Եզդիները արիական ծագում ունեցող հնագույն ժողովուրդ են, ունեն իրենց յուրահատուկ դավանանքը, որը կոչվում է եզդիականություն: Նրանք յուրահատուկ մշակույթի, կրոնի և լեզվի կրողներ են: Իրենց ծագմամբ կապ չունեն որևէ ազգի հետ, և թյուր կարծիք է նրանց քուրդ համարելը: Սխալ է նաև այն, որ եզդիները կրակապաշտ են. եզդիները զրադաշտականության հետ որևէ կապ չունեն: 

Աշխարհում այսօր եզդիների թիվը հասնում է շուրջ երեք միլիոնի: Չունենալով սեփական հայրենիք՝ նրանք սփռված են աշխարհի տարբեր երկրներում:

Հայաստանում ազգային փոքրամասնություններից ամենամեծ թիվն են կազմում հենց եզդիները, ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ շուրջ 60 հազար (պաշտոնական տվյալներով նրանց թիվը տատանվում է 40 հազարի սահմաններում):

Եզդիական համայնքներ կան մեր երկրի թերևս բոլոր մարզերում, ամենամեծ եզդիական համայնքն ունի Արարատի մարզը: Նոր Կյանք գյուղի դպրոցում դասավանդվում է նաև եզդիերեն:

Իմ գյուղում՝ Ոսկեհատում, ևս եզդիական ոչ փոքր համայնք կա: Այստեղ եզդիներն ու հայերն ապրում են կողք կողքի՝ լավ ու վատ հարաբերություններով, երբեմն կիսելով մեկը մյուսի ավանդույթները, հարգելով նրանց սովորույթներն ու դավանանքը: Ձուլումը, որ սովորաբար տեղի է ունենում երկու տարբեր ժողովուրդների միասին ապրելու պայմաններում, հայերի և եզդիների դեպքում այնքան էլ վառ արտահայտված չէ: Ճիշտ է, որոշ դեպքերում նրանք վերցնում են մեր ավանդույթները, մեզ հետ նշում քրիստոնեական որոշ տոներ, երբեմն հաճախում հայկական եկեղեցի, բայց մեծ մասամբ պահպանում են սեփական ազգային դիմագիծը: Ձևակերպումս կարող է մի փոքր կոպիտ հնչել, կամ չվերաբերել մյուս բնակավայրերի եզդիներին, բայց մեզ մոտ այնպիսի տպավորություն է, որ նրանք մեզնից վերցնում են այն, ինչը «ձեռնտու» է իրենց, իսկ մնացած ամեն բան պահպանում այնպես, ինչպես կա: Փորձեմ բացատրել:

Մեր դպրոցում կա մոտ երկու հարյուր աշակերտ, որոնց թվում՝ բավականին մեծ թվով եզդի երեխաներ, սակայն նրանք դպրոց գալիս են ամենաշատը մինչև 5-6-րդ դասարան, իսկ այն, որ եզդի աշակերտն ավարտում է դպրոցը, պատմական իրադարձություն է: Դա կախված է ոչ այնքան նրանց ազգային, որքան տարածաշրջանային մտածելակերպից, այսինքն՝ նույն վիճակը չկա մյուս շրջաններում, անգամ մեր հարևան գյուղերում:

Եթե գոնե մի փոքր ծանոթ եք եզդիների սովորույթներին, անկասկած կիմանաք, որ նրանց կյանքում և ավանդույթներում ամենակարևոր երևույթը ամուսնությունն է: Եզդիներին արգելված է ամուսնանալ այլ ազգերի ներկայացուցիչների հետ, նրանք չեն կարող ամուսնանալ անգամ այլ կաստաների պատկանող եզդիների հետ: Իսկ հասկանալու համար, թե ինչպիսի ծեսով է կատարվում նրանց ամուսնությունը, անհրաժեշտ է գոնե հեռվից հետևել դրան, ուստի նրանց ավանդույթների մասին այսօր չեմ պատմի, այլ կխոսեմ մեկ այլ՝ ավելի կարևոր թեմայի մասին:

Եզդի աղջիկներն ամուսնանում են 14-15 տարեկանում: Այն, ինչը մեզ համար սարսափելի է, սովորական ու նույնիսկ պարտադիր պայման է նրանց համար: Քսան տարեկանում ամուսնացած չլինելը ինչ-որ տեղ նույնիսկ ամոթ է: Երբ հայկական ընտանիքի բակում տեսնում ես երեք գրեթե հասակակից երեխաներ և մեկին՝ ավելի փոքր՝ 1-2 տարեկան, մտածում ես, որ նրանք քույր-եղբայրներ են, իսկ եզդիական ընտանիքում ավելի հավանական է, որ նրանցից մեկը այդ մանկան մայրը լինի, իսկ մյուսներն, օրինակ, ամուսնու եղբայրները: Չգիտեմ, թե սրա որ մասն է այդքան կարևոր ազգային ինքնության պահպանման համար, բայց երևույթը, մեղմ ասած, մեզ համար ընդունելի չէ:

Չեմ ուզում, որ նյութս անհանդուրժողական բնույթ ստանա, բայց միևնույնն է՝ չեմ էլ կարող ասել, որ ընդունում եմ նման «ավանդույթները»: Ախր, երբ աշխարհը զարգանում է, առաջ գնում, նրանք մեզնից ու աշխարհից փորձում են վերցնել իրենց հետաքրքրող, անհրաժեշտ երևույթները, եզդի երիտասարդներն էլ գնալով ավելի ու ավելի են մոտենում մեր հասարակությանը. արդյոք չե՞ն կարող գոնե աստիճանաբար, փոխել այդ քարացած օրենքը:

Երբևէ պատկերացրե՞լ ես քո կյանքն առանց քեզ համար թանկ մարդու, կամ ուղղակի նրանից հեռու: Դե, հա: Մի քիչ դժվար է: Կամ, մտածե՞լ ես, այ, այդ թանկ մարդիկ ովքեր են: Ինչպե՞ս հայտնվեցին քո կյանքում: Ինչո՞ւ են քեզ համար դարձել թանկ, դարձել կարևոր: Իսկ այդ թանկ մարդկանց մասին մտածելիս մտածե՞լ ես, թե դու իրենց համար ինչքան կարևոր ես, կամ ընդհանրապես, կարևո՞ր ես, թե՞ չէ: Երևի քեզ համար էլ թանկ մարդիկ մի քանի խմբի են բաժանվում, չէ՞: Կան, չէ՞, մարդիկ, ովքեր չգիտես էլ ինչու, քեզ համար շատ թանկ են, ու դու սիրում ես նրանց, որովհետև սիրում ես: Սիրում ես, ու վերջ: Ու երևի կլինեն մարդիկ, առանց ում դու ուղղակի քեզ չես պատկերացնում, քեզ կիսատ ու միայնակ ես զգում: Ու կան մարդիկ, ովքեր միշտ-միշտ քո մտքում են, ովքեր քո սրտում են, քո աղոթքներում: Ովքեր միշտ քո կողքին են անկախ նրանից՝ հեռու են, թե մոտ: Ու երևի մեկին, կամ մի քանիսին էլ բախտը մի քանի անգամ է ժպտացել, երևի… Նրանք այդ բոլոր խմբերում էլ տեղ ունեն, մեկում՝ քիչ, մեկում՝ շատ, մյուսում՝ ավելի շատ: Բայց երևի մարդ ինչ-որ երկար, երբեմն էլ փորձություններով լի ճանապարհ պիտի անցնի, ու հետո դառնա կարևոր մեկը: Մի օր էլ հանկարծ հասկանում ես, որ այդ մարդը քո մի մասնիկն է, հասկանում ես, որ անգամ քո ամենաանկեղծ ժպիտներն են այդ մարդու համար: Ու մի օր երևի կհիշես ամեն ինչ, ամենասկզբից… Ինքդ քեզ վրա կծիծաղես ասածդ առաջին խոսքերի համար, կհասկանաս, թե ինչպես սառն ու անտարբեր խոսքերը դարձան ամենաջերմը, կհիշես՝ ինչպես ծանոթացաք, ինչպես մտերմացաք, ու կհասկանաս, թե ինչպես առանց այդ կարևորի երևի անգամ չկարողանաս էլ ապրել, կամ գուցե ապրես, բայց ապրածդ կյանքը անգույնից էլ ավելի անգույն լինի: Երևի առանց այդ թանկի այն կարմիրը, կապույտը, դեղինն ու մյուս բոլոր վառ գույները կկորչեն կյանքիցդ, կամ ուղղակի կթաքնվեն սևի ու մոխրագույնի հետևում, երբեմն էլ քեզ կնայեն ու կծիծաղեն վրադ: 

Հըը՜մմ, երևի շատ փիլիսոփայեցի: Եկեք ուղղակի կարևորենք մեր կարևորին, ամուր-ամուր բռնենք նրան ու բաց չթողնենք, պահենք մեզ մոտ: Ու եկեք սիրենք մեր կարևորին, սիրենք ամբողջ հոգով, սիրենք առանց կասկածների ու վերապահումների: Սիրենք անշահախնդիր, առանց ակնկալիքի: Ու եկեք ասենք մեր կարևորին, որ իրեն շատ ենք սիրում ու հիմարի պես չմտածենք, թե նա դրա մասին գիտի:Դե, հենց հիմա, առանց վայրկյան կորցնելու մոտեցիր, կամ զանգիր, կամ գրիր նրան, ասա, որ շա՜տ-շա՜տ ես սիրում…

Հա, ու եթե բախտդ բերել է, ու դու նրան գրկելու հնարավորություն էլ ունես, գնա, խեղդելու աստիճան ամուր գրկիր ու էլ բաց մի թող, որ չգնա: Հա՜-հա՜, բաց մի թող, թե չէ՝ կգնա: Բաց մի թող, որ չգնա…

Մեր ժամանակներում կրթություն ստանալը շատ հեշտ է և հատկապես ինքնակրթությամբ զբաղվելը: Կան շատ գրքեր, շատ նյութեր, էլ չեմ ասում ինտերնետային նյութերի մասին, որոնց միջոցով հնարավոր է սովորել և զարգացնել գիտելիքները: Այո’, մեր ժամանակներում:

Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք, թե ինչպես են մարդիկ սովորել, երբ անգամ գիրք չեն կարողացել գտնել: Այս ամենի մասին շատ լավ պատկերացում ունի տատիկս, ով ապրել է հենց այն դժվարին ժամանակաշրջանում, երբ ոչ միայն գրքեր չեն եղել, այլև` սնունդ ու հագուստ:

Մի օր նստած դաս էի սովորում, երբ զգացի, որ տատիկս ուշադիր նայում է ինձ և ինչ-որ բան է մտածում:

-Տա՞տ, ի՞նչ ես մտածում:

-Էհ, բալա, մըհեկ, վեր սենց գիրք եք կարդըմ, տեսնըմ եմ, վեր աման հինչ կա, աման հինչով ապահովված եք, ու մտածըմ, վեր տուք շատ լյավ պիտի սըվերեք: Էն վախտ տետրակ չկար գրիլի, վեր դպրոցըմ գրավոր էին տամ, հետո էդ տետրակնին մնըմ էր, հըվաքըմ էին, կապըմ, տանըմ: Մունք ալ քինում էինք էդ տետրակնին վերցնըմ էն սայա (մաքուր) թղթերը կտորըմ էինք, պիրըմ տինըմ ուրուր վիրա, ասեղավ կարըմ, տետրակ սարքըմ, դաս գրըմ:

-Նրանք, ովքեր հնարավորություն չունեի՞ն:

-Սկի, ոչ մինն ալ հնարավորություն չուներ, չկա’ր, ո’չ թուղթ, ո’չ գիրք, ո’չ տետրակ: Պատերազմը պրծալ էր, եկիրը բյուջե չուներ, հո՞ւ նց աներ: Ութերորդ դասարանըմը սըվերիլիս դասարանցիս` Մաշենկան, մի աշխարհագրության գիրք ուներ, մինակ ինքն էր, վեր դասարանըմ ուներ էդ գիրքը: Շարիկը ուրան ախպորը տղան ունք էր ունում էդ գիրքը, Շարիկը իմ ախպերնալ ա, շատ մոտիկ էինք, դե տներն ալ մոտիկ էր, կալիս էր ինձ կանչըմ, քինըմ էինք իրանց տանը քյուրսուն տակ նստըմ, կարդըմ:

Ախպերս շատ խելունքա իլալ, բայց ինքը կեղըմ չոբանություն էր անըմ, մնացածը քինըմ էին Գորիս սըվերըմ, կալիս կեղըմ ըշխադըմ: Հունց սըվերեր, վեր հնարավորություն չկար:

Տասըս ավարտալ եմ, ասալ եմ պիտի քինամ Երևան սըվերեմ:Մերս ասալ ա՝ ինձ միջոց չունեմ քեզ Երևան ղարկիլի: Հորքուրիս հարսը քինըմա Երևան, վեր սըվերի, ասըմա ես քինամ, եդավ տեսնամ հինչա, քեզ ալ կկանչեմ: Վեր ինձ նհետը չէր տանըմ, սկսեցի լաց իլիլը, մի թախտ ունեինք, էն թախտին վիրա նստալ եմ, սկսալ լաց իլիլը: Աչքերս կրմրալ էր: Մերս եկալ ա տեսալ աչքերս կրմրած, հարցրալ, թե հինչ ա իլալ: Ես ալ ասըմ եմ՝ Վարդուշը քինում ա Երևան սըվերիլի, ինձ նհետը չի տանըմ: Մերս եր կենա, քինա Վարդուշի կողքը, ասի՝ բալաս, խնդրըմ եմ Սոնիկին ալ տար նհետդ: Դե վերջը քինըմ եմ: Քինըմ եմ ընդունվըմ ջոկատավարական դպրոց: Վեց ամիս ընդեղ սըվերըմ եմ, բայց օզըմ չեմ մնամ քաղաքըմ, ետ եմ կալիս կեղը: Դեկտեմբերի վերջին եկա կեղը: Սիսիանըմ պիտի ըշխադեի, բայց չէի օզըմ, ասըմ էի՝ պիտի քինամ կեղըմ ըշխադեմ: Եդավ ախպորս կնեկը տեղափոխվեց Սիսիան, ես ալ եկա ստեղի դպրոց ու սկսեցի ջոկատավար ըշխադիլը: Հաջորդ տարին ալ քինացի, ինիստուտի քննություն տվա, կտրվեցի: Սաղ քննությունին տվա, մնաց ալ էր ֆիզիկան, ասեցի՝ սաղի հետ քինամ, վեր տամ, կընդունվեմ՝ շատ լավ, կիլի՝ չեմ ընդունվիլ, չեմ ընդունվիլ: Վերջը, կարացի ոչ ընդունվեմ: Հաջորդ օրը եկալ եմ կեղը, բայց ոչ մինը հըվատըմ չի, վեր չեմ ընդունվալ: Է~, բալաս, հինչ ասեմ, է…

Տատիկս աչքերը լցրեց: Ինչքա~ն է պայքարել կրթություն ստանալու համար: Շատ մեծ հիասթափություններ է ապրել, բայց երբեք չի հուսահատվել:

Հետաքրքիր թեմա է, գնամ նյութ գրեմ, մտածեցի ես: Իսկ նյութ գրելու ընթացքում հյուրասենյակից լսում էի տատիկիս ձայնը.

-Սըվերե~ք, բալաս, սըվերե~ք…