Վերջերս ankakh.com կայքում մի հոդված էի կարդում լրագրող Նաիրի Հոխիկյանի մասին, որը մեր համագյուղացի է, Լիճքից, և հանդիպեցի այսպիսի տողերի.
«2014 թվականն էր: Ավելի քան 5000 կմ շրջել էի Արևմտյան Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում, հանդիպել բազմաթիվ հայերի հետ: Մուշ քաղաքում ուշ երեկոյան հանդիպեցի մի խումբ էթնիկ հայերի, որոնց մեջ կար նաև մի քուրդ տղամարդ: Իսմայիլ անունով այդ մարդն ասաց, որ իր կինն է հայ, 1984-ից փնտրում են նրա ազգականներին, որոնց նախնիները, հնարավոր է, փրկվել են Ցեղասպանության տարիներին»,- պատմում է Նաիրին: Հաջորդ օրը միասին գնում են Իսմայիլի տուն: Նաիրին միանգամից նկատում է, որ Իսմայիլի կինը` 50-ամյա Սուսլին, նման չէ ո՛չ թուրքի, ո՛չ քրդի, հայի արտաքին ունի: Խոսելու ընթացքում էլ թուրքերենի մեջ մի քանի անգամ օգտագործում է «բոյիդ մեռնիմ» արտահայտությունը: «Իմ հարցին պատասխանեց, թե դա լսել է իր հայուհի տատից, չգիտի բացատրությունը, գիտի միայն, որ դրական իմաստ ունի, հարազատներն են իրար այդպես դիմում»: Քիչ անց սենյակ է մտնում Սուսլիի 20-ամյա դուստրը, և Նաիրին այնքան է նրան նմանեցնում իր զարմուհուն, որ քիչ է մնում` հենց նրա անունով դիմի աղջկան: Սուսլին էլ արձագանքում է, թե Նաիրին էլ շատ նման է իր որդուն, որն այդ ժամանակ Ստամբուլում էր: Սակայն դա ընդամենը առաջին տպավորություն էր, որին ոչ ոք լուրջ ընթացք չէր տա, եթե Սուսլին չպատմեր իր նախնիների պատմությունը: «Սուսլիի հարազատները Ցեղասպանության զոհ են դարձել: Բինգյոլի Կնծու գյուղում բոլորին ողջ-ողջ այրել են սեփական տների մեջ: Ողջ է մնացել միայն հայրական կողմի պապը, որն այդ ժամանակ երջանիկ պատահականությամբ գտնվել է Ստամբուլում և թաքնվելով նկուղներում` կարողացել է փրկվել, իսկ ամիսներ անց, երբ վերադարձել է հայրենի գյուղ, գտել է միայն ավերակներ, նույնիսկ ընտանիքի անդամների դիակները չի տեսել: Ամուսնացել է նույնպիսի պատահականությամբ փրկված հայուհու հետ, քրդի անվան տակ ապրել Մուշում: Ծնվել է որդին, հետո՝ Սուսլին և նրա եղբայրները, քույրերը»: Սուսլիի քուրդ ամուսինը խոստովանում է, որ միշտ հոգու պարտքն է համարել օգնել կնոջը՝ գտնելու ազգականներին, գուցե դրանով կարողանա փարատել այն վիշտը, որը նաև իր ազգակից քրդերի ձեռքով է հասցվել սիրելի կնոջը: Հետո Սուսլին պատմում է, որ իր նախնիները Բինգյոլ են գաղթել Ալաշկերտից 1810-ական թվականներին: Նախապապի անունը Ղազար է եղել, որն ունեցել է 3 որդի, իսկ ճանապարհին ծնվել է չորրորդը: Բինգյոլում Ղազարի ընտանիքն ապրել է մինչև 1828 թվականը: Ռուս-պարսկական Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Ղազարը վերցրել է իր որդիներից Հակոբին ու Վարդանին ու գնացել Արևելյան Հայաստան, հաստատվել Ալաշկերտին շատ նման վայրում: Ղազարի երկու ավագ որդիները՝ Մանուկն ու Մարտիրոսը (Մարտոն), մնացել են Բինգյոլում (Սուսլին Մանուկի հետնորդն է): Ավելի մանրամասն զրույցի ժամանակ Նաիրին հանկարծ մի շարք համընկնումներ է նկատում Սուսլիի ու իր գերդաստանների պատմություններում: «Իմ՝ Հոխիկյանների պատմությունը նույնն է, նույն անունները, նույն թվականները, նույն վայրերը: Ղազարը հաստատվել է ՀՀ Մարտունու շրջանի Լիճք գյուղում, որը բացի նրանից, որ ունի հրաշք բնություն, նաև շատ նման է Ալաշկերտի տարածաշրջանին: Ղազարի որդիների՝ Սուսլիի նշած անունները ևս համընկնում են. ես մեր Ղազարի կրտսեր որդու՝ Հակոբի ճյուղի շարունակությունն եմ: Ստացվում է՝ եթե կա ազգակցական կապ, ապա Սուսլիի և իմ վեցերորդ սերնդի պապերը եղել են հարազատ եղբայրներ, մեկը մնացել է Բինգյոլում, մյուսը եկել է Արևելյան Հայաստան… Մի խոսքով` հուզումնալից հայացքներ, գրկախառնություն, արցունքոտ աչքերով բաժանում»:
Ինձ շատ հետաքրքրեց այս պատմությունը, և ես փորձեցի ավելի մանրամասն տեղեկանալ նրա տոհմի մասին: Զրուցեցի նրա հորեղբոր աղջկա՝ Արաքս Հոխիկյանի հետ, ով իմ ուսուցչուհին է:
-Ընկեր Հոխիկյա՛ն, Նաիրին դժվարությա՞մբ գտավ իր ազգակցական կապերը, ինչպե՞ս ստացվեց: Դուք և Ձեր ընտանիքը ինչպե՞ս վերաբերվեցիք դրան:
-Ինչպես գիտես, Նաիրին 2010 թվականին է Արևմտյան Հայաստան գնացել, և այն բացառիկ լրագրողներից է, ով գնում է հետքերով և անպայման հասնում նպատակին: Երբ 2014 թվականին Նաիրին կրկին Արևմտյան Հայաստանում էր, հայրիկս հեռախոսազանգով մշտապես կապ էր հաստատում Նաիրիի հետ, և շատ զարմացանք, երբ ասաց, որ հանդիպել է մարդկանց, ովքեր հնարավոր է, որ մեր արյունակիցները լինեն: Սկզբում կասկածելի էր թվում, հոգու խորքում ուզում էի հավատալ, բայց հավատս չէր գալիս:
Որոշ ժամանակ անց Նաիրին նորից է հանդիպում այնտեղ հանդիպած մի կնոջ՝ Սուսլիին, և որոշում են գենետիկ անալիզ հանձնել, որն էլ հաստատում է արյունակցական կապը: Իհարկե ընտանիքը ոգևորված է, որովհետև նման դեպքեր միայն գրքերում և ֆիլմերում կարող ես հանդիպել, և ինչպես տեսնում ես, այս ամենն իրականություն է:
-Արդյո՞ք անսպասելի էր այդ ամենը ձեզ համար, հաճելի էր, թե՞ զարմանալի:
-Զարմանալիորեն հաճելի էր, որովհետև իմանալով մեր ազգի դաժան անցյալը, սա հրաշքի նման մի բան է:
-Դուք և Ձեր ընտանիքը, նաև Նաիրին, այժմ պահպանո՞ւմ եք ձեր նորահայտ ազգակցական կապերը: Ինչպիսի՞ զգացողություն եք ունենում, երբ լսում եք նրանց մասին:
-Ցավալի է, բայց միայն Նաիրին և իր ընտանիքն է կապը պահում հեռախոսազանգերի և համացանցի միջոցով: Ինձ շատ հետաքրքիր է, թե ինչպե՞ս նրանք կվերաբերվեն մեզ, երբ հանդիպենք, ինչպիսի՞ մտածելակերպ ունեն իրենք, արդյո՞ք հայի գենը դեռ ապրում է իրենց մեջ:
-Իսկ Դուք եթե լինեիք պատմական հայրենիքում ի՞նչ կուզենայիք անել, գտնել նոր ազգականնե՞ր, թե՞ շրջել պատմական քաղաքներով:
-Ես այն երջանիկներից եմ, ով այժմ ձեռքի տակ ունի մի ուղեգիր՝ դեպի Արևմտյան Հայաստան, որը վաստակել ենք «Հայ ասպետ» հեռուստախաղի ժամանակ: Կյանքիս ամենամեծ երազանքներից է եղել տեսնել մեր պապերի երկիրը, զգալ անցյալի շունչը, և այս ամռանը այն իրականություն է դառնալու: Երազանքս է տեսնել Անին, Վանա լիճը, Կարսը, պապերիս երկիր Ալաշկերտը, տեսնել Սուկավետ լեռը, որը ի դեպ՝ շատ նման է մեր Արմաղանին: Ու եթե բախտս բերի՝ հանդիպել մեր ազգական Սուսլիին:
-Ձեր ազգանունը հազվադեպ հանդիպող ազգանուններից է, կարո՞ղ եք մի փոքր պատմել, ի՞նչ ծագում ունի:
-Իսկապես, մեր ազգանունը շատ հազվադեպ է հանդիպում, ու բոլոր Հոխիկյանները վստահաբար կարող եմ ասել, որ բարեկամներ են:
Հոխիկը Ալաշկերտից չի եկել, այստեղ է եկել իր որդի Ղազարը: Ղազարն ի պատիվ իր հայր Հոխիկի՝ իր որդիներին Հոխիկյան ազգանունն է տվել:
-Իսկ կարո՞ղ եք մի փոքր մանրամասնել Ձեր տոհմի ծագումնաբանությունը: Որտեղի՞ց են գալիս ձեր արմատները, ծագումով որտեղի՞ց են:
-Նախնիներս Ալաշկերտից են՝ Բերդ թաղամասից: 1828 թվականի ռուս-պարսկական Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո նախապապ Ղազարը վերցրել է որդիներին և եկել Արևելյան Հայաստան։ Ի դեպ, մեր նախապապ Ղազարի սվինը այժմ պահպանվում է մեր տանը: Նրանք հաստատվել են ներկայիս Լիճք գյուղում, որն իր բնապատկերով շատ նման է Ալաշկերտին, նույնիսկ Արմաղանը և Սուկավետ լեռները նմանություն ունեն: Հոխիկյանների տոհմը բավականին մեծ է:
-Իսկ կարո՞ղ եք պատմել մեր՝ լիճքեցիների արմատների մասին: Ինչպիսի՞ ծագում ունեն, որտեղի՞ց և ե ե՞րբ են եկել:
-Գյուղի նախնիներն այստեղ են վերաբնակվել 1829-1830 թթ.՝ գաղթելով Արևմտյան Հայաստանի Բայազետի կենտրոնական թաղամասում տեղակայված Բերդ թաղամասից: Ըստ 1831-1842 թթ. արխիվային տվյալների, Ալաշկերտից գաղթած ընտանիքների թիվը 43 է եղել: Բնակչության ընդհանուր թիվը կազմել է 273 մարդ: Լիճքը շատ հարուստ աղբյուրներ ունի, որը օգնել է զարգացնել տնտեսությունը, վարելահողեր մշակել, նույնիսկ ջրաղացներ ենք ունեցել: Լիճքը մեր տարածաշրջանի եզակի համայնքներից է, որտեղ բնակչությունը կառչած է իր հողին, արմատներին: Ներկայումս բնակչության թիվը մոտ 6000 է:
-Եթե լինեիք Նաիրիի փոխարեն, Դո՞ւք էլ կանեիք այն ամենը, ինչ Նաիրին:
-Արտյո՛մ ջան, Նաիրին անհատականություն է, բացառիկ մարդ և բացառիկ մասնագետ: Ես կվախենայի լինել Նաիրիի փոխարեն, որովհետև երբ ֆիլմերն եմ նայում ծպտյալ հայերի մասին, մտածում եմ՝ ինչպե՞ս է Նաիրին դիմացել այսքան ապրումներին, այսքան մարդկանց կարոտած հայացքներին, որոնք նույնիսկ վախենում են խոստովանել, որ իրենք հայ են: Պատկերացրու՝ ինքը շփվել է այնպիսի մարդկանց հետ, ովքեր մեկ դար վախվորած սպասում են իրենց ինքնության վերադարձին: Դրա համար մեծ կամքի ուժ է պետք: Այնպիսի աշխատանք, ինչպիսին Նաիրին է արել և անում, դա միայն իրեն է տրված: Ոչ մեկը չի կարող փոխարինել նրան: Իր կատարած աշխատանքն անգնահատելի է: Ես ուղղակի հպարտանում եմ նրանով:
Այս ամենը լսելուց հետո ես նույնպես հպարտանում եմ Նաիրիով։ Հուսամ, որ ես էլ մի օր կբացահայտեմ իմ արմատները։
Ծիծաղելի է, բայց ես միշտ էդպես եմ մտածում։ Ես դեռ չեմ տեսել այնպիսի փոքր երեխա, որ տգեղ կամ վատը լինի։ Ու երբ պատկերացնում եմ այդ տարիքում ինչերի մասին մտածած կլինեմ, մոտավորապես այսպիսի բան է ստացվում․
-Արդեն մթնել էր: Թաղի երեխաներով նստած էինք մեր ավանդական «պոլուտրուբայի» վրա ու ինչպես միշտ, ինձ ասացին, որ արդեն տուն գնամ` ուշ է: Իրենք էլ գիտեին, որ չեմ սիրում իրենցից շուտ տուն գնալ ու միշտ համառում էի, բայց վերջիվերջո համառությունս դառնում էր լաց, որովհետև ստիպում էին ու տուն ուղարկում:
Ինչպես ասում են ծեր մարդիկ. «Հեյ գիդի, մեր ժամանակները»: Դե, այսպես անցյալով եմ խոսում, որովհետև արդեն իմ սիրելի թաղից մնացել եմ միայն ես: Արդեն բոլորը զբաղված են իրենց գործերով, մեկը սովորում է, մյուսը` ծառայում, ու այսպես շարունակ: Ճիշտ է՝ հիմա կապը պահպանում ենք սոցիալական կայքերի միջոցով, բայց հաստատ դա չի կարող փոխարինել մեր հին թաղին: