Հերթական անգամ գնում էի ընկերուհուս տուն: Այս անգամ դաս անելու համար: Ինչ վատ է, չէ՞, երբ ամեն անգամ պետք է ոտքով երկար ճանապարհ կտրես անցնես, որ հասնես ընկերուհուդ տուն ինչ-որ դասի համար, որը մենակ էլ կարող ես տանը հանգիստ նստած անել: Է՛հ, ինչ էլ լինի, եղածը չես փոխի՝ ես արդեն նրանց տանն էի: Դասեր, դասեր, դասեր…
Մենք հոգնել էինք դասերից և որոշեցինք երաժշտություն միացնել:
-Արի գնանք պատշգամբ, որ դիսկ վերցնենք,- ասաց ընկերուհիս:
-Արի,- ասացի ես և հետևեցի նրան, մի փոքր էլ հոգոց հանելով, որ պետք է այդքան հարմար տեղից դուրս գալ և հյուրասենյակի միջով անցնելով հասնել պատշգամբ: Մենք արդեն շրջանցել էինք միջանցքը և մտանք հյուրասենյակ…
Ահա և հասանք դեպքի վայրը: Հյուրասենյակում միացրած էր բարձր ձայնով հեռուստացույց, և մենք չէինք կարող առանց հեռուստացույցին նայելու անցնել այդ կողմով:
-Կարո՞ղ եք լուծել առաջադրանքը,- ասաց ընկերուհուս պապիկը:
-Փորձենք,- ասացինք մենք և նայեցինք առաջադրանքին.
2+6+9+1=1
Գրված էր հեռուստացույցի վրա, լուցկիներով: Պետք է լուցկիներից մեկն այնպես տեղափոխեինք, որ ստացվեր 1: Եթե գտնեինք և զանգահարեինք տրված համարով, ապա մենք 34 000 ռուբլի կստանայինք (ծրագիրը ռուսական էր, բայց նաև կար հայերի համար հեռախոսահամար, որպեսզի Հայաստանից էլ կարողանային զանգահարել): Ես երկար ժամանակ փորձում էի, բայց ոչ մի օգուտ:
-Իսկ, եթե 9-ի կողքի փայտիկը տեղափոխենք 9-ի մոտ,- ասացի ես,- չէ, չի ստացվում:
Մի քանի րոպե անց այդ նույն բանը ասաց ընկերուհիս, և ճիշտ ստացվեց.
2+6-8+1=1
Բայց ինչո՞ւ ես ճիշտ չմտածեցի, նույն բանն էի ասում:
Դա հիմա կարևոր չէ, ես արդեն իմ ասածը ասել էի, իսկ իմ ընկերուհին իր ասածն էր ասել: Այժմ մենք մի քանի անգամ ստուգեցինք` ճի՞շտ է, թե՞ ոչ, և սկսեցինք զանգահարելու փորձեր անել: Չէր ստացվում, զանգը չէր գնում: Միշտ էլ այդպես է լինում. դու ես ճիշտ հասկացողներից մեկը, բայց չես կարողանում ստանալ արդար շահած գումարդ: Այդպիսին է այս աշխարհը: Շատերն էին զանգահարում իրենց սխալ տարբերակներով, իսկ մենք ճիշտ էինք հասկացել առաջադրանքը: Քիչ անց 34000-ը դարձավ 15000:
-Դու հրաժարվո՞ւմ ես փողից,- ասում էի ես՝ իմ հեռախոսը լարված բռնած ընկերուհուն:
Նա ոչինչ չէր կարող անել, բայց այդ ժամանակ ես միայն նրան էի մեղադրում իմ միտքը գողանալու և սխալ համարներ հավաքելու համար:
-Լա՛վ, վե՛րջ, մենք գնում ենք դիսկը վերցնենք,- ասացինք ես և ընկերուհիս 30 րոպե անց:
Մի քանի րոպե անց մայրիկս ինձ զանգահարեց և ասաց, որ տուն գնամ: Հագնվելու ժամանակ իմացա, որ մի տղամարդ իմացել է իմ գուշակած տարբերակը:
Դուրս եկա ընկերուհուս շենքից, մտածելով, որ ես կարող էի դուրս գալ այդ շենքից հարստացած, միգուցե մի փոքր… Բայց ոչ:
-Մամ, իսկ գիտե՞ս իմ ու Վալերիայի հետ ինչ պատահեց, չես հավատա…,- ասացի ես մայրիկիս և սկսեցի պատմել կատարվածը։

Երբ առաջին դասարան էի, մեր դպրոցում մի պապիկ կար: Չէի հասկանում` ով էր նա, և ինձ շատ տարօրինակ էր թվում, որ նա ամեն օր գալիս էր դպրոց: Մի անգամ մայրիկիս հարցրեցի, թե ով է այդ պապիկը: Մայրիկս պատմեց, որ պապիկը, որն ինձ տարօրինակ էր թվում, ընկեր Պողոսյանն է` մեր դպրոցի մաթեմատիկայի ուսուցիչը: 

Մեր բախտը բերել էր, որովհետև մեր դասարանը ուսուցչանոցի մոտ էր: Նա հաճախ էր այցելում մեզ և հարցեր էր տալիս տարբեր առարկաներից: Գալիս էր և առաջին հերթին հարցնում էր մեր ազգանունները: Չէինք հասկանում, թե ինչու: Յոթանասուն տարեկանում գալիս էր և մեզ հետ անգլերեն սովորում: Բայց մեր ուսուցիչն ավելի ուրիշ պատմություն ուներ: Նա Հայրենական մեծ պատերազմի վետերան էր, հետախուզության ժամանակ կորցրել էր իր ձեռքը, վերադարձել գյուղ ու իրեն նվիրել աշակերտներին: Շուրջ կես դար աշխատել էր մեր դպրոցում և վայելել աշակերտների և ծնողների սերն ու հարգանքը: Ամեն մայիսի իննի նա պատմում էր իր կյանքի պատմությունը: Ամենահետաքրքիրը նրա ձեռքը կորցնելու պահն էր: Փրկել էր մի ռուս զինվորի և նրա փոխարեն գնացել հետախուզության: 

Չնայած գալիս էր հարևան Գետաթաղ գյուղից Դարբաս, երբեք չէր ուշանում և մեքենա չէր նստում: Ապրում էր մենակ, մշակում էր այգին, մի ձեռքով խոտ էր հնձում, կով կթում: Նրա երեք տղաները ապրում էին մայրաքաղաքում, բայց ինքը երբեք չէր ուզում գնալ մայրաքաղաք` թողնել իր հայրենի գյուղը, կնոջ գերեզմանը և իր կառուցած տունը: Անհուն սիրով էր սիրում աշխատանքը: Ոչ մի րոպե իր կյանքը առանց դպրոցի չէր պատկերացնում, և պատահական չէր, որ ընկեր Պողոսյանին անվանում էին բոլոր ժամանակների ուսուցիչ, դասավանդել էր` և տատիկիս, և հայրիկիս, և ինձ: Ուսուցչուհի մայրս միշտ հպարտանում էր նրանով և միշտ ասում էր. «Ընկեր Պողոսյանը ինձ համար մի համալսարան է, ես նրանից շատ բան եմ սովորում»: 

Արդեն մեկ տարի է, ինչ մահացել է, բայց Պողոսյան ուսուցիչը մեր վայրերում կմնա որպես մեր ժամանակների Մեսրոպ Մաշտոց:

Պատահում է, որ ցանկանում ես լսել կարծիքներ, տեսնել քեզ ուրիշի աչքերով, հասկանալ, թե իրո՞ք քեզ ճանաչում են քո ընկերները, թե ոչ: Հազվադեպ կարող ես համակարծիք լինել նրանց հետ, բայց որքան էլ նրանք փորձեն մեզ ճանաչել՝ մենք վստահ ենք, որ մեզնից բացի ոչ-ոք չի ճանաչի մեզ այնպիսին, ինչպիսին մենք իրոք կանք:
Սովորական հինգշաբթի էր՝ յոթերորդ ժամ, դասը՝ Հայոց եկեղեցու պատմություն: Ընկեր Փիրումյանը՝ ուսուցչուհիս, հանձնարարություն էր տվել, և բոլորով աշխատում էինք: Երբ դասաժամը ավարտվեց, մենք հանձնեցինք թերթերը, ընկեր Փիրումյանը նայեց թերթիս ու մտածեց, թե կատարել եմ առաջադրանքը, բայց ես դրա փոխարեն գրել էի նամակ:
Հաջորդ շաբաթ նույն օրը, ընկեր Փիրումյանը սպասվածիս պես ինձ չհարցաքննեց: Բայց փոխարենը ասաց.
-Ես Արուսիկից շատ եմ վախենում:
Բոլորը զարմացան, իսկ ես հարցրի.
-Ինչո՞ւ ընկեր Փիրումյան:
-Որովհետև դու էլ ես վախենում:
Ես մի պահ զարմացա, չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպե՞ս նա գլխի ընկավ, որ ես ինքս ինձնից վախենում եմ, կամ ինչո՞ւ է նա ինձնից վախենում: Մի քանի վայրկյան անց ես հարցրի.
-Ինչի՞ց, կամ ումի՞ց:
-Դու միայն քո ուժերից ես վախենում, ուրիշ ոչ մեկից:
Ես լռեցի: Զանգին մնացել էին հաշված րոպեներ:
-Լավ, հաջորդ դասի համար ինձ կներկայացնեք շարադրություն «Ով եմ ես» վերնագրով,- ասաց նա:
Ես հասկացա, որ նա փորձում է ճանաչել մեզ ավելի լավ: Հիշեցի Վարդգես Պետրոսյանի «Վերջին ուսուցիչը» վիպակը: Գրեթե նույն պատմությունն էր որոշ տարբերություններով:
Երբ հասա տուն, դեռ մտածում էի անցած դասի մասին ու հասկացա, որ ես նույնպես վախենում եմ ուսուցչուհուցս, ինչպես որ ինքն էր վախենում ինձնից: Նա հազվագյուտ ուսուցիչներից է, ով սիրում է փորփրել և ճանաչել մարդուն: Ես վախենում էի, որ նա կճանաչի ինձ: Փաստորեն ես, բացի ինձնից և իմ ուժերից, նաև վախենում եմ ուսուցչուհուցս: Երեկոյան ես սկսեցի գրել շարադրությունը և խոստովանեցի իմ այդ երեք վախերը, որոնք դեռ ոչ մեկին հայտնի չէին: Արդեն երեք շաբաթ է, ինչ ես գրել եմ այդ շարադրությունը, բայց դեռ չեմ հանձնել, գուցե երբեք էլ չհանձնեմ:

Ես գյումրեցի եմ, էդքան մի նախանձի…
«Լյուբոյ» գյումրեցի կողքովդ անցնի, վռազ կջոկես, կդառնաս` կհարցնես.
-Լեննականից ես, հա՞, ապ ջան:
Մտքումդ ասում ես. «Ջան, գյումրեցի»
Ծո մենք ուրիշ ենք, սաղից տարբերվինք գը:
Ուզո՞ւմ ես քեզ թվարկեմ հատկանիշը,
Մեր սաղիս վրա էլ կա էդ նիշը…
Դու ամենալավն ես, դու ամենաքաղցրն ես,
Կարողա քու համար քոնը ամենաբարձրն ա,
բայց դե մեկ ա, Գյումրին ուրիշ ա…
բայց դե մեկ ա, Գյումրին ուրիշ ա…

Սկսեմ մեր ամենաառաջին հատկանիշից՝ մեր համով հոտով բարբառից,
Որ մյուսներից կանցնի, չի թողնի իրան կից:
Կներես, կարող ա գերագնահատում եմ, քոնին էլ քցում եմ,
Բայց եթե կարաս իմ պես գրես, քոնին էլ իմ պես կբարձրացնես:
Բայց քանի հըլը գրում եմ ես,
Ուրեմն Գյումրին ա լինելու բարձունքում՝ ամենավերևում:
Գյումրի սիրում եմ քեզ ինչքան, որ դու կաս:
Նայի` չփոխվես, չկորցնես քո համն ու հոտը,
Էս մեր պաղ օդը, մեր սառը ջուրը, որ ոչ մեկին չի բավարարի մի կումը:
Էս համաձայն չե՞ս իմ հետ, կարաս առարկես,
Ու կարաս հակառակը դու ինձ ապացուցես:
Բայց հավատացնում եմ, որ հետս չես կարա մրցես,
Որովհետև Գյումրին իմ սրտի մեջ ա…
Ինչքան, որ ես գնամ, ինքը կգա,
Ինչքան ես բարձրանամ, էդքան ինքն էլ իմ հետ կբարձրանա,
Ես պետք ա հասնեմ բարձունքին ու իմ Գյումրիին էլ իմ հետ հասցնեմ բարձունքին…
Թվարկեմ մեր մյուս հատկանիշները,
Սաղիս մեջ էլ կա էդ ուժը ու էդ թասիբը:
Սաղս էլ մեծ սրտով, սաղս էլ թասիբով, սաղս էլ ջիգյարով…
Ես էլ եմ գյումրեցի էդքան մի նախանձի…
Գյումրի, սիրում եմ քեզ ինչքան որ դու կաս, նայի` դու չփոխվես, նայի` ներքև չիջնես…
Չնայած մի մտածի, հաստատ չես իջնի,
Որովհետև մենք ենք քո էսօրվա ջահելները
Ու քո անունը միշտ կպահենք վերևները:
Էկեք մի պահ մենք հիշենք մրցումները,
Թե ինչ արեցին սաղին մեր գյումրեցիները,
Թե քանի տղա ա բարձր պահել Հայաստանի անունը
Ու ծածանել մեր եռագույնը…
Գյումրի սիրում եմ քեզ, նայի` չփոխվես…

2015 թվականին Մեծ տատս կդառնար իննսուն տարեկան:

-Էդ ո՞ւր էիք գնացել:
-Կինո, տա՛տ ջան, կինո:
-Տեղով կինո եք էլի,- ասեց ու փակեց աչքերը: Վերջին օրերն էին:

***
Լուսիկ տատս էր, իսկական անունը՝ Ոսկեհատ: Ծնվել ու մեծացել է Ախթալա գյուղում: Գյուղը նրա համար աշխարհ էր, աշխարհը՝ գյուղ: Ծնողներից հետո մենակ մնաց, բայց գյուղը էլի չթողեց: Խնդրեցինք, համոզեցինք՝ գա քաղաք, մեզ հետ ապրի: Չլսեց, չհամոզվեց.
-Էդ իմ տեղը չի:
Ամբողջ տարի իր պարտեզում էր: Այնքան էր գործ անում, որ չէր էլ հասցնում ձանձրանալ: Բայց ոչ էլ հոգնում էր. ջահելի պես առողջ էր, երեխայի պես՝ ժիր: Թթու լավաշներ էր սարքում, տեսակ-տեսակ չրեր պատրաստում, մուրաբաներ փակում: Բոլորը, բոլորը մեզ համար: Ամռանն այցելում էինք իրեն, ձմռանը ինքն էր գալիս: Քույրերով իր սիրած շոկոլադից էինք պատրաստում, գալուն պես նվիրում, ինքն էլ տարբեր կոնֆետներ էր մեզ բերում: Աշխարհով մեկ էինք լինում. երեք ամիս մեր տանը պիտի մնար:
Առավոտյան բոլորիցս շուտ էր արթնանում: Սանրում էր իր ճերմակ մազերը ու թաքցնում ծաղկազարդ գլխաշորի մեջ, կապույտ շալը փաթաթում էր մեջքին ու խոշոր ակնոցը դնում կուրացած աչքերին: Այս ամենը այնքան երկար էր տևում, որ նմանվում էր խորհրդավոր ծիսակատարության. ինչքան նայեիր, չէիր ձանձրանա:
Սուրճի ժամն էր: Առանց բացառության ամեն օր խմում էր: Մաքրում էր անգամ բաժակի հատակի սև մրուրը, թեև գիտեր, որ օգտակար չէր: Բայց չէր հիվանդանում, դեղեր չէր օգտագործում: Դրանից է, որ այդքան երկար ապրեց, թեև ինձ ավելի երկար էր խոստացել: Հիմա գիտեմ, որ խոստումները նրա համար են, որ չպահվեն:
-Հարյուր տարի՞: Անիծո՞ւմ ես: Կմեծանաս, կհասկանաս, թե ծերությունը ինչ գեշ բան ա:
Ես լռում էի. երևի իսկապես չէի հասկանում՝ ինչ էր ծերությունը:
-Ե՞րբ պիտի ռատ ըլնիմ, գնամ…,- Էս խոսքերից հետո պինդ-պինդ գրկում էի նրան, ու նա չէր տեսնում իմ թաքուն արցունքները, ոչ մի անգամ չէր տեսնում:
Տատս սիրում էր ինձ ամենաշատը: Դա գիտեի այնպես, ինչպես իմանում են, որ անձրև է գալու, երբ երկինքն անաստղ է լինում: Ես իր տղա թոռներից մեծի առաջին զավակն էի ու չորս ծոռներից (այդ ժամանակ) ամենափոքրը: Նրա համար հեքիաթներ էի կարդում, երբեմն վերջաբանը ինքս էի հնարում, փոխում ուզածս ձևով: Իմ միամիտ տատը լսում էր ինձ, համբուրում պստլիկ ճակատս ու անգիր ասում.
-Կարդա՛, գրի՛ր, իմ ժի՛ր մանուկ,
Կարդա՛, գրի՛ր տարին բոլոր…
Միշտ հետաքրքրվում էր գնահատականներովս, հպարտանում իմ լավ սովորելով: Ես իմ բոլոր հինգերը նվիրում էի իրեն: Աշխարհով մեկ էր լինում: Իսկ երբ բախտս բերում էր, և հինգին գումարած էի ստանում (իսկ իմ բախտը հաճախ էր բերում), ինձնից շատ էր ուրախանում:
Հանում էր գրպանի գունավոր թաշկինակը, քարկապը քանդում ու տալիս ինձ: Դա եզակի հնարավորություն էր տեսնելու, թե ինչ կար թաշկինակի մեջ. կոնֆետներ էին, կոպեկներ, թելեր: Այդպիսի թաշկինակներ բարձի տակ էլ կային. միշտ փակ, միշտ կապված, միշտ նույն տեղում:
Երբ արդեն բավականաչափ մեծ էի, տատս հաճախ էր զրուցում, կիսվում ինձ հետ: Օր չէր լինում, որ չհիշեր ու չպատմեր ինձ կամ մյուսներին, թե ինչպես մի անգամ՝ իրեն գյուղ ճանապարհելիս, գրպանում հիսուն դրամ դրեցի.
-Բա ես քու փողը ո՞նց վերցնեմ,- հարցրել է:
-Թե չվերցնես, ուրեմն ինձ չես սիրում,- մանկական խորամանկությամբ պատասխանել եմ ես: Հետո թափահարել եմ ձեռքս, հրաժեշտ տվել այնքան ժամանակ, մինչև ավտոբուսը շարժվել է ու հեռացել տեսադաշտիցս: Այս դեպքը ավելի շատ հիշում եմ իր պատմելով: Գիտեմ,որ իրական է, որ հնարած չէ ոչ մի պահը, բայց հիմա այնքան հեռու է թվում, որ…
Վերջին տարիներին էլ գյուղ չէինք տանում: Գիտեինք, որ նեղանում էր, բայց չէինք թողնում՝ գնար: Արդեն մեծ էր, մենակ թողնելը վտանգավոր կլիներ:
-Կգա՞ս գնանք գյուղ, Ախթալա գնանք, իմ թթի ծառի թութը կուտես: Հիշում ես, չէ՞,՝ ո՜նց էինք թափ տալիս:
-Հիշում եմ, տա՛տ ջան, հիշում եմ:
-Կգաս, չէ՞:
-Կգամ, տա՛տ ջան, մի օր անպայման կգամ:

***

Ասում են՝ աչքերը փակել ու հանգիստ քնել է: Կարծես սովորական քուն պիտի մտներ: Կարծես առավոտյան պիտի արթնանար էլի: Ասում են՝ մենք պիտի երազենք իր պես երկար ապրելու մասին. չորս թոռների յոթ երեխեքին տեսնելը խաղ ու պար չի: Ասում են՝ ինչ լինում է, թող ժամանակին լինի…Չէ՛: Ժամանակին թե անժամանակ՝ տարբերություն չկա: Կորուստը կորուստ է: Տառապանքը՝ տառապանք: Կորցնում ես, ուրեմն, պիտի տառապես: Ուրիշ ճանապարհ չկա: