Aspram Parsadanyan

Երբ է գյուղը լքվում

Գարնանային լուսավոր օրերից մեկն էր: Ցուրտ ձմեռը սկսել էր զիջել իր տեղը արևաբույր գարնանը: Գարնան կախարդական վրձինն իր երփնավառ ներկապնակով սկսել էր գունավորել Բերդավան գյուղի բնությունը:

Օրն այնքան տաք ու հաճելի էր, որ որոշեցի  դուրս գալ տանից, նստել բակի նստարանին ու կարդալ: Չգիտեմ՝ շատ էի կարդացել, թե քիչ, երբ ինձ գրքից ու իմ մտքերից  կտրեց մի ծանոթ ձայն:  Դա ամենամոտ ընկերներիցս մեկի՝ Նարեկի ձայնն էր: Նա ժպիտը դեմքին մոտեցավ ինձ ու ասաց.
-Գալիս ե՞ս մանուշակ քաղելու:
Ես մերժել չկարողացա: Տան  դարպասների մոտ մեզ սպասում էին մեր ընկերներից մի քանիսը ևս: Մեր խումբը առաջ էր գնում երգելով, աղմուկ-աղաղակով, բարձր ծիծաղելով: Մենք որոշեցինք  թիմի ավագ դնել Նարեկին:  Նա բոլորիցս մեծ էր և ավելի խելացի էր, քան մենք: Ճանապարհին մենք հիշում էինք  հին պատմություններ, ուրախ դեպքեր: Ճանապարհը մեզ կարճ թվաց:  Մենք հասանք մանուշակի  թմբերին, ի զարմանս մեզ՝ դրանց մեջ դեռ կային ձնծաղիկների հատիկներ: Երբ ծաղիկներից գեղեցիկ փնջերը պատրաստ էին, ընկերներիցս մեկը գոռաց.
-Հեյ՜, բերդի գլխի դրոշն ընկել է:
Մյուս ընկերս ցատկեց նստած տեղից ու խոժոռելով դեմքն ասաց.
-Վե’ր կացեք, գնում ենք դրոշը տեղը դնելու: Մեր դրոշը չպետք է գետնին մնա:
Մենք շատ էինք հոգնել, մի կերպ ալարելով ոտքի կանգնեցինք ու սկսեցինք առաջ շարժվել:
Մի քանի  մետր հազիվ էին քայլել (մեր և բերդի միջև եղած հեռավորությունը հարյուր մետր չկար), երբ մեր խմբի ավագն ասաց.
-Կուզե՞ք պատմեմ ձեզ մեր բերդի պատմությունը:
-Այո, իհարկե,- միաձայն ասացինք մենք:
-Մեր բերդը կոչվում է Ղալինջաքար,- սկսեց պատմել Նարեկը,- Այն կառուցվել է տասներեքերորդ դարում: Այդ ժամանակ մեր գյուղը եղել է հենց բերդի  մոտ և կոչվել է  Թխաձոր: Գյուղացիները կառուցել են բերդը, որպեսզի պաշտպանվեն թշնամուց: Բերդի կառուցման մասին կա այսպիսի մի ավանդազրույց: Ասում են՝ մարդիկ  երկար ժամանակ փորձում էին կառուցել Ղալինջաքարը, սակայն, երբ քարերի հարկերն ավելանում էին, պատն առանց որևէ պատճառի փլվում էր: Եվ մի անգամ, երբ շինարարները հոգնել էին այդ կախարդանքից, գյուղի իմաստուններից մեկն ասում է.
-Պատի մեջ, շաղախի հետ մի նորածնի բարուր դրեք, դրանից հետո պատն ամուր կմնա:
Ասում են, որ շինարարները հենց այդպես էլ անում են, իսկ նորածնի մայրը խելագարվում է:
-Օ՜յ , ի՜նչ դաժան է,- ասաց ընկերուհիս, երբ մեր ավագը վերջացրեց իր պատմությունը:
-Վերջ տուր, դա ընդամենը  պատմություն է, ով գիտի՝ ճիշտ է, թե սխալ,- ծիծաղելով ասաց մեր խմբի ամենափոքր անդամը:
-Բա հետո՞, ինչո՞ւ մեր գյուղը հիմա այստեղ չէ:
-Որովհետև  այստեղ ջուր չկար, և մարդիկ իջան ավելի ցածր վայր, որտեղ գետ կար (գետը կոչվում է Կողբ) : Բացի այդ, այս տարածքն ավելի մոտ է սահմանին:
-Նարեկ, իսկ ի՞նչ է նշանակում Ղալինջաքար,- հարցրեց ընկերուհիս:
-Դե՜,  եթե անկեղծ լինեմ, իրական բացատրությունը չգիտեմ, բայց, եթե բառը բաժանենք մասերի, կստացվի՝ ղալին, որը մեր բարբառով նշանակում է շատ, առատ, հորդ, և քար: Այսինքն՝ շատ ու ամուր քարեր ունեցող: Հա՜, մոռացա նշել, որ մեր գյուղը կոչվում է նաև Ղալաչա, որը թուրքերենից թարգմանած նշանակում է` պղտոր ջուր:
Շուտով հասանք բերդին: Տղաները բարձրացան  բերդի գլուխը՝ դրոշը դնելու: Տղաներն իջնում էին, երբ սկսեցին կրակել. երևի  թշնամիները նկատել էին նրանց: Մենք մի քանի  րոպե մնացինք պառկած մինչև կրակոցները  դադարեցին: Մենք շատ էինք  վախեցել: Ջուր խմելուց և վախներս թոթափելուց հետո նստեցինք կանաչ խոտին ու սկսեցինք զրուցել: Ընկերուհիս ասաց.
-Երանի՜ աշխարհում խաղաղություն լինի ու կրակոցներ չլսվեն:
-Մարդիկ սովոր չեն խաղաղ կյանքին: Մարդկության ծննդից ի վեր կռվում են: Ավելի լավ է` հնարավոր բաներ ուզիր, – քմծիծաղով ասաց Նարեկը:
-Օրինակ` ի՞նչ:
-Օրինակ՝ ես կուզենայի, որ մի բարեգործ գար ու փոխեր գյուղի կյանքը:
-Այսի՞նքն:
-Այսինքն երեխաների համար այգի սարքեր, մեծերի համար՝ խաղասրահ, դպրոցը վերանորոգեր, ու, վերջապես, գյուղում ապաստարան կառուցվեր:
-Բայց քո ասածներն էլ իրական չեն, – քթիս տակ ասացի ես:
-Իրոք որ, գյուղում շատ խնդիրներ կան:

Հետ էինք վերադառնում, երբ մեր «ղեկավարը» մեզ պատմեց ավերված ժամի ու մի քանի խաղաքարերի մասին:
-Նայեցե՛ք օրինակ՝ այս խաչքարից միայն մեզ մոտ կա. հազվադեպ հանդիպող հարստություն է: Լսել եմ, որ նման խաչքարեր եղել են միայն Արևմտյան Հայաստանում, որոնք բարբարոսները ավերել են:

Խաչքարերի մեջ կան նաև տապանաքարեր: Մենք գտանք մեր նախնիներից մի քանիսի գերեզմանները: Երբ վերջացրինք փնտրտուքը, նկատեցի, որ մեր ավագը տխուր նայում է մի խաչքարի:
-Տե՛ս, տապանաքարի վրա պապիս հոր անունն է: Տապանաքարերը վնասում են անասունները, իսկ մամուռը պատել է խաչքարերը: Մեր հարստությունները վերացման եզրին են:

Երկար ժամանակ է անցել այդ օրից, բայց ընկերոջս խոսքերը չեմ կարողանում մոռանալ: Մեր՝ Բերդավանցի երեխաներիս ներկան միապաղաղ է, որովհետև չկան ժամանցի կենտրոններ, մեր ապագան հարցականի տակ է, դեպի գյուղ բերող ճամփաներ չկան…

Բոլորս ուզում ենք մնալ քաղաքում, և դրա պատճառը ամենևին էլ հայրենասիրության պակասը չէ, այլ՝ բարեկեցիկ կյանք ունենալու ձգտումը: Այս խնդիրների լուծումը թվում է անիրականանալի: Այս հարցը հուզում է ոչ միայն ինձ, այլ ողջ գյուղին:

Ինչպես ժամանակին մեր պապերը Ղալինջա բերդի շրջակայքից իջան հովիտ, քանի որ ջուր չկար, այժմ էլ գյուղի երիտասարդությունն է լքում գյուղը, քանի որ դարձյալ ապրելու պայմաններ չկան…

«Դեպի թաքստոց»…

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ապաստարանը տխուր բառ է: Դե, թերևս նրանց համար, ովքեր հասկանում են, թե ի՞նչ է ապաստարանը, ե՞րբ է օգտագործվում և ինչի՞ համար: 

Ինչպես գիտեք, Կոթին ևս սահմանամերձ գյուղ է: Դեռևս վաղ ժամանակներից բազմիցս ենթարկվել է թշնամու հարձակումներին, ու դեռ հին ժամանակներում մեր պապերն էլ մտածել են այդ հարձակումներից  պաշտպանվելու մասին և կառուցել են բազմաթիվ ապաստարաններ:

Լուսանկարը՝ Անդրանիկ Մանեսյանի

Լուսանկարը՝ Անդրանիկ Մանեսյանի

Ապաստարան կառուցվել էր նաև ոչ վաղ անցյալում մեր դպրոցում, դեռևս 1985-1986 թվականներին, որը մինչև օրս էլ գոյություն ունի: Մեր դպրոցում ամեն քայլափոխի  ցուցանակներ են փակցված. «Դեպի թաքստոց»: Կրակոցների ժամանակ մեր դպրոցն էլ է տուժել: Լուսամուտների ու պատերի վրա հետքեր կան, որոնք առաջացել են երեկոյան ժամերի կամ գիշերվա գնդակոծության հետևանքով: Բայց փառք Աստծո, որ երեկոյան ժամերին են եղել կրակոցները, և մենք առիթ չենք ունեցել, և հույս ունեմ, որ չենք էլ ունենա այն օգտագործելու իր բուն նպատակի՝ թշնամու գնդակոծության ժամանակ թաքնվելու համար:

Ուզում եմ, որ այն, ինչպես այժմ, այնպես էլ  հետագայում, ծառայի միայն ու միայն որպես թաքստոց երեխաների պահմտոցի խաղալու ժամանակ: Մենք` բարձր դասարանի տղաներով, վերջերս էլ աշխատանքներ ենք արել ապաստարանում: Բացել ենք օդատար ուղիները, մաքրել ապաստարանի աղբը: Այնուամենայնիվ , ուզում եմ խոսել խնդիրների մասին, որ գոյություն ունեն մեր դպրոցի ապաստարանում. խոնավություն, լույսի և անհրաժեշտ գույքի բացակայություն:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ուզում եմ բոլորին ասել,  որ երեխաները ցանկանում են խաղալ վերանորոգված ապաստարանում: Միայն խաղալ և ոչ թաքնվել գնդակոծությունից:

Զիկատարում բնությունը չսիրող մարդ չի կարող աշխատել

Մենք` «Մանանա» կենտրոնի սաներս «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոնում կազմակերպված ճամբարի ժամանակ հարցազրույց անց կացրինք «Զիկատար» ուսումնական կենտրոնի պատասխանատու Արտավազդ Եգանյանի հետ:

Լուսանկարը՝ Դավիթ Չիլինգարյանի

Լուսանկարը՝ Դավիթ Չիլինգարյանի

-Կպատմե՞ք այս կենտրոնի մասին:

-Դուք հիմա գտնվում եք «Զիկատար» ուսումնական կենտրոնում: Սա բնապահպանության նախարարության ենթակայության տակ գտնվող կազմակերպություն է, ՊՈԱԿ` պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն: Կոչվում է «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն, իսկ սա այդ կենտրոնի ուսումնական մասն է, որտեղ անտառագիտությանը նվիրված գիտական կոնֆերանսներ, թրեյնինգներ են կազմակերպվում, համապատասխան մասնագիտության ուսանողների հետ պրակտիկա ենք անց կացնում, միաժամանակ ծառայում է նաև որպես էկոտուրիզմի այցելուների կենտրոն: Եթե նայել եք, փակցված են քարտեզներ, որոնցում նշված են երթուղիներ տարածաշրջանում, բայց մենք նաև ունենք էկոտուրիզմի տեղական երթուղիներ, ինչպես օրինակ, անտառային, արհեստական լճակ ունենք: Զինատար լեռնագագաթը, որի անունով կոչվում է կենտրոնը, ինչո՞վ է յուրահատուկ. 1650 մետր բարձրություն ունի և մինչև գագաթը անտառածածկ է: Սովորաբար լեռնագագաթները մինչև գագաթ անտառածածկ չեն լինում, բայց սա եզակի գագաթ է, որ այդ բարձրության հետ մեկտեղ մինչև գագաթ անտառապատ է:

-Իսկ ի՞նչ է նշանակում «Զիկատար» բառը:

-Ըստ երևույթին, «զիգ կատար», քանի որ լեռնագագաթը ձգված է սուր անկյամբ: Որոշ մարդիկ էլ ասում են, որ նշանակում է «զի կատար»` ի կատարումն:

-Իսկ ի՞նչ գիտական ծրագրեր են իրականացվում այս կենտրոնում:

-Կենտրոնի կողմից իրականացվել է Հայաստանի անտառշինական աշխատանքներ: Անտառշինություն ի՞նչ է նշանակում. քարտեզագրում, անտառային կազմի, պաշարի, փայտանյութի գրանցում, սահմանների ճշտում: Անտառի հետ կապված բոլոր անտառշինական աշխատանքները տասը տարվա հեռանկարով են իրականացվում, ու մեր այս կազմակերպությունը հիմնականում այդ աշխատանքներով է զբաղված լինում: Նաև բնապահպանական նախագծեր ենք կազմել, որ մրցույթով շահել ու իրականացրել ենք:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

-Իսկ ե՞րբ է հիմնադրվել կենտրոնը:

-Կենտրոնը սկզբից կոչվել է անտառային գիտափորձարարական կենտրոն 2002 թվականից, իսկ 2011 թվից անվանափոխվել է «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն:

-Ասացիք` գիտափորձարարական: Մի փոքր ավելի կմանրամասնե՞ք ինչ գիտափորձեր են կատարվում:

-Այստեղ մենք ունենք փորձադաշտեր: Դրանք հատուկ տարածքներ են, որտեղ բոլոր ծառերը համարակալվում են, նրանց չափերը գրվում են, և դրանք համեմատվում են օրինակ, տասը տարի հետո, տեսնելու համար` զարգացման ինչ դինամիկա է ունեցել տվյալ հատվածը, կենսաբազմազանության հետ կապված հարցեր ենք լուծում, մի խոսքով, անտառի հետ կապված բազմաթիվ խնդիրներ:

-Այսինքն բոլոր ծառերը համարակալվո՞ւմ են:

-Փորձադաշտերը գրավում են որոշակի ֆիքսված տարածք, նայած ինչքան են, կարող են լինել 400 քառակուսի մետր, 1000 քառակուսի մետր: Դա կապված է, թե ինչ նպատակի է ծառայում այդ փորձադաշտը:

-Իսկ ի՞նչ սկզբունքով է ընտրվում այդ փորձադաշտը:

-Պատահական: Ոչ թե ընտրվում է լավագույնը կամ վատագույնը, այլ պարզապես մի հատված ընտրում ես, որ դինամիկան ուսումնասիրես:

-Իսկ անտառի կենդանական կազմը հարո՞ւստ է. Մեզ ասացին, որ արջեր էլ են հանդիպում:

Լուսանկարը՝ Նվեր Ավագյանի

Լուսանկարը՝ Նվեր Ավագյանի

-Արջեր էլ են հանդիպում: Մարտիկին էլ` մեր աշխատողին, արջ է հանդիպել: Հիմնականում հյուսիսարևելյան անտառներին է բնորոշ մեր ֆաունան` արջ, գայլ, եղնիկ, նապաստակ, սկյուռ, մի ժամանակ վայրի խոզեր շատ կային, հիմա` խոզագրիպից հետո հավանաբար այլևս չկան:

-Իսկ քանի՞ գիտաշխատող ունի այս կենտրոնը:

-Մեր կազմակերպությումում`«Զիկատարում», ինը գիտաշխատող ունենք:

-Իսկ դրսից գիտական խմբեր պարբերաբար այցելո՞ւմ են:

-Պարբերաբար չէ, անհրաժեշտության դեպքում: Օրինակ, եթե ինչ-որ ծրագիր ունենք, այդ ծրագրի շրջանակներում ուսուցում է անցկացվում:

-Տուրիստական նպատակների և՞ս ծառայում է կենտրոնը:

-Էկոտուրիզմի նպատակով, նաև այցելուների կենտրոն է մեր կազմակերպությունը: Մենք ունենք հեծանիվներ, ձկնորսական կարթեր, հեռադիտակ և տուրիստական այլ պարագաներ:

Լուսանկարը՝ Անդրանիկ Մանեսյանի

Լուսանկարը՝ Անդրանիկ Մանեսյանի

-Իսկ այցելուներ շա՞տ եք ունենում:

-Ոչ այնքան: Դուք էլ տեսաք, որ մեր ճանապարհը շատ անբարեկարգ վիճակում է, և մայրաքաղաքից շատ հեռու ենք: Բայց ով որ մեկ անգամ գալիս է, ուզում է անպայման երկրորդ անգամ էլ գա, որովհետև Հայաստանում ոչ մի տեղ նման բնություն չկա, բոլոր շրջանների հետ համեմատած` ամենալավը մեր անտառներն են պահպանվել: Պարզապես մայրաքաղաքից հեռու ենք, ու դժվար է այստեղ հասնելը:

-Մեզ ասացին, որ ճանապարհը մի քանի անգամ բարեկարգվել է, բայց մեծ բեռնատար մեքենաների երթևեկության պատճառով կրկին քանդվել է:

-Դա էլ մենք ենք մեր ուժերով վերանորոգում, բայց քանի որ սա անտառային ճանապարհ է, անտառում բարձր անցողունականության մեքենաներ են աշխատում, բնական է` ճանապարհը շուտ քանդվում է: Եթե միայն մարդատար մեքենաներ երթևեկեին, այսպես չէր փչանա: Իսկ անտառտնտեսությանը ձեռնտու չի, որ լավ ճանապարհ լինի. այդ դեպքում անտառահենները շատանում են:

-Ասացիք, որ սեմինարներ, թրեյնինգներ եք կազմակերպում: Դրանք միայն գիտական գործունեությամբ զբաղվողների համա՞ր են, թե՞ սովորական մարդկանց, հետաքրքրվողների, տուրիստների համար էլ եք կազմակերպում:

-Չէ դե, հո միայն գիտաշխատողները չե՞ն, այդ աշխատանքների համար նաև շարքային աշխատողներ են պետք, որ ինչ-որ տեղ պետք է նաև ծանոթ լինեն իրականացվող աշխատանքներին: Բայց ուսուցումը գիտնականներ են անց կացնում. նրանք որպես դասախոս են հանդես գալիս, և մասնագետների համար են, ոչ թե գիտնականների:

-Իսկ տուրիստների համար արշավներ կազմակերպվո՞ւմ են մասնագետի ուղեկցությամբ:

-Եթե մեզ դիմում են, այո, բայց մենք չենք ասում` եկեք ձեզ տանենք այսինչ տեղը, եթե ցանկություն լինում է, կազմակերպում ենք:

-Մենք մուտքի մոտ տեսանք հանքային ջրի աղբյուր և խմեցինք հանքային ջրից և նկատեցինք, որ բավական հեռվից է գալիս: 

-Այդ հանքային ջրի ակունքը երկու կիլոմետր հեռավորության վրա է: Մենք բերել-հասցրել ենք այստեղ, թույլ հանքայինությամբ ջուր է, մի լիտրում 0,762 գրամ հանքային նյութեր կան, բայց շատ առողջարար և շատ հաճելի է:

-Իսկ ակունքից մինչև այստեղ ճանապարհը որակի վրա չի՞ ազդում: 

-Իհարկե ազդում է: Ամռանը այնպես սառը չէ, ինչպես ակունքում, կամ գազը այնպիսին չէ, ինչպես ակունքում: Բնական է, որ երկու կիլոմետրի վրա որակական փոփոխություններ կրում է:

-Իսկ բացի յուրահատուկ տեսակներ ընդգրկելուն, էլ ի՞նչ առանձնահատկություն ունի այս անտառը:

-Սա անտառային օազիս է, կուսականին մոտ անտառներ են, իսկ դա Հայաստանում էլ ոչ մի տեղ չեք գտնի:

-Իսկ այս անտառներում թույլատրվո՞ւմ է որսորդություն:

-Խստիվ արգելվում է: Նույնիսկ մեր արգելոցում չէ, անտառտնտեսության տարածքում էլ է արգելված:

-Միայն գիտաուսումնակա՞ն նպատակի է ծառայում անտառը:

-Նաև շահագործվում է անտառտնտեսության կողմից նախատեսված կարգով: Անտառշինական պլանով նախատեսված է, որտեղ հասուն անտառ է, պիտի հատումներ կատարվեն, որպեսզի երիտասարդ անտառը զարգանա: Դա խախտում չի, կատարվում են նաև սանիտարական նպատակներով ծառահատումներ, կամ խիտ անտառում լուսավորության հատումներ են անում:

-Իսկ անտառատնկման աշխատանքներ կատարվո՞ւմ են: 

-Իհարկե, եթե ծրագիր ենք ունենում: Անցած տարի, օրինակ, Սևանի ավազանում ենք իրականացրել, անցած տարիներին համայնքի տարածքում, մեր տարածքում էլ` լճի ճանապարհին մայրի ծառեր ենք տնկել, փոքրիկ տնկարան ունենք:

-Իսկ ծառային բազան հիմնականում ի՞նչ տեսակներից է կազմված:

-Հիմնականում հյուսիսարևելյան անտառներին բնորոշ ծառեր են` կաղնի և հաճարենի: Հաճարենին չկա հարավային Հայաստանում, միայն հյուսիսային շրջաններում է, և շատ արժեքավոր տեսակ է: Բացի դրանցից ուղեկցող ծառատեսակներ են` բոխին, լորին, հացենին և այլն:

-Մենք ճանապարհին եկեղեցու ավերակներ տեսանք: Կպատմե՞ք դրա մասին:

-Դա վեցերորդ դարի եկեղեցու ավերակներ են, Տավարաեղցի է կոչվում: Եղցի եկեղեցի է նշանակում, տավարն էլ, դե անասունն ա: Նաև մեր տարածքում կա Մշկավանք, որ շատ հայտնի  պատմամշակութային հուշարձան է: Ուղեփակոցը որ տեսաք ճանապարհին, այդտեղից ձախ ճանապարհ է թեքվում, երեք կիլոմետր բարձրանում ա սարի գլուխը, այնտեղ անտառային բացատում մի հրաշալի եկեղեցի է, տասներկուերորդ դարի ու Հայաստանի լավագույն հուշարձաններից մեկն է:

-Իսկ այդ եկեղեցիներ այցելություններ լինո՞ւմ են:

-Քարտեզներում, եթե տեսել եք, մի երթուղին Մշկավանք է տանում: Շատ սիրուն, գեղատեսիլ վայր է: Ուրեմն ասեմ, որ Կողբը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից մեկն է: Դեռևս Խորենացին իր պատմության մեջ գրել է, որ դա եղել է Կողբափոր գավառի կենտրոնը, 368 թիվ:

Լուսանկարը՝ Անդրանիկ Մանեսյանի

Լուսանկարը՝ Անդրանիկ Մանեսյանի

-Ասացիք, որ լիճ կա, ի՞նչ լիճ է:

-Արհեստական լճակ է: Մենք այնտեղ ձկներ ենք աճեցնում, ոչ թե արդյունաբերական նպատակով, այլ հաճույքի համար, որ տուրիստները նայում-հիանում են:

-Ի՞նչ եք կարծում, Հայաստանը ինչքանո՞վ հեռանկարներ ունի էկոտուրիզմի զարգացման համար:

-Էկոտուրիզմը զարգացած երկրի մենաշնորհ է: Պետք է երկիրը զարգացած լինի, որ էկոտուրիզմը զարգանա: Մեզ նման երկրում դեռևս դա չի կարող զարգացած ճյուղ համարվել, թեև մենք այդ հնարավորությունները բոլորից շատ ունենք երևի: Հայաստանի լանդշաֆտը սկսվում է օվկիանոսի մակարդակից 400 մետրից մինչև 4 կիլոմետր բարձրությունների վրա, բնական բոլոր զոնաները կան, բայց դրա կազմակերպման համար այնքան բան է պետք, որ մենք դեռևս չենք կարող: Մեզ մոտ ոչ միայն էկոտուրիզմը, տուրիզմն էլ չի զարգանում: Ինչո՞ւ, որովհետև հյուրանոցները թանկ են, սպասարկման որակը ցածր է, ճանապարհային ցանցը բարվոք վիճակում չի: Իսկ էկոտուրիզմը տուրիզմի ավելի զարգացած տեսակն է:

-Իսկ ի՞նչ խնդիրներ ունի Զիկատարը:

-Մեր ամենամեծ խնդիրը, դուք էլ տեսաք, ճանապարհն է: Մնացած խնդիրները մեր ուժերով, մեր աշխատողներով լուծում ենք: Օրինակ, շենքը տասը տարի է` կառուցվել է, ու սրա պահպանության, նորոգման գումար մեզ տվող չկա, ջրատարը խափանվում, խցանվում է, էլի մեր ուժերով նորոգում ենք:

Ես կուզեմ, որ դուք իրոք սիրահարվեք բնությանը: Եթե բնությունը սիրում եք, նշանակում է` մաքուր, ազնիվ մարդիկ եք: Զիկատարում բնությունը չսիրող մարդ չի կարող աշխատել: Այ, Մարտիկը` մեր հսկիչը, եթե բնությունը չսիրի, այս պայմաններին չի դիմանա, որովհետև հնարավոր է` օրվա մեջ չորս անգամ գնա էս թթու ջրի ակունքը հասնի ու հետ գա, որ խափանում չլինի:

***

Զրույց «Զիկատարի» հսկիչ պարոն Մարտիկի հետ 

-Պարոն Մարտիկ, Դուք ի՞նչ եք աշխատում այստեղ:

-Պահակ` հսկիչ:

-Կպատմե՞ք ինչպես հանդիպեցիք արջին:

-էդ առաջի տարին էր: Ես արջ տեհած չէի անտառըմ: Ապրանքը կորել էր, գնացի, որ անասունին քըթնում, արջը ըղաքիս դուս էկավ: Ասի` բարլուս ուստա: Խելոք գնաց, ես էլ էկա իմ գորձին:

-Չէի՞ք վախեցել:

-Չէ, բացարձակ: Ինձ ի՞նչ տեր անել: Նա ինձանից վախեց փախավ, ես նրանից ուժեղ էի:

-Իսկ քանի՞ տարի եք այստեղ աշխատում:

-էս տասներորդ տարին ա:

-Ինչպե՞ս եղավ, որ սկսեցիք այստեղ աշխատել: 

-Դե պրարաբն էկավ, ասավ` էս շինարարությանը մասնակցել տիս: էկա մասնակցեցի, փողս պակաս տվին, բրախեցի, գնացի մեր տուն:

Էս էրկու ջուրն էլ ես եմ բերել: Հետո Եգանյանը էկավ ասավ` դու գալ տիս Զիկատար` պահակ: Ասի` չէ, չեմ ուզում, մի հիրեք-չորս անգամ եկան…

-Ներողություն,-միջամտում է պարոն Եգանյանը,- առաջին անգամ, որ գնացինք, չհամոզվեց: Դե, բնական ա, հաց սարքեց, մեզ պատիվ տվեց, ասավ` չեմ գալու: Ասի` վաղն էլ ենք գալու, տես, թե քեզ ձեռ ա տալիս նորից մեզ հաց տաս, մենք գնանք: Հաջորդ օրը վեշը հավաքեց, էկավ:

-Տասը տարի է այստե՞ղ եք ապրում, պարոն Մարտիկ:

-Հա, ըստեն ո՞ւր տիմ գնալ, մի կնիկ ա վիր եմ կալել, ըստի ապրըմ եմ էլի:

Զրույցը գրի առավ  Անահիտ Իսրայելյանը

Մեր գյուղի խորհրդարանը

 

Լուսանկարը՝ Դավիթ Չիլինգարյանի

Լուսանկարը՝ Դավիթ Չիլինգարյանի

Վեցօրյա անընդմեջ ծանրաբեռնված դասերից հետո այսօր իմ ազատ օրն է: Առավոտյան արթնացա, նախաճաշեցի և որոշեցի դուրս գալ տանից, մի քիչ քայլել գյուղում, իմանալ գյուղի նորությունները: Իսկ գիտե՞ք որտեղից եմ իմանալու: Ասեմ: Խորհրդարանից: Հիմա կզարմանաք, կմտածեք` ի՞նչ է խորհրդարանը: 

Մեր գյուղում` Ջուջևանում, խորհրդարան են անվանում այն վայրը, որտեղ հավաքվում են գյուղի տատիկները և զրուցում: Վերլուծում են նորությունները՝ քննադատում կամ հավանություն տալիս:

-Օ՜, բա իմացա՞ր, Սերիկ, Պուտինը թազա կնիկ ա ուզել: Էնա էն մի կնկանիցը երկու երեխա ունեցավ:

Լսվում է պատասխանը:

-Լավ ա անում, էն մարդը ապրում ա:

-Էնա գարունքացել ա: Գեղումը շարժ կա:

-Էնա Հայկն արդեն փորում ա բախչեն:

-Ասում են` էս տարի տաք տի անել:

-Համա ապրիլին ասում էն անձրև տի գալ:

Նրանք խոսում են այսպես անվերջ, առանց հոգնելու: Մի ուրիշ բակում հավաքվել են տղամարդիկ և զրուցում են:

-Էս տարի լավ շոգեր արավ, բերքը լավը կըլի: Փետս էլ պրծելա: Բայց դե էնա շոգերն ընգավ, էլ չենք վառի: Բայց դե մին էլ տեսար ցրտեց:

Ու այդպես շարունակ…

Մի ուրիշ այգում մարդիկ աշխատում են:

Գնանք գյուղամեջ: Ահա այստեղ հավաքվել են գյուղի պապիկները: Ոմանք ուղղակի նստած են ու նայում են անցուդարձ անող մարդկանց կամ մեքենաներին: Ոմանք զրուցում են, ոմանք էլ նարդի են խաղում.

-Էսա տես քեզ ոնց եմ մարս անում:

-Տենանք, տենանք, բմբուլներդ քամուն եմ տալու:

Գյուղի մնացած մասերում մարդ չի երևում:

Լուսանկարը՝ Մարինե Իսրայելյանի

Լուսանկարը՝ Մարինե Իսրայելյանի

Գնանք աղբյուրի մոտ, որտեղ միշտ լինում են տարբեր մարդիկ՝ գյուղից կամ այլ բնակավայրերից, հաճախ նաև զբոսաշրջիկներ: Այսօր այստեղ ոչ ոք չկար: Մի քիչ ցուրտ է, բայց հաճելի է: Քայլում եմ` նայելով գեղեցիկ տեսարանին, որտեղ ճնճղուկները երգում են, ծառերը ծաղկել են, և գյուղը կարծես նոր շունչ է առել: Մարդիկ արդեն իրենց անասուններին տանում են արտ և ձայնում. «Հո-հո-հո-հո, կով արի»: Մարդիկ վերադարձել են իրենց գործերին: Սիրում եմ գարունը իր ամեն ինչով:

zoya edigaryan

Դալլաքանոցը

Բաղանիս: Փոքրիկ գյուղ, որն ունի իր առօրյան: Չեք պատկերացնի, թե ինչ դժվար է ապրել գյուղում, այն էլ՝ սահմանամերձ: Կուզեի պատմել մի փոքրիկ տնակի մասին, որն առաջին հայացքից խրճիթ է հիշեցնում: Տնակը աղքատիկ է, բայց լի է ջերմությամբ, այն պատկանում է մի բարի պապիկի: Նա վարսավիր է: Այնտեղ միշտ հավաքվում են գյուղի մեծերը, խաղում, զրուցում տարբեր թեմաներից: Նրանք ծերացել են, բայց  նրանց աչքերում դեռ երևում է ուրախ մանկության արտացոլանքը: Անկեղծ ասած՝ ինձ շատ հետաքրքիր է լսել նրանց պատմած զվարճալի պատմությունները: 

Այդ բարի պապիկին երբեմն Դալլաք են անվանում, իսկ իր տունը՝ Դալլաքանոց: Բոլորն էլ բավականին մեծ են, շատերն էլ՝ պապիս ընկերները: Միասին ասես մի ընտանիք լինեին: Հաճախ էին մեր տուն գալիս, հիշում անցած-գնացած օրերը: Պատմում էին, թե ինչպես էին բոլորով սիրահարվել նույն աղջկան, իսկ աղջիկը նրանցից ոչ մեկին ուշադրություն չէր դարձնում: Հիշում էին, թե ինչպես էին միասին գնում գողության, մտնում այգիները, ու երբ իրենց նկատում էին՝ արագ փախչում էին, իսկ ով չէր հասցնում՝ գերի էր ընկնում:

Այսպիսի բազմաթիվ պատմություններ էին հիշում, պատմում ու ծիծաղում: Բայց այդ ծիծաղի մեջ տխրություն կար, երևի կարոտել էին իրենց անհոգ կյանքը: Ափսոս, որ արդեն վաղուց առաջվա պես չէ, որ տնակը գրեթե դատարկվել է: Առաջվա պես էլ չեն հավաքվում, զրուցում: Շատերը շատ են ծերացել, մյուսները՝ զբաղված են: Բայց դե, մեկ-մեկ լինում է, որ կարոտած սրտով վերադառնում են իրենց ստեղծած ընտանիքը: Հավաքվում են, զրուցում, բայց մյուսների կարիքն էլ  է զգացվում… Նրանց հիշում ու ափսոսում են, որ այլևս իրենց հետ չեն ու իրենց պարզ երևակայությամբ մտածում ու մի քիչ էլ ուրախությամբ ասում.

-Հա դե, բան չկա, երևի իրենք էլ երկնքում իրենց համար նոր ընտանիք են կազմել, ու շուտով մենք էլ իրենց կմիանանք:

Կարոտում են, ու կարևորը երբեք չեն մոռանում իրենց ընտանիքի մյուս անդամներին՝ իրենց լավ ընկերներին:

seryoja arakelyan

Սեպտեմբերի մեկի, չկայացած ծննդյան օրվա ու էլի շատ բաների մասին

Ես Սերյոժան եմ: Ապրում եմ Տավուշի մարզի Բաղանիս գյուղում: Սեպտեմբերի 1-ին սովորականի նման գնացինք դպրոց: Երեխաները ստացան իրենց գովասանագրերը, և սկսեցինք դասերը: Բոլորիս տրամադրությունը բարձր էր: Մենք շատ ուրախ էինք, որ երկարատև արձակուրդից հետո հանդիպել էինք: Դասերը վերջացնելուց հետո երեխաները իրենց ծնողների հետ ճամփա ընկան դեպի տուն: Ամեն ինչ նորմալ էր, հանգիստ: Սակայն կատարվեց անսպասելին: Ադրբեջանական դիրքերից սկսվեց գնդակոծվել Բաղանիսը: Մեծից փոքր խուճապի էին մատնվել և այդ լարված իրավիճակին փնտրում էին մի այնպիսի վայր, որտեղ հնարավոր կլիներ պատսպարվել` թեկուզ անապահով վայրում: Գնդակները մի քանի վայրկյանի ընթացքում հասան գյուղ: Աղմկոտ ձայներով հարվածեցին տան կտուրներին, դպրոցի պատերին, ապակիներին և գազատար խողովակներին:

Կրակոցները մի կողմ, դա արդեն սովորական է դարձել յուրաքանչյուր սահմանամերձ գյուղում ապրող մարդու համար: Այդ օրը ինձ համար շատ կարևոր օր էր: Այդ օրը ես տոնելու էի իմ ծննդյան տարեդարձը, ամենաշատ սպասված օրերից մեկը իմ կյաքում: Կրակոցները դադարելուց հետո ես գնացի տուն և իմացա, որ ոչ մի ծնունդ էլ չի լինելու: Կրակոցների պատճառով հարազատներս հրաժարվեցին ներկա գտնվել ծննդյանս տարեդարձին: Ապահովության համար ծննդյանս տարեդարձը հետաձգվեց: Տխրել էի, բայց հասկանում էի հարազատներիս, որոնք պիտի գային այլ վայրերից Բաղանիս:

Ես հաճախում եմ նկարչական դասընթացների: Ազատ ժամանակս հատկացնում եմ  նկարելուն: Սակայն նկարելու համար անհրաժեշտ է գնալ Նոյեմբերյան քաղաք: Նկարչությունը ինձ համար մեծ նշանակություն ունի, բայց նկարչական նյութեր գնելը մեծ դժվարություն է առաջացնում` մեկը այն, որ մեր գյուղում չկան անհրաժեշտ պարագներ: Եվ ոչ միայն դա: Գյուղի խանութներում կա հագուստի, գրենական պիտույքների և մի շարք մթերքների պակաս:

Ես դեռ շատ եմ գրելու, դեռ կհասցնենք ավելի մոտիկից իրար ճանաչել:

sona saribekyan

Պապս ու տատս

Գնացել էի հարևան գյուղ՝ Ոսկեպար, որտեղ ապրում են Վարդուհի տատիկս ու Լևոն պապս: Հաճախ եմ գնում նրանց տեսակցության, ու ամեն անգամ մեծ դժվարությամբ եմ հեռանում նրանցից: Տատս ու պապս ասացին, որ շուտով գնալու են սար:

Գյուղում ավանդույթ կա, որ բոլոր այն ընտանիքները՝  հիմնականում ծերերը, ովքեր ունեն շատ անասուն, ամեն տարի գարնանը գնում են սար՝ անասուններին պահելու, քանի որ այնտեղ խոտը շատ առատ է, և անասունների կաթնատվությունը, յուղատվությունը բարձրանում է: Եվ ինչպես բոլորը, իմ տատն ու պապը ևս բացառություն չեն կազմում ու ամեն տարի գնում են սար:

Ամառային արձակուրդներն սկսելուն պես առաջին հերթին որոշեցի այցելել նրանց: Սակայն սարը շատ հեռու է մեզնից, ու մեքենաներ հաճախ չեն գնում:

Ամեն օր քնում-արթնանում  էի այն հույսով, որ հաջորդ առավոտ մեքենա կլինի, կգնամ նրանց այցելության:

Մի արևոտ օր, հազիվ աչքերս բացելով, լսեցի ծանոթ ձայն: Քեռուս ձայնն էր, ու ակամա լսելով նրա ձայնը վազեցի դուրս:

-Բարլուս , գալի՞ս ես սարը:
-Հա, բա ոնց չեմ գալի, սպասի, առանց ինձ չգնաս,- ասացի ու վազելով մտա տուն՝ անհրաժեշտ իրեր վերցնելու:

Մի քանի րոպե անց ճանապարհ ընկանք:

Ճանապարհը շատ երկար էր՝ մոտ չորս-հինգ ժամ, որն ասես չէր վերջանում: Եվ հանկարծ երևաց Պոպոզ ղաշը: Պոպոզ ղաշը ուրթի ամենաբարձր սարն է, որի գագաթին կա մի խաչքար, որը պապիկիս եղբայրը՝ Աշոտ պապիկն է հեռուներից բերել և հաստատել այդտեղ՝ Պոպոզ ղաշում: Խաչքարի մոտ կա մի տաղավար, ուր ամեն Վարդավառի տոնի հավաքվում ենք, զրուցում, հաց ուտում , ուրախանում, ծիծաղում… Հետո սարի աջ փեշին երևաց մեր «կոկոլը»  (կոկոլը փոքրիկ խրճիթն է): Կոկոլի առաջ երևաց  տատս՝ սպիտակ մազերի երկար հյուսով: Տատս սրտատրոփ սպասում էր ինձ ու քեռուս: Հասնելով կոկոլին՝ իջանք, ու մեծ կարոտով վազեցի տատիս գիրկը:

-Տատի՜…
-Ջանի՜…
-Բա ո՞ւր ա պապը,- միանգամից հարցրի ես:
-Պապը գնաց կովերը բերի ջուրը, հիմի կգա,- ու տատս սկսեց ձայն տալ պապիս:
-Լևա՜ն, Լևա՜ն, արա Լևա՜ն: Եկել են, երեխեքս եկել են:

Ու մի քանի րոպե անց երևաց պապս՝ արագ-արագ քայլերով մոտենում էր մեզ:

-Պապի՜, պապի՜, պապի՜…,- տեսնելով նրան ակամա գոռացի ես:
-Հե՜յ, հե՜յ, հե՜յ… Գալիս եմ, գալի՜…

Մինչ պապս կհասներ, ես ու տատս մի լավ սեղան գցեցինք, և պապիս հասնելուն պես նստեցինք հաց ուտելու, ու ինչպես միշտ, պապս արեց նույն արտահայտությունը:

-Այ կնիկ՝ Վարդուշ, անգույն, թունդ կոֆես բե՛ր:
-Սպասի էլի, այ մարդ, երեխեքս նոր են եկել, մին կարոտս առնեմ, հետո կոֆետ կտամ (հիմա կմտածեք, թե հաց ուտելու ժամանակ ինչ սուրճ, որովհետև սուրճը հիմնականում խմում են հաց ուտելուց հետո: Պապիս «կոֆե» բառի տակ թաքնված էր օղի բառը):

Ու այսպես ծիծաղով ավարտեցինք մեր ընթրիքը: Արդեն մութն ընկել էր, տատս ու պապս գնացին անասնագոմ՝ իրենց ամենօրյա գործերը անելու: Արդեն բոլոր գործերը ավարտել էինք, տատս վառեց լամպը, որը միանգամից լուսավորեց փոքրիկ տնակը:  Նստեցինք սեղանի շուրջ, ու տատս սկսեց ինձ ու քեռուս հարցեր տալ:

-Բա ին՞չ  կա, է, գյուղերում, լա պատմեք. ո՞վ գնաց, ո՞վ եկավ, ո՞վ մնաց, ո՞վ ամուսնացավ, ո՞վ մեռավ,- էսպես մի շարք հարցերի շարան:

Մինչ պատմում էինք տատին գյուղի անցուդարձից,  լսեցինք բարձր խռմփոցի ձայն: Պապս հոգնած քնել էր: Տատս մարեց լամպի լույսը, մենք էլ քնեցինք:

Հիմա արդեն մեկ տարի է անցել: Չնայած տատս ու պապս մի տարով էլ են ծերացել, բայց այն նույն խանդավառությամբ ու ոգևորությամբ պատրաստվում են այս տարվա մեծ ուղևորությանը դեպի Չալտաշ, այն փոքրիկ կոկոլը, Պոպոզ ղաշը, որտեղ շա՜տ-շա՜տ ուրախ ու տխուր օրեր են անցկացրել միասին:

Որ գընըմ են, ոնց որ ինձանից մի բան պոկեն-տանին

Լուսանկարը՝ Անահիտ Իսրայելյանի

Լուսանկարը՝ Անահիտ Իսրայելյանի

Գարուն է, ու մենք` «Մանանա» կենտրոնի պատանի թղթակիցներս, եկել ենք Կողբ` լուսանկարներ  անելու: Կողբի փողոցներից մեկում տեսանք կոշկակար Սերգեյ Յարալյանի արհեստանոցը և մոտեցանք: 

-Ես, ոնց որ տենըմ եք, կոշկակարությամբ եմ զբաղվըմ: Ես էլ մի վախտ ձեր պես լրագրող էի, հետո սովետից եդը էս գործը սկսեցի:  Դե, հըմի էլ մեր երկրըմը դեռ լավատեսական բան չկա, էրեխեք ջեն, իսկ պուճուր գյուղում ավելի վատ ա, ծայրամասային գյուղերում՝ ավելի սարսափելի:  Հույսով ենք ապրըմ, էլի, որ լավ կըլի, որովհետև ոչ մի բանը հավերժ չի ըլըմ. ո՛չ լավը, ո՛չ վատը: Միշտ էլ էտ էրկուսը իրար հաջորդող են ըլըմ: Ուղղակի հուսանք, որ հաջորդ լավը շուտ կգա, որ գոնե մենք չէ, մեր ըրեխեքը, մեր թոռները ավելի լավ պայմաններըմը ապրին:

-Իսկ ի՞նչ է պետք դրա համար անել, ձեր կարծիքով:

-Սիրել իրանց երկիրը: Փախչըմ են, գընըմ են: Ես իմ էս երկիրը սիրըմ եմ, էրեխեք ջան, իսկապես սիրըմ եմ էս ամեն քարը, թուփը: Պրոստը մարդիկ ուզում են լավ ապրին, գընըմ են: Գործ չկա, գընըմ են: Բայց հավատացեք, մի մասի համար կգտնվեր աշխատանք:  Պրոստը մարդիկ տենըմ են իրանց մասնագիտությունով գործ չկա, գիդեն աշխարհը վերջացել ա: Կարան ինչ-որ մի բան քըթնեն: Ասըմ չեմ լրիվ, բայց մի մասը կարար իրա հըմար աշխատանք քըթնու, ապրի:

-Իսկ ինչպե՞ս ստացվեց, որ լրագրողի աշխատանքը կարողացաք կոշկակարությամբ փոխել:

-Ինձ մոտ՝ մեր ընտանիքըմ, ուղուփով, բազմակողմանի զարգացած մարդիկ են: Նեհենց որ մի կոնկրետ մասնագիտություն չեմ ընտրել, որ էս պրծավ՝ աշխարհը քանդվեց: Շատ արագ կողմնորոշվել եմ՝  ինչ կարելի ա անել տվյալ իրավիճակըմ, որ քու օրվա հացը վաստակես, քու ընտանիքը խանութից նիսյա չանե:

Լուսանկարը՝ Նելլի Գոգինյանի

Լուսանկարը՝ Նելլի Գոգինյանի

-Իսկ ձեր մասնագիտությամբ ավարտելուց հետո զբաղվե՞լ եք:

-Չէ: Ես ոչ թե ավարտել եմ, ես, ավելի շուտ գիդենալով լուսանկարչությունը, անմիջապես մտել եմ աշխատանքի, էդ ուղղությամբ չեմ սովորել: Հիշըմ եմ, մեր մոտ մինն էլ կար, աշխատեր, հետո ընթացքըմ ավարտեց: Ես ժամանակ չունեցա, որովհետև սովետը քանդվեց:

-Իսկ որտե՞ղ եք աշխատել:

-Շրջանային «Ծիածան» թերթըմ երկար տարիներ աշխատել եմ:

-Ձեր երեխաները շարունակո՞ւմ են ձեր աշխատանքը:

-Իմ էրեխեքից մեկը Նոյեմբերյան ա, մեկը՝ Էրեվան: Էրկուսն էլ բազմազավակ մայրիկներ են, էրկուսն էլ դպրոցը գերազանց են ավարտել: Չորս-չորս ըրեխեք ունին, տղես էլ էրկու, տասնմեկերորդ թոռնիկին էլ սպասըմ ենք:

-Իսկ կոշկակարությամբ աշխատանք կա՞:

-Գիդե՞ք ոնց ա, եթե գործը սիրըմ ես, անըմ ես որակով, հաստատ գործ կունենաս: Քու մերն էլ ա ինձ հըմար միշտ գործ բերըմ: Եթե չսիրես, մի օր, էրկու օր, հետո կհանգչի էդ կրակը: Էն որ ասըմ են` հավն ա շուտ էլել, թե ձուն, հըմի ես մըտածըմ եմ` սիրըմ եմ, դրա հըմար եմ կարըմ, թե՞ կարըմ եմ, դրա հըմար եմ սիրըմ: Դժվար ժամանակնի են, բայց փառք Աստծո, միշտ գործ կա: Հարուստ չենք, բայց մեր տան սեղանին մի կտոր հացը անպակաս ա:

Իսկ աշխատանքից հետո պատրաստըմ ենք նոր ներկայացում: Կողբի կուլտուրայի տանը նոր բեմադրություն ենք անըմ:

Լուսանկարը՝ Մարինե Իսրայելյանի

Լուսանկարը՝ Մարինե Իսրայելյանի

-Դո՞ւք եք բեմադրում:

-Չէ, ռեժիսոր ունենք, ես ընդամենը դերակատար եմ:

-Ի՞նչ բեմադրություն:

-«Որդու վերադարձը»: Շուշիի պատերազմի հետ կապված պատմություն ա, ռեժիսորի մտահղացումն ա: Փոքր բեմադրություն ա, մի գործողությամբ:

-Իսկ ի՞նչ կմաղթեիք մեր ժողովրդին:

-Գիդե՞ք, ինչքան էլ գնան, ռուսը օտար ա, չի կարա բարի աչքով մտիկ անե, հնարավոր չի: Ուզում եմ գնամ դպրոց, լիքը ըրեխեք ըլին: Որ գընըմ են, ոնց որ ինձանից մի բան պոկեն-տանին: Ես կուզենամ, որ շատ ըրեխեք ըլին մեր պետության մեջ, մեր ազգի մեջ:

Չորսիկուռը այլ ժողովուրդնի են, որ նրանց հըմար մեր ներկայությունը, մեղմ ասած, ցանկալի չի: Պետք ա ապրենք, գոյատևենք, էս մի պուճուր ժողովուրդն ենք մնացել:

Զրույցը գրի առավ Անահիտ Իսրայելյանը