syuzanna navasardyan

Նամակ, որն այդպես էլ չեմ ուղարկելու

Ահա… Նորից գրում եմ, քեզ եմ գրում նամակս։ Գիտեմ, որ անպատասխան է մնալու նամակը. չեմ ուղարկելու քեզ։ Բայց, հավատա՛, անկարող եմ չգրել ու զգացմունքներս չարտահայտել։ Սկսեմ նրանից, որ կյանքս դատարկ է, ես դատարկ, թույլ ու մենակ եմ։ Հավելեմ, որ ես խեղդվում եմ առանց քեզ։ Միայն թե չեմ հասկանում՝ կարոտից, թե միայնությունից եմ խեղդվում։ Հոգիս խեղդվում է, ու երբեմն խղճում եմ ինքս ինձ՝ իմ այս վիճակի համար։

Բայց ես պայքարում եմ, պայքարելու եմ, քանի որ իմ երակներում քո արյունն է հոսում, ես քո աղջիկն եմ։ Հա՛, ես այն աղջիկն եմ, ում ծնունդին դու սպասում էիր՝ որպես քո տղայի։ Դու չգիտեիր, որ իմ ծնունդից միայն տասներեք տարի հետո պիտի տղա ունենաս։
Բայց ես այնքան ոգևորված էի աշխարհ գալու մտքով, ես ուզում էի տեսնել քեզ, ճանաչել ընտանիքս, լսել ձեզ, ձեր գրկում մեծանալ: Ես ուզում էի, որ լսեք ինձ, ուզում էի, որ ընդունեք ինձ։
Ու այս մտքերով ես աշխարհ եկա, ծնվեցի ու իմ ծնունդով, միգուցե, հիասթափեցրի ձեզ։ Կներե՛ս, պա՛պ, ես քո երազած տղան չէի։ Այդ պահից սկսած ես սկսեցի ատել բժիշկներին, չէ՞ որ նրանց սխալի պատճառով էր, որ դուք այդքան ուրախացել էիք տղա ունենալու մտքով։
Ես ծնվեցի հայրենիքիցս հեռու՝ Ռուսաստանի Դաշնությունում, ես ստացա մայրիկի ազգանունը։ Իսկ գիտե՞ս՝ ինչ դժվար է ինձ համար, որ իմ ազգանունով առանձնանում եմ քույրերիցս ու եղբորիցս։ Դու բոլորին կարողացար տալ քո ազգանունը, իսկ ինձ՝ ոչ։ Բայց ինձ համար այդ ազգանունը թերևս ավելի կարևոր է։
Մեծանում էր քո աղջիկը։ Ու ժամանակի ընթացքում դու համակերպվեցիր։ Ինձ համար դու կատարելություն ես, մանկությանս օրերից դեռ հիշում եմ, թե ինչ մեծ սիրով ես դու ինձ պարուրել: Ու այդ սերը ինձ հետ է ցայսօր։
Մեզ հիմա բաժանում է տարածությունը, որն, ի դեպ, գործնականում հաղթահարելի արգելք է։ Ես սպասում եմ, քանզի չեմ կարող ինքս թռչել, գալ մոտդ։
Ես այն աղջիկն եմ, որին դու չէիր սպասում, ես այն աղջիկդ եմ, որը քեզ հպարտանալու բազմաթիվ առիթներ է տվել։ Ես քոնն եմ՝ քո արյունն ու քո սրտից պոկվածը։ Չէ՞ որ քո աչքերի արևներն են լցնում ու գունավորում իմ ճամփին հանդիպող խավարը։ Ես քո աղջիկն եմ ու հպարտ եմ դրանով։
Ես այն աղջիկն եմ, որ քո գրկում ու քո ձեռքը բռնած մեծացավ, որ քեզնով ու քո խոսքով սնվեց։ Հա՛, հպարտությամբ եմ կրում քո աղջիկը լինելու բարձր կոչումը։
Նամակիս մեջ ես իմ սերն ու անսահման կարոտն եմ դնում։ Ա՜խ, ափսոս, որ այդքան համարձակ չեմ լինի ու երբեք չեմ ուղարկի նամակս քեզ։ Ու այս նամակից ինձ միայն իմ չհագեցող կարոտը կմնա։ Աշխարհում միայն մի զգացում կա, որը չափելի է կարոտի հետ. դա սերն է: Թերևս, կյանքն իր առանցքի վրա կանգուն է նաև այս երկու երևույթների հիմքի վրա: Մարդու կողմից ընկալելի ոչ մի թիվ այնքան մեծ չէ, որքան մանուկ երեխայի կարոտի չափը հոր նկատմամբ: Այդ չափն իսկապես անվերջին է մոտենում, և անվերջի մասին՝ որպես վերացական հասկացության, շատ թե քիչ իրական պատկերացում կարելի է կազմել հենց այդ կարոտի չափի ընկալման շնորհիվ: Կարոտը՝ գիշերն անգամ անքուն է և կարծես անթաքույց հսկում է կարոտյալներին:
Պա՛պ ջան, երբեք չեմ մոռանում գնալուդ օրը, իմ մանկական արցունքները, օդանավակայանը։ Օդանավակայաններն աշխարհի ամենաուրախ ու ամենատխուր վայրերն են: Ու տարօրինակն այն է, որ միշտ այսպես է. այս օդանավակայանում տխրություն է, մյուսում՝ ուրախ ժպիտներ: Տեսնես՝ լինու՞մ է, որ երկուսում էլ նույն տրամադրությունն է լինում…
Սպասելու եմ քեզ, ու քո ճամփին են լինելու իմ սիրտը, աչքերս: Դու ճամպրուկդ հավաքեցիր, այդպես էլ չմտածեցիր, միգուցե նաև չտեսար, որ ճամպրուկիդ մի փոքրիկ անկյունում ես խնամքով իմ սիրտն եմ դրել, հույսերս, սպասումս, հոգիս, հավատս եմ դրել: Ես քեզ հետ եմ լինելու՝ ուզես դու, թե՝ ոչ, քանի որ մարդը միշտ լինում է այնտեղ, որտեղ իր սիրտն է: Քեզ երբեք չեմ թողնելու, չնայած՝ դու իմ բացակայությունից միգուցե քեզ տխուր կամ մենակ չզգաս, իսկ ե՞ս… Իսկ ես սպասելու եմ, արդեն սկսել եմ հաշվել վայրկյանները, ես ամեն ինչ կտայի, որ ամիսները ակնթարթի նման թռչեին:
Իսկ ես կսպասեմ, կաղոթեմ: Չէ՞ որ սիրտս ու հոգիս քո ճամպրուկի մեջ են, կսպասեմ, մինչև հետ բերես: Իմ միակ, իմ ամենաթանկ: Շա՜տ եմ սիրում քեզ, ի՛մ հայրիկ։

anna gasparyan aragats

Մի օր ամեն ինչ կվերջանա

Մանկուց սիրել եմ բանակը, զինվորական համազգեստը, երազել եմ ծառայության մասին: Ես տարված էի բանակով, այնքան էի տարվել, որ ընդունվեցի պատանի երկրապահների ակումբ, երդում տվեցի: Սիրում էի բանակը, բանակային կյանքը: Ես վստահ էի, որ ծառայելու եմ և միշտ կծառայեմ, մտածում էի, թե բանակն ինձ համար է ստեղծվել: Բայց այն, ինչի մասին երազում էի մանկուց, օրերից մի օր փշուր-փշուր եղավ: Երազանքս մնաց օդի մեջ, երբ ես հանդիպեցի մի կնոջ: Քույրիկիս հետ գնացել էինք ատամնաբուժարան: Այնտեղ հերթ էր, մարդիկ սպասում էին, սպասելու հետ մեկտեղ՝ զրուցում: Սկսեցին զրուցել բանակից, ապրիլյան պատերազմից: Զրուցակիցների մեջ մի արտասովոր կին կար: Նա այնքան վստահ էր խոսում, պատմում պատերազմի մասին: Որոշեցի հարցնել այդ կնոջը, թե որտեղից գիտի այդ ամենի մասին:

-Կներեք, դուք այդքան ինֆորմացիա որտեղի՞ց ունեք բանակի ու ապրիլյան պատերազմի մասին: Որտեղի՞ց գիտեք, որ զինվորներին զենք-զինամթերքով չէին ապահովում, որ դիրքերում մեկ զինվորը պաշտպանում էր 200 մետր տարածք, որ…

Խոսքս կիսատ թողնելով՝ նա պատասխանեց.

-Արդեն 20 տարի է, ինչ ծառայում եմ: Կյանքիս 20 տարին տվեցի ծառայությանը, ու 20 տարվա մեջ ինչեր ասես, որ չեմ տեսել:

-20 տարի՞,- զարմացած հարցրի ես:

-Այո, 20 տարի ծառայել եմ:

-Իսկ որտե՞ղ եք ծառայել:

-Քելբաջարում: Կյանքիս 20 տարիներն անցկացրել եմ այնտեղ:

-Կամավո՞ր եք:

-Հա, աղջիկ ջան, կամավոր եմ: Կամավոր գնացի, բայց ոչ հայրենասիրությունից դրդված կամ հայրենիքիս համար:

-Իսկ ինչի՞ համար եք գնացել, եթե ոչ հայրենիքի:

-Գնացի, որ կարողանամ ընտանիքս ու 3 որդիներիս պահեմ: Ամուսինս էլ մահացավ թշնամու գնդակից, ու երեխաներիս խնամքը մնաց ինձ վրա, ես պետք է աշխատեի, որ կարողանայի պահել նրանց, ուրիշ ելք չունեի: Բայց փոշմանել եմ, որ կյանքս անցկացրել եմ բանակում: Հիմա կասես՝ ինչու: Որովհետև բանակն էլ առաջվանը չէ, առաջվանը չէ նաև կառավարությունը:

-Առաջվանը չէ՞, ի՞նչ եք ուզում դրանով ասել:

-Հիմա չեմ կարող ասել, թե ինչ նկատի ունեմ, կասեմ, որ ուղղակի ափսոսում եմ: Բանակում տեսել եմ ամեն ինչ ու դրա համար էլ այնպես արեցի, որ որդիներս չծառայեն: Ապրիլյան պատերազմից ես շատ բան եմ տեսել, ապրիլյան պատերազմը ինչ էր, որ: Այդ պատերազմին զինվորներին մեկ ավտոմատ էին տալիս, այն էլ՝ ժանգոտված, ու ասում էին՝ սահման պահեք: Ինչ-որ գրավել ենք, այդ ամենը մեզնից մի օր կխլեն հաստատ: Որ այսպես շարունակվի, էլի պատերազմ կլինի:

Այս խոսքի վրա բոլորը միանգամից լռեցին ու ընկան մտածմունքների մեջ:

Բանակը, ծառայելը, զիվորական համազգեստ կրելը երազանք կմնան: Այդ կնոջ խոսքերից հետո էլ չեմ ուզում ծառայել, բանակ գնալ, էլ մարդկանց չեմ ասելու, որ երկրապահ եմ, կոչում ունեմ: Ամեն բան փոփոխական է:

Վանեվան

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Վանեվան անվամբ Գեղարքունիքի մարզում կա և՛ համայնք, և՛ վանքային համալիր: Դրանք երկուսն էլ հարակից են Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհին և գտնվում են միմյանցից շուրջ 20 կմ հեռավորության վրա: Չշփոթելու համար պարզապես պետք է հիշել, որ վանքային համալիրը գտնվում է Արծվանիստ գյուղի հարավ-արևելյան եզրին: Հնում գյուղը փոքր է եղել և, Ստ. Օրբելյանի վկայությամբ, կոչվել է Վանեվան, ապա Կթանոց, հետագայում՝ Ալուչալու: Արծվանիստ է անվանվել 1968 թ.-ին:

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Վանքային համալիրը եզերված է ժայռերով, կողքով հոսում է գետակը, որի շրջակայքի կանաչ խոտն ու բարդիները, համալիրի բարեկարգված ու ընդարձակ բակը, տեղադրված նստարաններն ու  մշտահոս ցայտաղբյուրները այցելուներին տրամադրում են հանգստի ու խաղաղության:

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Չնայած սա իմ երրորդ այցելությունն էր Վանեվան, բայց  միևնույն է,  տարածքի պատմական ու բնական  միջավայրը շարունակում են գերել: Համալիրի ձախ կողքին կառուցված է հուշաքար՝ նվիրված գյուղի զոհված զինծառայողների հիշատակին:

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Այցիս պահին վանական համալիրի ներսում արձագանքվում էր Տեր Տիրատուր քահանա Հակոբյանի երգը: Իմ խնդրանքով նա մանրամասներ պատմեց Վանեվանի մասին: Վանեվանը կառուցել են հայոց սպարապետ Շապուհ Բագրատունին և նրա քույրը՝ Սյունյաց իշխանուհի Մարիամը՝ 903 թվին: Այն շինված է կոփածո և սրբատաշ քարերով: Ներքուստ խաչաձև է, ունի ութկողմանի գմբեթ: Շապուհ Բագրատունին վանքին նվիրել է նաև 5 գյուղեր և ջրաղացներ: 980-ական թթ. վանքը նորոգել, պարսպապատել և, հավանաբար, երկու եկեղեցիների միջև գավիթը կառուցել է հայոց թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածի որդին՝  հետագայում՝ Գագիկ Ա թագավորը:

Վանքն ունեցել է իր գերեզմանատունը, որը գտնվում է արևելյան կողմում բարձրացող ժայռի գլխին:  Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ վանքի տարածքում է թաղված նաև 914 թ. արաբական արշավանքի հետևանքով զոհված հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունին, և ոչ թե Օձունում, ինչպես ենթադրվում է: Եկեղեցին և կից կալվածքները ծառայել են որպես իջևանատուն՝ վանականների համար: Վանեվանը նաև բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել XIII-XIVդդ.-ին։

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

Լուսանկարը՝ Վահե Դաբաղյանի

XVI դարում թուրքական ցեղերի արշավանքների հետևանքով բնակավայրը և վանական համալիրը լքվում են:  Այն  նորից սկսում է գործել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին: 1871-1880 թթ. վանքի շինությունները նորոգում է վանահայր Թեոդորոս Շիրակացին։ Եկեղեցին և վանական համալիրը ամբողջությամբ վերականգնվել են 1983-1988 թվերին, իսկ մինչև այդ գտնվել են հողի շերտի տակ: 2013թ.-ին արծվանիստցի գործարար երկու եղբայրներ բարեկարգել են վանական համալիրի բակը և նստարաններ տեղադրել:

Վանական համալիրի կողքով հոսող գետակի ափին՝ կանաչ մարգագետնի վրա նստելը, տարածքի գեղեցկությամբ հիանալը, ամառվա տապին զովանալն ու մի բան ուտելը ամբողջացնում են այստեղ այցելությունը: Իսկ ուտելուց հետո պետք է չմոռանալ տարածքի մաքրության մասին:

Վանեվանից հեռացա այստեղ կրկին վերադառնալու ցանկությամբ և Տեր Տիրատուրի օրհնությամբ:

Ապարանում

Երկու օրով գնացել էի Ապարան: Երկրորդ օրը որոշեցի դուրս գալ քաղաք ու հետաքրքիր ֆոտոներ անել: Բարեկամներիս հետ գնացինք մի թաղամաս, որը կոչվում է Բադալի թաղամաս: Հենց այդտեղ կա աղբյուր՝ Բադալի աղբյուրը: Աղբյուրը դպրոցին կից է, այդ տարածքում կան շատ առանձնատներ, ու մարդիկ իրենց խմելու ջուրը այդ աղբյուրից են տանում:

Տարածքում կա մի քար, որի վրա քանդակված է Հիսուս Քրիստոսի սրբապատկերը: Բադալի թաղամասից հետո ուղևորվեցինք «Սիրո աղբյուր»: Ճանապարհին մի պապիկ իր թոռան հետ զրուցելով գնում էր.

-Պապի սոված եմ,- նվնվում էր թոռնիկը:

-Հա, հեսա հասնենք տուն, տենանք տատդ ինչ ա եփել,- հորդորում էր պապը:

«Սիրո աղբյուրի» ջուրը շատ վարար էր: Աղբյուրի ջուրը լցվում է գետը, սակայն մոտակայքում արհեստական լիճ են նախագծում, որի ստեղծման համար գետի ջուրն են օգտագործում, գետի ջրի մակարդակը բավականին նվազել էր: Ձկները պարզ երևում էին, նույնիսկ ձեռքով էին կարողանում երեխաները ձկներ բռնել:

Ապարանը գեղեցիկ քաղաք է, բայց այնպիսի թաղամասերում եղա, որոնք կարծես գյուղի փողոցներ լինեին: Կար մի թաղամաս, որտեղ լքված և հին տները մեկը մյուսին էին հաջորդում:

valentinaChilingaryan

Շնորհավոր ծնունդդ, մա՛մ

Երբ մտնում եմ տուն, բացականչում եմ` «Մա՞մ…», իսկ դու պատասխանում ես՝ «ջա՜ն»: Էդ «ջանը» ամեն ինչ արժի: Օրինակ` կարող եմ օրական երեք հատ խնձոր, երկու աման փոփքորն, չորս հատ պաղպաղակ ու վեց հատ չուպիկ չուտել, միայն թե օրեկան տասն անգամ լսեմ այդ բառը: Դե, վերջինը խաբեցի, առանց չուպիկ չեմ կարող:

ՄԱ՛Մ, ինձ միշտ հետաքրքրել է, թե դու ինչպե՞ս ես հասկանում, որ քաղցած կամ տխուր եմ, կամ պապան մոտակայքում է, թե ոչ: Մեկ- մեկ թեման «ցրելու» համար ասում ես` ՄԱՅՐԸ ամեն ինչ հասկանում է, դու էլ մայր  կլինես, ապա կհասկանաս` մի քիչ տխրում եմ: Լուրջ եմ ասում, չեմ ուզում ինձ պես երեխա ունենալ, որը բծախնդիր, հարցասեր, շատախոս, «կոտոշներով» ու քնկոտ կլինի: Ես էդ երեխուն չեմ կարող պահել: Ախր, ո՞նց կարելի է այդքան մեծ համբերություն ունենալ, ընդունել իմ բոլոր սխալները ու անընդհատ սովորեցնել, հոգնած կամ բարկացած ժամանակ չդադարել աղոթել, շարունակ կրկնել` ճիշտ ուղին ցույց տալով:

ՄԱ՛Մ, ինձ նաև հետաքրքրել էր, թե ինչու են արթնանալուց հետո իմ այտերը ցավում ու մազերս թաց լինում: Վերջերս տեղեկացա, որ էսքան ժամանակ ինձ քնից արթնացրել ես այտերս քաշքշելով ու սառը ջուր լցնելով, իսկ դու ասում էիր, որ այտիս վրա եմ քնել և շոգից է, որ մազերս թաց են… Քանի առիթ կա, ասեմ` էս ձախ այտս շատ է ցավում, երևի էս ձախը շատ ես կսմթել, հաջորդ անգամ աջին կխփես` էդ մեկը էդքան շատ չի ցավում:

Հա ՄԱ՛Մ, քո նման խոհարար էլ չկա էս աշխարհում: Ես էդ ոլորտում անզոր եմ: Դու հաճախ ես ասում, որ պիտի անպայման սովորեմ: Բայց դե ես միշտ հակաճառում եմ, ասելով`իմ ընտրյալը գիտնական կամ քաղաքական գործիչ է լինելու, ու մենք ռեստորաններում ենք ճաշելու: Բայց ես հասկացել եմ, որ պիտի սովորեմ էդ ուտելու «բաները» ուտել: Է՜հ, ասում եմ ուտել` սովորել: Կգնամ գրախանութ, մի քիչ էլ խոհանոցային գրքեր կառնեմ, որ դրանք էլ կարդամ: ՄԱ՛Մ,  կսովորեմ, բայց չեմ խոստանում, որ քեզ պես տոլմա, խինկալի, գրիլ, բրնձով փլավ, բորշչ ու ոսպով ապուր, տապակած կաղամբ կպատրաստեմ:

ՄԱ՛Մ,  դու ասում ես, որ ես կոպիտ եմ, բայց մեր մեջ ասած` ես մեղք չունեմ, ինչ արել-չեն արել, էն պապայի գեներն են արել: Բայց ես շատ ուրախ եմ, որ բոլորն ասում են, որ մեծանալով նմանվում եմ քեզ: Էս  անգամ էլ պապիկենց տանը, ձերոնք գիտեին, թե կարող եմ քո նման բիսկվիթ պատրաստել` գործի դրեցին: ՄԱ՛Մ, մի քիչ եմ վառել, բայց ասել եմ, որ իրենց տված թավան լավը չէր, մի խոսքով, հավատացել են:

Հիմա քեզ գրում եմ շատ հեռվից` կարոտախտով տառապելիս, և ուզում եմ շնորհավորել ծնունդդ: Գիտես, որ դու իմ ողջ կյանքն ես, իմ հպարտությունը ու լույսը մթության մեջ: Գիտեմ, որ, եթե մութ գիշեր լինի, լուսաբացը դու ես բերելու, կամ եթե պատուհանիս տակ  անձրևները չդադարեն, դու ես կապելու ծիածանը ու արև բերես ինձ: Թող բոլորը իմանան, որ իմ բոլոր հաջողությունների գաղտնիքը դու ես:

Այո՛, ես ունեմ ՄԱՅՐ, որը հավատում է ինձ ու իր հավատով ուժ տալիս պայքարելու: Նաև գիտես, որ չեմ սիրում ասել՝ «ես քեզ սիրում եմ», «ես քեզ պաշտում եմ», դրանք քեզ համար շատ հասարակ ու ծեծված խոսքեր են: Միայն կուզեի ասել` կներես արած ու չարած արարքների համար և արտասանած  ու չմտածված խոսքերի համար: Շա՜տ երջանիկ եմ, որ ծնվելուց շատ առաջ, քեզ եմ ընտրել որպես մայր: Որովհետև, ես առանց քեզ անկարող եմ գոյություն ունենալ:

ՄԱ՜Մ, դու էս աշխարհում միակ մարդն ես, ում մասին չեմ կարողանում երկար գրել: Երևի նրանից է, որ զգացածս ունակ չեմ բառերով արտահայտել:

ՄԱ՜Մ, խնդրում եմ միշտ ժպտա: ՄԻՇՏ, ՄԱ՜Մ: Դու քո ծնունդով ծնունդ ես տվել երեք խենթերի ու մի սիրո, որը կապում է քեզ ու պապայիս:

ՄԱ՜Մ, հիշո՞ւմ ես, չէ՞, ՄԻՇՏ կժպտաս:

araqs azizyan

Դե, վերցրու թուղթն ու գրիչը

Ես այս անգամ եկել եմ քեզ մի կարևոր բան ասելու:

Երևի դու էլ զգացած կլինես, թե ինչքան շատ ենք մենք: Մենք ասելով՝ նկատի չունեմ մենք՝ հայերս: Չէ, ուզում եմ ասել՝ մենք՝ 17-ցիներս: Ամեն մի տանը մի թղթակից կա: Նայիր Հայաստանին՝ իր մարզերով, գյուղերով ու քաղաքներով, դրանք էլ՝ իրենց տներով, շենքերով, ու դու պատկերացրու այդ բոլոր տներում մի 17-ցի: Եթե կա մի տուն, որտեղ թղթակից չկա, հաստատ կարող եմ ասել՝ հիմա մեկը վերցրել է թուղթն ու գրիչը և ուզում է 17-ցի դառնալ:
Հա, ասեմ՝ դու հաստատ կարող ես: Եթե հիմա մտածում ես, որ կարող է չհավանեն նյութդ, մտածեն՝ վատն է, չէ, սխալվում ես, եթե անգամ չկարողանաս, հաստատ իմացիր՝ ձեռքդ կբռնեն, ու դու առաջ կգնաս:
Գիտես՝ ինչքան է եղել, որ նյութս չի տպագրվել, ասել եմ՝ վերջ, էլ չեմ գրելու: Բայց նորից վերցրել ու գրել եմ, որովհետև դադարել 17.am-ին թղթակցելուց անհնար է: Հետո, երբ նյութդ տպագրեն, ես գիտեմ՝ ինչքան կուրախանաս, որովհետև հենց տեսնում եմ նյութս տպագրված, ամբողջ աշխարհն իմն է լինում: Կսովորես ամենափոքր գաղափարն էլ զարգացնել ու մի լավ ֆիլմ, ֆոտոշարք կամ նյութ ստանալ: Էսքանին գումարեմ մի բան էլ. եթե դու շատ ես սիրում շփվել ու նոր ընկերներ ձեռք բերել, ուրեմն ասեմ, որ ճիշտ ճանապարհին ես: Էնքան կարևոր մարդկանց է տվել 17-ը ինձ, որ եթե սկսեմ թվարկել, շատ ժամանակ կանցնի:
Դե, ինչ ասեմ, արագ վերցրու թուղթն ու գրիչը ու սկսիր, բոլորը քեզ են սպասում:

Շնորհակալ եմ «Մանանա» թիմին՝ ամեն ինչի համար:

anush davtyan

Խ-ի փոխարեն՝ գրական հ

«Ալիաս» կամ «Այլ կերպ» խաղից սկսվեց ամեն ինչ։ Ես էի, ու մաման էր հետս։ Իմ հերթն էր բառերը գուշակելու։ «Խարազան» բառի վրա էր կանգնել մայրս, փորձում էր բացատրել։

-Հարազատ, բայց խաղողի տառով։

-Խարազա՞տ։ Հա՜, խարազան,- լավ էր, հեշտ գլխի ընկա։ Խարազատից սկսվեց, էլի։

Մաման դեպք հիշեց իր՝ հիվանդանոցի կյանքից.

-Էս քյավառցիները, որ ուզում են՝ իբր գրագետ թվան, բոլոր խ տառերի տեղը հ են ասում։ Էսօր մեկն ասում էր. «Բժշկուհին ասաց՝ գնա երկու շաբաթ հմի, արի»։

Դու մի ասա, էդ «հմի»-ն խմելն էր։

Հետո էլի մի դեպք հիշեց, թե ոնց էր մի հիվանդ իր սկեսուրից պատմում.

-Ինքը, ճիշտ ա, հորթ ա, բայց շատ լավ կին ա, էնքան լավ անձնավորություն ա։

«Հորթ»-ն էլ, բնականաբար, «գրական» ասված «խորթ» բառն էր։

Ու հաջորդ տասը-քսան րոպեն ծիծաղում էինք էս ամեն ինչի վրա։ Մենք էլ մեր կողմից էինք ավելացնում.

-Էս ճանճին պիտի հփեմ ես, որ նոր հանգստանամ։

-Էդ ջո՞ւր ես ուզում հմես։

-Լավ դե, արի հաղանք, որ գնանք վերև։

Վերջում բայց էլ «չհաղացինք», միանգամից քնելու գնացինք. «հաղալու» հավես չէր մնացել, մենակ ծիծաղելու։

Ամեն դեպքում՝ քնելուց առաջ լավ «հոսեցինք», ուրախացանք:

Astghik Hunanyan vayots dzor

Չալոյի «կամանդը»

Ես էլ, դուք էլ գիտենք՝ ընկերության մասին միլիոնավոր աֆորիզմներ կան գրված, բայց ես, նյութիս առաջին տողերը հայտնի մարդկանցից մեկի աֆորիզմով լրացնելու փոխարեն, ուզում եմ ինչ-որ հեղինակային ապուշություն ասել, նոր անցնել առաջ՝ Չալոյի «կամանդի» մասին պատմելուն:

«Չիմացյալ մահը մահ է, ընկերովի մահը՝ հարսանիք»:

Դե, ինչպես հասկացաք՝ մի խումբ ընկերներիս մասին եմ ուզում խոսել: Գլուխներդ չեմ տանի՝ ասելով՝ թե բա իմ ընկերներն ամենալավն են, մեր ընկերությունն ամենաամուրն է և այլ ձանձրալի բաներ, դա նման է նրան, որ տատիկներն ասում են՝ իմ թոռնիկն ամենասիրունն ա աշխարհում: Բայց ինչ խոսք, մեր խումբն իսկապես տարօրինակ է ու իդեալական՝ Աննան, որ հավերժ հակամարտության մեջ է Հովիկի հետ, Հարութը, որը «քթի տակ» հիմար կատակներ է անում ու սպասում, որ ծիծաղենք, Ռուբիկը, որը բոլորից ճարպիկն ու «ջրիկ»-ն է, Վալոդիկը, որ մի թեթև կպնում ես՝ սկսում է լացել, «տափակ» է ու կամակոր, և ես՝ բոլորից բարձր ու շատ խոսող, բոլորի ասած՝ Ձենով Օհանս: Ախ, հա, նաև Գևորիկն ու Նարեկը. Գևորիկը, եթե Ռուբիկի թիմից չի լինում, նեղանում է, գնում տուն, իսկ Նարեկը, իմանալով, որ իր կատակներն ու ասածները ոչ մեկին դուր չեն գալիս, որ ազդում է բոլորի նյարդերի վրա՝ մեկ է, միշտ մեզ հետ է: Սա էլ մեր «համեստ ու խելոք» խումբը:

Տատս միշտ կասի՝ վա՜յ, էլ խախանդ նստել չի լի, Չալոյի «կամանդն» եկավ: Անկեղծ ասած՝ չգիտեմ էլ՝ Չալոն ո՞վ է, ի՞նչ է, բայց արդեն տասներեք տարուց ավելի է, ողջ թաղամասը մեզ Չալոյի կամանդ է ասում: Խոստովանեք, որ էս մեր հայերը սիրում են ամեն ինչին անուն կպցնել: Լա՜վ, ինչևէ, իրար հետ ենք մեծացել, իրարով է անցել մեր մանկությունը, ու ինչպես ամեն երևույթ, մենք էլ էվոլուցիոն գործոնների մի լավ ենթարկվել ենք: Չէ, մենք չենք փոխվել, կամ հնարավոր է, մենք էլ ենք շատ փոխվել, միգուցե միմյանց հանդեպ մեր վերաբերմունքն էլ, բայց մեր զբաղմունքը ժամանակի ընթացքում հաստատ 180 աստիճանով փոխվել է: Մի շտապիր մտածել ու եզրակացություններ անել, հիմա ես ամեն ինչ կպատմեմ:

Սկզբից, հենց ամենասկզից, երբ ես դեռ մեկ տարեկան էի՝ սկսեցի շփվել երկու տարեկան Աննայի հետ: Նա էր մեր միջի «մեծը» ու նա էլ ինձ պահում էր: Հետո ծնվեց Վալոդիկը՝ եղբայրս, որը կամաց-կամաց մյուս բոլոր «տան փոքրերի» նման սկսեց խաթարել մեր հանգիստը: Տունտունիկ էինք խաղում օր ու գիշեր՝ կտրվելով իրականությունից ու ընկղմվելով երեխայական երևակայության մեջ: Մեր տունտունիկի սցենարն էլ տիպիկ մերօրյա հնդկական սերիալների սցենարներից էր. օրինակ, այսպես՝ կամ ես էի լինում աշխարհի ամենահարուստ մարդը, իսկ Աննան՝ սպասուհիս, կամ հակառակը, հետո պարզվում էր, որ մենք քույրեր ենք: Կամ ես էի այդ տարի հաղթում «Միս տիեզերք»-ը, կամ նա: Մենք լավ խոհարարներ էինք, լավ բիզնեսմեններ, լավ մայրեր մեր տիկնիկների համար, ունենում էինք հազարավոր ավտոմեքենաներ, որոնք իրականում մեր տան բազկաթոռներն ու բազմոցներն էին, գնում էինք բարձրակրունկ կոշիկներ, որոնք իրականում մայրիկներից գողացված կոշիկներն էին լինում, տարբեր հագուստներ, որոնք այնքան մեծ էին, որ փաթաթում էինք իրար վրա և ամրացնում մազի բրոշով, որպեսզի չլողայինք դրանց մեջ: Իսկ տան ամեն մի սենյակը ինչ-որ խանութ էր կամ մեկի տունը: Բա չասե՞մ՝ ինչ փողերով էինք գնում այդ ամենը, դա ամենատպավորիչն է: Մեր փողերը հասարակ թղթի կտորներ էին, որոնց վրա տարբեր թվեր էինք գրում ու որպես փող օգտագործում, դե կամ էլ պոպոքի ծառի տերևներն էինք փող պատկերացնում: Երբ լողանում էինք, որպես օճառներ էին ծառայում յասամանի տերևները: Դրանք միանման էին, բայց իբր տարբեր հոտեր ունեին, տարբեր «ֆիրմաների» էին՝ թանկ ու էժան: Այն ժամանակ շատ էինք նաև խոհարարական մրցույթներ կազմակերպում. ամեն մեկը իր երևակայությամբ ցեխից ինչ ասես չէր սարքում՝ էլ տորթեր, էլ կոլոլակ, էլ քաբաբ, էլ խորոված, էլ աղցաններ, դրանց վրա էլ տարբեր խոտեր ավելացնում, ու հա, շատ էլ համով էին ստացվում:

Մի քանի տարի «տունտունիկ» խաղալուց հետո մեզ միացան արդեն բանական մտածող Վալոդիկը, Հովոն ու Ռուբիկը, վերջում նաև Հարութը: Տունտունիկ միասին շատ քիչ էինք խաղում, բակային խաղերի շրջանն էր սկսվել: Ամբողջ օրը դրսից տուն չէինք գալիս՝ հալամուլաներ, պահմտոցի, գոռոզա, «մայա սիմյա», «բուռածինո», անուն կանչոցի (խոստովանում եմ, այնքան սարսափելի անուններ էին միշտ ինձ բաժին հասնում, ինչպիսիք են, օրինակ՝ հարբած փղիկ, կորած նասկի, քունգ ֆու առնետ, մակաբույծ մանուշակ), գետնից բարձր, կլաս, 7 քար: Իսկ մի անգամ, երբ էլի խաղում էինք, հայրիկս տուն կանչեց՝ ասելով, որ լավ բան ունի ցույց տալու: Երբ մտանք ներս, տեսանք մի մեծ արկղ: Իրար հրմշտելով՝ շտապեցինք բացել այն և ի՞նչ. այն հի՜ն համակարգիչներից էր, որոնցով միայն խաղ են խաղում: «Սեգա» էր գրված արկղի վրա, մեծ-մեծ տառերով: Այդպիսի բան առաջին անգամ էինք տեսնում: Մոռանալով բակային խաղերի մասին՝ ամեն օր խաղում էինք այդ խաղերը, ցավոք երկուսի անուններն եմ հիշում՝ «Սոնիկ իքսը» ու «Չերեպախի նինձյան»: Ամեն մեկս մի 5-10 «կասետ» ունեինք, փոխանակում էինք իրար հետ, որ բոլորս էլ բոլոր խաղերը խաղայինք: Շա՜տ էինք կռվում «ջոսծիկների» համար (դե, աջը միշտ ավելի լավն է լինում ու ավելի շատ ֆունկցիաներ է կատարում): Այդ փոքրիկ սարքը էլեկտրական լարերով միացնում էինք հեռուստացույցին ու խաղում, բայց մեր ուրախությունը տևում էր այնքան ժամանակ, մինչև չէին սկսվում տատիկի բրազիլական սերիալները (դե, այն ժամանակ էլ բրազիլական ֆիլմերն էին «մոդայիկ», չէ՞): Հիշում եմ նաև, թե ինչպես էինք «ագենտ-ագենտ» խաղում. ամեն մեկը տնից բերում էր տան բոլոր խաղալիք հրացաններն ու իրար լրտեսություն էինք անում, կրակում: Ու երբեք այդ խաղը չէր ընթանում հանգիստ: Միշտ կռվում էինք, միմյանց խարդախներ անվանում, չնայած՝ ի՞նչ արդար, ի՞նչ անարդար, ամեն մեկի հրա ցանի փամփուշտն իր երևակայած ուղղությամբ էր գնում, իսկ մեր երևակայություններն այնքան տարբեր էին: Պայթուցիկների տեղ էր ծառայում վայրի հաղարճը, որը մեզ մոտ շա՜տ է աճում:

Եկան չսպասված դպրոց գնալու ժամանակները, մեծացել էինք ի վերջո, պետք է սովորեինք, որ լավ մարդ դառնայինք (տատիկի բառերն են): Սկսեցինք միայն ամռանը խաղալ, ու մինչև հիմա էլ այդպես է: Բակային խաղերին էլ եկան փոխարինելու թղթախաղերը, լոտոները, մոնոպոլիաները: Գնում էինք «վերի թաղ», նստում ինչ-որ շինության փլատակների վրա ու խաղում: Դե, մեր թաղը բաժանված է երեք մասի՝ «վերի թաղ», «ներքևի թաղ» և Գալյա տատիկի քարը (Գալյա տատը մեր թաղի «մեծամեծերից» էր, որը միշտ մյուս մեծերի հետ բամբասում էր սրանից կամ նրանից՝ իրենց քարի վրա նստած, կամ էլ հետևում էր մեր խաղին): Իսկ հետո կամաց-կամաց բոլորս ունեցանք մեր հեծանիվները, սկզբից շատ վատ էինք վարում, կարելի է ասել՝ ընդհանրապես չէինք վարում, բայց հետո սովորեցինք և գրեթե ողջ օրն անցկացնում էինք հեծանիվների վրա: Անգամ մի օր՝ փոքրիկ, մոտավորապես 3-4 տարեկան աղջնակի եմ վրաերթի ենթարկել՝ գլուխս կորցրած, մեծ արագությամբ նրա վրա գնալով: Ավելի հարմար էր քշել «ներքևի թաղում», որովհետև ի տարբերություն «վերի թաղի» փողոցների՝ այդ փողոցը քարուքանդ չէր, և հեծանիվ վարելն ու ավելի մեծ արագություն զարգացնելն այնտեղ ավելի հեշտ էր:

Հիմա նորից թղթախաղերի շրջան է: Երեկոյան 7-ից հետո հավաքվում ենք մեր պատշգամբում ու խաղում, խաղում ու շատ բարձր խոսում: Մերոնք գալիս են ու վռնդում մեզ այդտեղից, մենք էլ գնում ու Աննայենց թթի ծառի տակ ենք նստում ու սկսում խոսել ինչից ասես: Այսպես մինչև սեպտեմբեր…

Գիտե՞ք, մենք իսկական մանկություն տեսած երեխաների խումբ ենք, մեզ չէին կարողանում համոզել տուն գնալ, մի կտոր հաց ուտել, իսկ այս ժամանակների երեխաներին չեն կարողանում համոզել դուրս գալ տնից: Կտեսնե՞ս դրսում խաղացող, ցեխից տորթեր պատրաստող, ոտաբոբիկ փողոցի մի ծայրից մյուս ծայրը վազող երեխաների, չէ՜, չես տեսնի, ինչպե՞ս տեսնես, երբ հիմա բոլորը իրենց մանկությունը համակարգչի առաջ են անցկացնում, շատ հնարավոր է, անգամ չիմանան բակային խաղերի գոյության մասին, ի՞նչ կա, որ…

anahit badalyan (kapan)

Գնդակով պահմտոցին

-Գնդակով պահմտոցի ենք խաղում:

-Չէ, եկեք էս անգամ «գոռըզ-նա-գոռըզ» խաղանք:

-Գնդակով պահմտոցի խաղացողները ձեռք բարձրացնեն…

Ու այսպես ամեն երեկո բակի երեխաներով վիճում էինք. ի՞նչ խաղալ այսօր: Ու վեճերի արդյունքում գրեթե միշտ իմ չսիրած «գնդակով պահմտոցին» էր «հաղթում»:

Վեցից տասնհինգ տարեկան տղա-աղջիկներով ամռանն ամեն օր բակ էինք իջնում ու խաղում: Մեծերը լավ էին խաղում, իսկ փոքրերը, այդ թվում՝ նաև ես, զիջում էին: Երբ մենք՝ յոթ տարեկաններս, մոտենում էինք, որ գնդակի վրա «թքենք» ու «ազատենք» մեր ընկերներին, մեծերը չէին խոչընդոտում.

-Դու քեզ թքի, անցի:

Հետո, երբ արդեն շատ մութ էր լինում, նստում էինք բակի նստարանին ու իրար հետ «փչացած հեռախոս» էինք խաղում: Երբ հանկարծ մի բան սխալ էինք անում, մեզ ասում էին՝ դուք փոքր եք, չեք կարողանում խաղալ, ու մենք շատ էինք տխրում: Բայց երբ մեզ էլ էին «խաղացնում», ուրախությունից գլուխներս կորցնում էինք:

Հիմա մենք ուրիշ թաղում ենք ապրում, բայց տատիկիս տունն էլի իմ մանկության բակերում է: Էնտեղ գնալիս երեկոյան նստում եմ պատշգամբում ու նայում էն բակին, որ ինձ ու ինձ նման շատ փոքրիկների է մանկություն տվել: Նայում եմ՝ երեխաներն էլի խաղում են, կռվում, հաշտվում: Բայց նրանք ուրիշ են, նրանք իմ՝ «փչացած հեռախոս» խաղացող «մեծ» ընկերները չեն: Իմ ընկերները հիմա ուսանող են, շատերը շուտով բժիշկներ ու տնտեսագետներ կդառնան: Ես էլ շուտով կթակեմ համալսարանի դռները: Ես՝ այն նույն յոթ տարեկանը, որն ամեն անգամ նեղանում էր, երբ «մեծերն» իրեն չէին «խաղացնում»:

Ամեն ինչ փոխվել է, փոխվել եմ և ես: Ու եթե հիմա ինձ նորից հարցնեն՝ ի՞նչ խաղանք այսօր, ես միայն կփակեմ աչքերս, որ թափվող արցունքներիցս ոչ ոք չկռահի, թե ինչքան եմ կարոտել իմ այն չսիրած «գնդակով պահմտոցին»:

anahit gasparyan charencavan

Ասպետական «հանգիստ»

Կյանքում ոչինչ պատահական չի լինում: Միգուցե: Եվ միգուցե այդ պատճառով ես ընդգրկվեցի «Հայ ասպետ» հեռուստանախագծում Չարենցավանի ավագ դպրոցը ներկայացնող թիմում: Այս խաղի շնորհիվ ես ձեռք բերեցի չորս հրաշալի ընկերներ, որոնք իրենց մարդ տեսակի համար իրապես արժանի են «ասպետ» կոչվելուն: Չգիտեմ, միասնական նպատակը, թե միանման հետաքրքրություններն այդպես մտերմացրին մեզ: Մեր կարծիքները միայն բախվում են Բարսելոնա-Ռեալ Մադրիդ ֆուտբոլային հակամարտության ժամանակ, դե, դա էլ բնական է:

Երկու ամիս անդադար աշխատանքի շնորհիվ՝ մենք անցանք հաջորդ՝ կիսաեզրափակիչ փուլ, և հունիսին ստացանք այն նյութերը, որոնք պետք էր վարժ սերտել այդ փուլի համար:

Այժմ, երբ մեր հասակակիցները մեկնում են տարբեր երկրներ՝ իրենց հանգիստը անցկացնելու, կամ հայրենի գյուղ՝ մի փոքր լիցքաթափվելու ու նոր դպրոցական տարվան նախապատրաստվելու, մենք պատրաստվում ենք հաջորդ փուլին, որը պահանջում է ավելի շատ աշխատանք, կամք, հիշողություն, համբերություն, կենտրոնացում, քան նախորդ անգամ:

Եվ մի անգամ մենք հասկացանք, որ մեր առօրյան դարձել է միապաղաղ: Երբ սեպտեմբերին դասընկերները մեզ հարցնեն, թե ինչպես ենք անցկացրել ամառային արձակուրդները, հո չե՞նք ասելու՝ միայն սովորելով: Պետք է օգտվել ընձեռված ժամանակից և հետաքրքիր դարձնել մեր առօրյան:

-Ա՛ն, բայց ինչպե՞ս,- ասաց մեր խմբի մասնակիցներից մեկը՝ Միլենան, ում մենք անվանում ենք Ամենաբարձր՝ իր բարձր հասակի և բարձր ինտելեկտի համար: Նա ամենալավ ու ամենախելացի մարդկանցից մեկն է, ում հանդիպել եմ ամբողջ կյանքիս ընթացում, իսկ նրա պոզիտիվ էությունը այնքան վարակիչ է, որ կարծես մի մեծ ամառային արև լինի:

-Եկեք ամեն օր մի ֆիլմ դիտենք ու քննարկենք,- առաջարկեցի ես:

Քանի որ ես թիմի ավագն եմ և պետք է սովորեի մոտ հինգ հարյուր շրջասույթ և թևավոր խոսք, ինձ թիմակիցներս տվել են Ամենացիցերոն անվանումը՝ այդքան փիլիսոփայելու պատճառով:

Այս նախաձեռնությունը պսակվեց հաջողությամբ: Առաջարկում էինք ֆիլմ, դիտում այն, ուսումնասիրում ֆիլմի ռեժիսորական ու դերասանական կազմը, վերջում գնահատում: Մի ամբողջ գրաֆիկ էինք կազմել ու դասակարգել ֆիլմերը՝ ամենալավից մինչև ամենավատը: Սակայն որոշ ժամանակ հետո հասկացանք, որ պետք է խնայել աչքերը: Հուլիսից ամեն օր գնում ենք դպրոց և սովորում ու սովորում, այն էլ այս ամռան տապին: Ֆիլմեր քննարկելու դադարից հետո մենք հասկացանք, որ մեզ կրկին պետք է ինչ-որ փոփոխություն ձանձրույթից չխենթանալու համար:

-Եկեք վաղը՝ պարապելուց հետո, ինչ-որ խաղ խաղանք,- ասաց Նվերը՝ մեր հինգից ամենափոքր մասնակիցը: Նրան անվանել ենք Ամենապատմագետ, քանի որ շատ հստակ և խորը գիտելիքներ ունի հայոց և համաշխարհային պատմությունից:

-Բայց ի՞նչ,- ասաց Մարիանան՝ մեր համեստ աղջիկը, որը կարողացավ կարճ ժամակահատվածում սովորել Գարեգին Նժդեհի ազգային գաղափարախոսությունը: Հավատացեք, դա այդքան էլ դյուրին գործ չէ: Այդ պատճառով մեր յուրօրինակ անուններից մեկն էլ Ամենանժդեհն էր, որը ստացավ մեր Մարիանան:

-Եթե համաձայն եք, ես «Ամենախելացի» կկազմեմ՝ երեսունվեց հետաքրքիր հարց, մտքի զիգ-զագ, առարկայական հարցեր րոպեում, վերջում էլ՝ տրամաբանական հարցեր,- ասաց Հովսեփը:

Նա շատ անկեղծ մարդ է, շիտակ ու ամեն ինչ սրտին մոտ է ընդունում: Նրան էլ անվանեցինք Ամենահույզ: Նրա գաղափարը հիանալի էր: Հաջորդ օրը, հոգնած երկու-երեք ժամ մեծածավալ ինֆորմացիա կլանելուց, մենք սկսեցինք խաղը: Իրոք հետաքրքիր էր: Հաղթեց Միլենան՝ մեր Ամենաբարձրը:

Այդպես մեր առօրյան մինչև հիմա լի է տարբեր զարգացնող ու ժամանցային խաղերով, ինչպես օրինակ՝ «Ամենախելացին», «Հայ-Q», «3 Օֆֆ», «Գուշակիր մեղեդին», «Արդյոք ո՞վքեր են» և այլն: Դրանց միջոցով ես հասկացա, որ մենք ենք մեր օրվա տերը: Ձանձրույթը փոխարինելու համար այնքա՜ն նպաստավոր տարբերակներ կան, միայն ցանկություն է պետք: Եվ անպայման չէ միջավայրը փոփոխել կամ մեկնել երկրից, որպեսզի ունենաս հետաքրքիր արձակուրդ: Միայն պետք է ունենալ ասպետ ընկերներ՝ ասպետական հանգստի համար: