Իմ սիրելի մայրիկը չի կարող ապրել առանց միջանցքում միացված հինավուրց ռադիոյի ձայնի, հայրիկս ավտոմեքենայի շարժիչը գործի դնելուց հետո անմիջապես միացնում է երաժշտությունը, առանց դրա տեղից չի շարժի մեքենան, ընկերուհիս տուն գնալով դասերից հետո, առաջին հերթին, միացնում է հեռուստացույցը` պարզապես երաժշտության համար, իսկ մոտ ընկերս՝ կարելի է ասել, եղբայրս, տանել չի կարողանում մենությունը և միշտ աղմկոտ շրջապատի փնտրտուքների մեջ է։

Երբ ես նրանցից մեկի տուն հյուր եմ գնում, միշտ խնդրում եմ անջատել, ցածրացնել կամ վերացնել ձանձրացնող աղմուկի աղբյուրների ձայնը։ Առանց առարկությունների լռության խափանիչները անջատվում են, բայց ժամանակավորապես։ Բավական է միայն մեկ րոպեով անէանամ իրականությունից` ընկղմվելով լռության մեջ, և ահա….

Կրկին գովազդի ձայն, փոփ երաժշտություն, լուրեր և խոսակցություններ ոչնչից, մի խոսքով, հետին պլան անցած անհետաքրքիր ֆոն։

Ինձ թվում է՝ այն ստեղծում է այլ կյանքի իլյուզիա, և դա նրանց ինչ-ինչ պատճառներով բավականություն է պատճառում։ Շատ ժամանակակից մարդիկ խուսափում են լռությունից, այն նրանց վախեցնում է։ Առաջին հայացքից այդ ընտրությունը նրանք անգիտակցաբար են կատարում, ինքնագտնումը աղմուկի մեջ նրանց համար հարմարավետության և անվտանգության կեղծ զգացում է ստեղծում: Նրանք անգամ չեն կասկածում, որ աղմուկը հասարակ պատրանք է, բոլոր «հետնանկարների» նման նույնը և անհետաքրքիր։ Չի կարելի ասել, թե նրանք վատ են կամ ոչ ադեկվատ։ Ոչ, բայց այդ հարցը դեռ անպատասխան է. ինչո՞ւ է լռությունը այդպես վախեցնում։ Ինչո՞ւ է մենակությունը նրանց պանիկայի մատնում։ Փորձել դա վերագրել տարիքին՝ կարելի է, բայց դա ելք չէ։

Շատերի համար ի ծնե լռությունը դատարկություն է, և խնդիրը այն է, որ նրանք ոչինչ չունեն այդ դատարկությունը փակելու համար։ Բոլորին թվում է՝ լռություն ասվածի մեջ կյանք չկա…

Կեսգիշեր է։ Խոհանոցում նստած մի բաժակ թունդ թեյը ձեռքիս փորձում եմ հասկանալ՝ ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ եմ ես այսքան ժամանակ լռություն ու մենություն փնտրում, իսկ մարդիկ հակառակը`տանել չեն կարողանում լռությունը։ Ինչո՞ւ է իմ մենակությունը լի ուրախությամբ, իրենցը`դառնությամբ։ Ինչո՞ւ է իմ փրկությունը լռության մեջ, իրենցը` աղմուկի։

Պատասխանը շատ պարզ էր, կարելի է ասել, «պրիմիտիվ»` ուշադրությունը դեպի սեփական ներաշխարհ, և որպես հետևանք՝ լռություն։ Ինչ-որ մի ժամանակից սևեռված եմ ոչ թե դեպի արտաքինը, այլ ներքինը` հոգի կոչվածը։ Սակայն դա էլ չակերտավոր ճշմարտություն է…

Վերջացնելով թեյս եկա հետևյալ մտքին։ Ուղեղը, որը միշտ ինֆորմացիոն քաղց է զգում, ստիպում է տիրոջը աղմուկ փնտրել, և դա բնական է։

2:30 էր: Շտապում էի տանից դուրս գալ, քանի որ պայմանավորվել էի հարցազրույցի համար: Դուրս եկա կանգառ, որպեսզի երթուղայինով շուտ հասնեմ Արմավիրի մյուս ծայրը: Իսկ երթուղայինը ուշանում էր, կամ միգուցե դա իմ շտապողականության արդյունքն էր: Վերջապես եկավ, բարձրացա, զբաղեցրի իմ ամենասիրած տեղը` ամենավերջում պատուհանի մոտ, դրեցի ականջակալներս ու հարմար տեղավորվեցի, բայց երաժշտության ձայնը շատ կամաց էր, որպեսզի լսեի մարդկանց խոսակցությունը. միգուցե մի հետաքրքիր պատմություն ծնվեր: Դե, դա էլ ապագա լրագրողի հետաքրքրասիրության արդյունքն է:

Վարորդը ինչ-որ մեկի հետ էր վիճում, գոռգոռում էր այնպես, որ երաժշտության ձայնը բացարձակ խոչընդոտ չհանդիսացավ լսելու համար:

Հանկարծ ընթացքը դանդաղեց, ու մեքենան կանգ առավ ավտոկայանում: Պետք էր ինչ-որ մեկին սպասել, իսկ ես արդեն ուշանում էի: Բարկացած պատուհանից դուրս էի նայում, երբ աչքս ընկավ քիչ հեռվում խմբված մարդկանց: Երկու ավտոբուս էին կանգնած, մարդիկ շրջապատել էին այն, հետո սկսեցին գրկախառնվել, մի քանիսը անգամ լաց եղան, չհասկացա՝ ինչ էր կատարվում: Այսքան ժամանակ ապրում եմ այս քաղաքում ու չգիտեի, թե ինչ վայր էր դա, ու ինչու էին մարդիկ հրաժեշտ տալիս իրար: Բարձրախոսը թույլ չտվեց, որ հարցս մնար անպատասխան.

-Դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն գնացող ուղևորներին խնդրում ենք տեղավորվել…

Այ, հիմա ամեն ինչ պարզ էր: ԱՐՏԱԳԱՂԹ: Ամեն անգամ, երբ այդտեղով անցել եմ, միշտ նկատել եմ մարդկանց բազմություն, բայց կարևորություն չեմ տվել: Մտածել եմ. Դե, ավտոկայանն է, մարդիկ գյուղերից են գալիս կամ գնում: Եվ ահա, հիմա ինձ համար ամեն ինչ պարզ էր:

Վարորդը գործի դրեց շարժիչը, ու մենք հեռացանք, կարծես կիսատ թողնելով այդտեղ գտնվողների պատմությունները: Գնացինք, առանց հեռվից հրաժեշտ տալու մեր կողքին ապրող մարդկանց, մեր համաքաղաքացիներին, ովքեր քաղաքի շունչն էին, բայց թողնելով այն գնում են շատ հեռու՝ չիմանալով, թե ուր և ինչի հետևից:

Քաղաքս քիչ-քիչ դատարկվում է, փողոցները սակավամարդ են դարձել, շատացել են շենքերը, որոնց վրա «Տրվում է վարձով կամ վաճառվում է» ցուցանակներ են փակցրած:

Երթուղայինում լռություն տիրեց: Վարորդն էլ չէր գոռգոռում: Կարծես վախենում էր, որ իր գոռգոռոցից նեղացած, մի քանիսն էլ ճամպրուկները կհավաքեն… Ուզում էի հանել ականջակալներս ու ասել՝ ես չեմ գնա, կմնամ ու կապացուցեմ, որ ինչքան էլ մեր քաղաքը խամրի ու թվաքանակով քչանա, մի օր մեր շնորհիվ հաստատ կփայլի ու կլցվի մարդկանցով: Չասացի…

Այսպես է վերնագրված հանրակրթական դպրոցի 11-րդ դասարանի «Հասարակագիտություն» առարկայի դասագրքի ամենավերջին դասերից մեկը: Այստեղ խոսվում է պատերազմի և խաղաղության մասին, ջանք գործադրվում պատերազմի պատճառները բացահայտելու, խաղաղության հաստատման ուղիներ փնտրելու համար: Ես կարդում եմ, շարունակ կարդում: Բայց համաձայն չեմ գրեթե ոչ մի մտքի հետ: Պատերազմը՝ որպես հասարակական երևույթ, փորձում են բացատրել բազմաթիվ, բազմազգի ու տարակարծիք փիլիսոփաներ՝ սկսած Պլատոնից ու վերջացրած Կանտով: Վերջինս կարծում է, որ կառավարման հանրապետական ձևի տարածումը կկանխի պատերազմների առաջացումը ու կնշանավորի միջազգային խաղաղության դարաշրջանի հաստատումը: Այս մասը կարդալիս ակամա ժպտում եմ:

-Է՜հ, Կա՜նտ, Կա՜նտ, եթե միայն մեր ժամանակներում ապրեիր..,- ինքս ինձ կամացուկ ասում եմ ես, ապա ավելացնում,- բոլորը ժողովրդավար են, ազատական, բայց… Բայց պատերազմներ են աշխարհի բոլոր անկյուններում:

Հիմա կհարցնեք՝ լավ, ի վերջո, ի՞նչ է այդ պատերազմը: Պատասխանեմ: Գրքում նույնիսկ տրված է դրա պայմանական սահմանումը. «Պատերազմը բռնության ակտ է, որի միջոցով պատերազմող կողմը փորձում է մյուսին պարտադրել իր կամքը»: Բայց մի՞թե: Մի՞թե պատերազմն այս բարդ ստորադասական նախադասությունն է: Չէ՛, հաստատ, չէ՛:

Պատերազմը… Պատերազմը սահմանամերձ գյուղերից երևացող հակառակորդի դիրքերն են, պատերազմը ականների ու փամփուշտների ձայների ներքո խաղացող մանչուկներն են, այդպես ապրել սովորած նրանց ծնողները: Պատերազմը սահմանին կանգնած զինվորական համազգեստով եղբայրներդ ու ընկերներդ են, որոնց վերադարձի օրերն ես անընդհատ հաշվում: Պատերազմը վերջերս տարածված տեսանյութն է, որտեղ հայ դիրքապահները պատժիչ գործողություններ են իրականացնում թշնամու նկատմամբ: Պատերազմն արյուն է ու վիշտ, կռիվ ու ՀԱՂԹԱՆԱԿ: Պատերազմը Քառօրյան է ու այն 100-ից ավելի տղաները, որ անմահացան… Պատերազմը ես ու դու ենք, որ շարունակելու ենք ապրել ու արարել՝ ի հեճուկս աշխարհի…

Ես գտել եմ ինձ համար իսկական ընկերուհի և դրա համար ուրախ եմ: Նա իմ հորեղբոր աղջիկն է: Քույրս հրաշալի ձայն ունի և ստեղծագործելու ունակություն: Ցավոք, երաժշտական կրթություն չի ստացել և չի կարողանում գրել այն, ինչ ստեղծագործում է:

Ես հաճախ եմ դուրս գալիս մեր այգի: Մենք դրկիցներ ենք, և հաճախ եմ լսում նրա ձայնը: Նա հիմնականում երգում է իր ուրախությունների և տխրությունների մասին: Երգում է հիշողությամբ: Իմ թանկագին քույրիկի անունը Հեղինե է, և ես ամբողջ օրը խաղում եմ նրա խուճուճ մազերի հետ: Նա ինձ կոչում է ընկերուհիս, և ես դրանից շատ եմ ուրախանում: Ամռանը Հեղինեն մի օր ինձ կանչեց.

-Ընկերուհի՛ս, դուրս արի՝ զբոսնենք:

Ես արագ դուրս եկա, և նա ինձ պատմեց, որ իր քույրը սովորեցրել է իրեն օգտվել համակարգչից: Այնքան էր ուրախացել: Ես ազատ ժամանակ նրան սովորեցնում եմ որոշ բաներ: Նա 27 տարեկան է: Երևի հիմա կզարմանաք, թե ինչպես կարող են 13 տարեկան և 27 տարեկան աղջիկները ընկերուհիներ լինել, բայց զարմանալու ոչինչ չկա, նա ուղղակի այնքան հաճելի մարդ է: Եվ որքան էլ շրջապատված լինեմ ընկերուհիներով ու ընկերներով, միևնույն է, ես նրան ավելի շատ եմ սիրում ու գնահատում:

Չէ, դեռ ծառայության չեմ գնացել, դեռ չեմ կրում զինվորական համազգեստ, չեմ հագնում զինվորական կոշիկ կամ ավելի ճիշտ, «բատինկա» և չեմ ուտում հալած պանիր կամ «գավիադինով» բորշչ… Հագնում եմ քաղաքացիական շորեր, բոթաս կամ սովորական կոշիկ: Հա, մոռացա, իսկ ճաշերից՝ մամայի պատրաստած «ժարիտը», կամ ինչ լինում է ճաշացանկում: Հիմա երևի մտածում եք, թե ինչ եմ այսպես ձգձգում: Համաձայն եմ ձեզ հետ, դրա համար կասեմ, թե ինչու եմ ես զինվոր:

Ապրում եմ սահմանին:

Լսում եմ կրակոցներ:

Մեկ-մեկ թաքնվում եմ, երբ դուրս եկած եմ լինում գյուղի փողոցներ, ու սկսում են կրակել:

Հարկ եղած դեպքում, երկար ժամանակ պատսպարվում եմ պատերի հետևում, մինչև դադարեն կրակոցները:

Անգիր գիտեմ պատերազմական իրավիճակներում առաջնային գործողությունները:

Գիտեմ գյուղի ապահով վայրերը և ապահով տուն հասնելու ճանապարհը:

Ինձ թվում է, պարտադիր չի կրել զինվորական համազգեստ, որպեսզի զինվոր լինես: Օրինակը բերեցի ինձ վրա, ինչպես տեսաք: Ես հիմա կարող եմ հագնել այդ բոլոր շորերը և վերցնել անհրաժեշտ իրերը, բացի մի իրից, որի անունը զենք է:

Քիչ մնաց, դրա ժամանակն էլ շուտով կգա, կմեկնեմ ծառայության: Իսկ ծառայությունս վերջացնելուց հետո կվերադառնամ հայրենի գյուղ, կշարունակեմ իմ ծառայությունը այստեղ՝ սահմանամերձ Բաղանիսում, ու էլի քաղաքացիական կյանքով: Մինչև մի օր դուրս կգանք փողոց՝ առանց լսողությունը լարելու, աջուձախ ու վերև նայելու, զգուշավորությամբ ու արագ բաց տարածություններով քայլելու: Հանգիստ, պարզապես հենց այնպես զբոսնել: Իսկ մինչ այդ, մենք այստեղ ենք:

Քունս չի տանում… 22:48, մտածում եմ նյութ գրեմ… Հետո, բայց ինչի՞ մասին գրեմ…

Հա, գիտեմ, որ թեմաները կարելի է գտնել, բայց հիմա էս պահին, ինչի՞ մասին կարելի է գրել…

Դե, երևի հայկականի ու հայի՞, կամ ասենք՝ տարակարծության… Երևի քրոջս մասի՞ն, հը՞ն…

Չկողմնորոշվեցի:

Մտածեցի՝ (ասում եմ, ու խաբում ինքս ինձ, որովհետև ոչ մի բան էլ չմտածեցի)։

Վաղը դասի եմ… Երևի շատերդ եք դասի: Լավ է, քնեմ։

Բայց չի ստացվում է, պիտի մի բան գրեմ: Վերջ, Սեդա կենտրոնացի, հիշի ու սկսի…

Հա, ճիշտ է, տրանսպորտ չունենք, հիշո՞ւմ եք՝ ասել եմ, որ նույնիսկ Վանաձոր հասնելու համար պիտի տաքսի վարձես, բայց վերջին մի քանի շաբաթը դա էլ հնարավոր չի: Վերջին տաքսիստը մեկնեց արտագնա աշխատանքի, ու մնացինք էսպես: Քաղաք հասնելու կամ քաղաքից գյուղ հասնելու միակ ձևը «պապուտնի»-ն է, գիտե՞ք՝ դա որն է: Գնում ես, կանգնում ճամփին ու պատահած մեքենայով հասնում տեղ: Կամ՝ կեսը դրանով ես գնում, հետո տրանսպորտը փոխում ես: Կամ հույսդ դնում ես քաղաքաբնակ համագյուղացիների վրա:

Տատիկը էս առիթով ասում ա. «Աշխարհը քանի գնըմ՝ վատանըմ ա: Մի քանի տարի առաջ մենք մեր ավտոբուսն ունեինք, նստինք, գնինք քաղաք, ժամը գիդինք, գեինք եդ՝ մեր տուն… Իսկ հըմի…»

Մի դեպք պատմեմ: Մի օր, ավելի ճիշտ, մի ուրբաթ օր (սա ուսանողների հայրենադարձության օրն է), ուսանող քույրս զանգեց, թե ուզում եմ գամ գյուղ (դե, սա ամեն ուրբաթ կրկնվում է), մաման էլ վարորդներին հերթով զանգեց: Որը զբաղված էր, որը՝ այդ շաբաթ չէր գալու, որն էլ արդեն եկել էր: Քույրս էլ որոշեց գնա կայարան, էնտեղից ավտոբուսով հասնի հարևան գյուղ, ու հետո մի ձևով գա, բայց պարզվեց այդ օրը ավտոբուս էլ չկա:

Պատկերացրեք պատմության ավարտը. հեռախոսի միջից լսվող արտասվախառն ձայն։ Լացելով հետ գնաց մորաքրոջս տուն:

Բայց լավ լուր կա՝ ասում են շուտով մեքենա կլինի, դե մենք էլ հույսներս չենք կտրում:

Շատ լավ, նյութը ստացվեց… 23:08, արդեն քունս տարավ… Հուսամ լավ ստացվեց, չնայած ավելի լավ կլիներ՝ ավտոբուս լիներ, էս նյութն էլ չգրվեր…