մեծացրել ու շարունակում եմ մեծացնել ես: Չէ, ես մայրիկիցս չեմ բողոքում, նա հիանալի մայր է, միայն թե իր աշխատողների համար: Դե, նա մեզ համար է աշխատում, ու ես նրան շատ եմ սիրում:

Հիշում եմ, երբ իմացա, որ երկրորդ քույրիկն եմ ունենալու, լաց եղա, իսկ հիմա ուրախությունից եմ լաց լինում, որ տան դատարկությունը լցնում է իր ժպիտով և իր հումորներով, որոնք ամենևին էլ ծիծաղելի չեն:

Առավոտյան արթնանալուն պես բղավում է.

-Մա՛մ,- բայց ձայն չկա:

-Մինենա՛,- ու ես վազում եմ իր մոտ:

Տուն-տունիկից սկսած մինչև շունիկ-շունիկ խաղում եմ հետը: Ու հետո էլ հարցնում են՝ ո՞նց է Եվան քեզ այսքան շատ սիրում: Մեկ-մեկ շփոթվում ու ինձ է ասում «մամ»:

Մի քանի օր առաջ ջերմությունը կտրուկ բարձրացավ, կարծես թե աշխարհը շուռ էր եկել: Ոչ մի դեղ չէր օգնում, հիշեցի՝ ինչ էր ասել հայրիկս. պիտի արագ սառը ջրով լոգանք ընդուներ: Իսկ ես ստիված էի նրա հետ հավասար սառը «վարդավառ» խաղալ: Ճաշեցինք, և Եվան արդեն լավ էր զգում:

Պապիկս մեր տանն էր, նայում էր մեզ ու ասաց.

-Միլ, տեսնես Եվան քո պարտքի տակից ո՞նց ա դուրս գալու:

Արդեն դուրս է եկել. իմ ուրախությունն է…

-Սեր ունե՞ք,- հարցնում եմ։

-Ի՞նչ,- ուրվական տեսած հայացքով դեմքիս է նայում տարեց վաճառողուհին։

-Սե՛ր,- ավելի շեշտակի կրկնում եմ ես։

-Չէ, աղջի՛կ ջան,- ու ծիծաղելով, կարագը փաթեթավորելով, շարունակում է,- չունենք։ Վաղուց ա վերջացել։ Համենայնդեպս՝ ինձ մոտ։ Բայց դու ինչի՞ ես սեր փնտրում։ Ջահել ես, սերն ինքը քեզ կգտնի։

Ժպտում եմ ու դուրս գալիս։ Ինձ սեր պետք չի, ես չէի ուզում սեր գնել, ուզում էի սիրո գինը հասկանալ։ Ինչո՞ւ ենք մենք մեկ-մեկ էդքան թանկ վճարում դրա համար։ Սիրում ենք ու հիասթափվում, իրար կորցնում ենք հազար անգամ ու ընդամենը մի քանի անգամ գտնում։

Ահ, չէ՛, ես կոտրված սրտով ու տխուր, ծեծված տեքստեր գրող հերթական մեկը չեմ:

Ի վերջո, ուզում եմ հասկանալ՝ ի՞նչ է սերը։ Արժեք ունի՞ այն արդյոք, կամ կարելի՞ է գին սահմանել դրա համար։ Չգիտեմ։

Սերն ինչ-որ մեկի անկեղծ ժպի՞տն է, թե՞ մարդու սեփական էգոն, երբ դու ասում ես, որ սիրում ես այն մարդուն, ում կողքին քեզ հաճելի է, դու քեզ լավ ես զգում ու չես հարցնում նույնը դիմացինիդ։

Սերը միայնակ մնալու վա՞խն է, թե՞ քեզնից բացի որևէ մեկին երջանիկ տեսնելու ցանկությունը:

Սերը, երևի, ամեն առավոտ ծագող արևը չի, չէ՛, այլ նա, ով հեչ էլ իդեալական չէ, բայց քեզ համար կատարելության է հասնում։

Սերը կուրորեն խանդելն ու դա՝ «շատ սիրելուց է» ասելով արդարացնելը չէ: Դա վստահությունն է՝ ամբողջացած ավելի կարճ բառի՝ «սեր»-ի մեջ:

Սերը տարօրինակությունն է, նաև: Ես սիրում եմ Շերլոկ Հոլմսի բաճկոնն ու միսիս Հադսոնի պատրաստած թեյը, որի համը երբեք չեմ զգացել:

Դու սիրում ես անձրևը, բայց այն թրջում է նոր հագուստդ, գեղեցիկ մազերդ, դու չե՞ս փորձում փոխել այն, հարմարվում ես, ելքեր ես փնտրում, չես վիճում նրա հետ։ Ուրեմն սերը դիմացինիդ ընդունելն է այնպիսին, ինչպիսին նա կա։

Սերը սիրում է ծայրահեղություն. պիտի կամ չսիրես, կամ սիրուց փշաքաղվես, զգաս՝ ոնց է զգացմունքը երակներովդ հասնում սրտիդ: Միջին աստիճանի վրա մի թողեք: