Ես կրկին, նորից, էլի ու ևս մեկ անգամ օտար օդանավակայանում նստած սպասում եմ այն ինքնաթիռին, որը դեպի Հայաստան է մեկնելու։ Նստած եմ տասնյակ հայերի հետ օդանավակայանի մի անկյունում։ Ոմանք երկար դադարից հետո են վերադառնում Հայաստան, ոմանք մի քանի օր չեն եղել տանը, շատերը առաջին անգամ են այցելելու։ Իսկ ես այս անգամ Հայաստան եմ վերադառնալու փոքր-ինչ ավելի երկար բացակայությունից հետո։ Հետ եմ վերադառնալու այն զգացումով, որ Հայաստանը մի քանի քայլ առաջ է գնացել առանց ինձ։ Այս մտքերով տարված լսեցի կողքիս նստած ընտանիքի խոսակցությունը․

• Մա՛մ, իսկ  Հայաստանը ո՞նցն ա։ Հավե՞ս ա Հայաստանում,- հարցնողը փոքրիկ տղա էր, հինգ կամ վեց տարեկան, հարցից արդեն պարզ էր, որ Հայաստանում առաջին անգամ էր լինելու։
• Հայաստանը մեր հայրենիքն ա, բալե՛ս։ Գնանք, կարծում եմ շատ բան փոխված կլինի, հավես կլինի,- մոր դեմքին թեթև ժպիտ հայտնվեց։
• Խի՞ ես խաբում երեխուն։  Անկապ երկիր ա Հայաստանը, տղե՛ս։ Հաստա՛տ բան էլ փոխված չի լինելու։ Հավես չի լինում Հայաստանում, – հայրը պատասխանեց։ Այն տղամարդկանցից էր, որոնց դեմքին երեք վայրկյան նայելը բավարար է ազգությունը որոշելու համար։
• Պա՛պ, հավե՞ս չի Հայաստանում։
• Չէ՛,- չոր էր  ու կոպիտ, դրանից էլ փոքրիկի աչքերի փայլը կարծես անհետ կորավ։

Եթե փոքրիկն իմանար, թե ինչքան հավես ակնթարթներ են ամեն օր լցնում Հայաստանը, երևի թե չէր հավատա այդ չոր ու սաստող պատասխանին, աչքերի փայլն էլ հաստատ հետ կվերադառնար։ Ախր, Հայաստանում ամեն-ամեն ինչն է հավես՝ զով առավոտները և շոգ կեսօրները, մարդաշատ փողոցները, դպրոց գնացող երեխաներն ու երեկոյան ժամերին փողոցների լռությունը խլացնող համերգները։ Հայաստանում նույնիսկ մարդիկ են հավես։ Նրանք միշտ պատրաստ են քեզ օգնել, անկախ նրանից` ծանոթ եք, թե անծանոթ, հայ ես, թե գերմանացի, մանուկ ես, թե պատանի։ Հայաստանում նույնիսկ մետրոն ու օդանավակայանն են հավես։ Հավես են պոնչիկանոցի քաղցր պոնչիկներն ու ծորակից եկող սառը ջուրը։ Ու նույնիսկ եթե տարիներով Հայաստանում ոչ մի բան չփոխվի, Հայաստանը միևնույնն է, ամենահավես երկիրը կմնա։

Դու, որ սովոր էիր կյանքի ամենասիրուն ու հեռավոր ճախրանքներին, այժմ քեզ ամենակարճ թռիչքն անգամ դժվար է թվում: Քեզ թևաթափ են արել, դու թուլացել ես ու չես էլ կարող երազել անգամ, որ նորից կթռչես: Եվ հենց այն պահին, երբ ավելի սառնասիրտ լինեն ու քեզ թողնեն առանց թևերի, առանց այն թևերի, որոնցով դու թռել ես դեպի քո երազանքների հեռու-հեռուները, հենց այդ պահին կզգաս ուժեղ լինելուդ, ամենահեռուն թռչելու իսկական անհրաժեշտությունը ու կանգ չես առնի: Կանգ չես առնի, քանի որ տեսակիդ մեջ դու պարտվել չունես, ինքդ քո առաջ նվազել չունես: Առաջ կշարժվես, բազում անհաջող փորձեր կանես, պահ առ պահ ինքդ քեզնից կհոգնես, կյանքից կսրտնեղես, բայց չես դադարի թեկուզ մտովի քո երազանքի թևերով ճախրել:

Բա՛րև: Շատերը քեզ պես երևի արդեն ինձ, նյութերս մոռացել են: Ես էլ կարծես մոռացել եմ ինձ՝ համակարգչի առջև նստած ինչ-որ նյութ խմբագրելիս ու քո դատին հանձնելիս: Երկար ժամանակ չգրելուց հետո դժվարանում եմ հստակ ինչ-որ թեմայի, ինչ-որ մեկի մասին գրել, խոսել. մտքերս դեռ խառն են ու չխմբավորված: Այս անգամ ուղղակի ուզում եմ ասել, որ եթե դու էլ ինչ-որ մի պահի ինձ նման դադարել ես լավը տեսնել ու սպասել, հուզվել ես, ես-իդ հետ կռվել ու արդյունքում նորից պարտվել, բնավ մի՛ նեղվիր, որովհետև քեզ պես հենց ես էլ շատ եմ սրտնեղել ու այնքան տխրել իմ առջև ծառացած  փորձություններից, անհաջողություններից, որ արդեն հիմա՝ մի քիչ մեծ ուշացումով, հասկանում եմ, որ չարժեր այդքան սրտնեղել ու խեղճ հայացքով նայել ձախողումներիդ:

Մի պահ եկավ, երբ իսկապես ինձ թվում էր, որ վերջ, կյանքս էլ իմաստ չունի, երազանքներս արդեն կորել են, բոլոր արժեքավոր բաներն ու երևույթներն արդեն անպետք են, շրջապատող ոչ մի բան ինձ չի երջանկացնում, հենց այդ ժամանակ հասկացա, որ պիտի կանգնեմ, որ պիտի քայլեմ ու ճախրանքի պատրաստ մտքերս մարզեմ ու առաջ շարժվեմ: Հասկացա, որ ամեն ինչ ինձնից է կախված ու իմ մտքերից, իմ կամքի ուժից: Ամեն օր նստում, ինքս ինձ համոզում էի, որ չէ, միևնույնն է, ես անհաջողակ եմ ու ոչինչ չեմ կարողանա անել: Եվ իհարկե, գրեթե մի տարի այդ վիճակում էի: Փաստորեն, լավ էլ սրտովս էր տրտնջալն ու անհաջողակ ձևանալը:

Աստիճանաբար, երբ սկսեցի բարեխղճորեն արժևորել ունեցածս, մի կողմ դնել նորը փորձելու վախերս ու գիտակցել, որ ոչինչ միանգամից չի լինում ու ձախողվելն էլ բնական է, բայց դրանից հետո ավելի ուժեղ դառնալը՝ պարտադիր, ես քիչ-քիչ նորից հավատացի «ամեն ինչ լավ կլինի»-ին ու ներսիս լույսի դատարկ տեղը լցվեց: Իմիջիայլոց, չգիտեմ՝ այս աշխարհում կա՞ ինչ-որ մեկը, որ ինձ նման այդքան վախենում է մի նոր բան փորձել: Անգամ եթե դա շատ հեշտ մի բան է ու ուժերիս սահմաններում, ես, միևնույնն է, վախենում եմ ու մտածում՝ բա որ չստացվի՞: Է, հա, թող թեկուզ և չստացվի, բայց ես գոնե փորձեմ: Նման տեսակ վախն էլ է ինձ խանգարում, որ հասնեմ ուզածիս, հասնեմ այն ամենին, ինչ ուզել եմ անչափ։ Հիմա էլ ինչ-որ չափով հուսահատ, ինչ-որ չափով հուսառատ հենված եմ աթոռիս ու երկնքին եմ նայում. գիտեմ, որ տիեզերքն արդեն առաջինը կարդաց տողերս ու ինձ ասաց. «Ա՛յ հիմար աղջիկ, քանի անգամ քեզ ասեմ՝ հավատա ու կհասնես, մի՛ սրտնեղիր ու միայն դրական մտքերով, սպասումներով լցրու ներսդ, որ հենց այդպես էլ լինի: Տիեզերքը կարդում-լսում է, ու իմ քրիստոնեական հավատն էլ հենց նույն գաղափարին է՝ հավատա ու կտեսնես, անգամ մանանեխի հատիկի չափ հավատ ու վերջ…

Գրածս կվերընթերցեմ ու կփորձեմ ինքս ինձ լսել, խորհուրդներիս հետևել:

Քեզ էլ ուզում եմ ասել, որ չհուսահատվես ամեն մի անարդար փորձությունից, ուզում եմ ասել, որ ամեն ինչ քո ձեռքերում է ու քո ուժերի սահմաններում:

Հաստատ չեմ սխալվի, չէ՞, եթե ասեմ, որ դու յուրահատուկ բարձր ես գնահատում ազատությունը։ Դե, ոչ ոք էլ հաստատ իրեն ստրկության չէր վաճառի, բայց դու մի քիչ բոլորից շատ ու յուրահատուկ ձևով ես գնահատում ազատությունը։ Ես, օրինակ, մորս պատմելով, նորածին ժամանակներս բարուրից միշտ դուրս էի գալիս, մինչև օրս կիպ շորեր, նույնիսկ՝ ջինսեր չեմ կարողանում հագնել, որովհետև սահմանափակում են ազատությունս, քնելիս էլ, նույնիսկ ամենացուրտ ձմռանը, չեմ կարողանում հաստ վերմակ գցել վրաս, որովհետև ծանր է, չեմ կարողանում շարժվել ու ինձ անազատ եմ զգում։

Հետո, երբ մի քիչ մեծացա, տեսա որ նույն իմ ազգանունը ունեցող մի մարդ ինչ-որ սիրուն տողեր է գրել ազատության մասին։ Ավելի ուրախացա, ու ինձ ավելի ազատ զգացի։ Ինձ թվաց՝ էս աշխարհում ոչ ոքի համար էլ ազատությունը այնքան կարևոր չէ, ինչքան իմ։ Հետո էլի մեծացա, ու ավելի շատ մարդկանց հանդիպեցի։ Իսկ հիմա գիտեմ, որ յուրաքանչյուրն էլ իրեն ահավոր ազատ է համարում, իր չափ ազատ չկա, որովհետև ցանկացած մեկի հետ այդ թեման բացես՝ պատրաստ կլինի աչքերդ հանել՝ բացատրելով, որ դու սխալ ես հասկանում ազատությունը, այ ազատությունը, էդ իր ազատությունն է։ Հիմա արդեն գիտեմ, որ իմ՝ ազատությունը սիրելու մեջ ոչ մի յուրահատուկ բան չկա, բոլորն են էդպիսին։ Ես դա գոնե հասկացել եմ։

Դու բոլորին գոռում էիր, որ քեզնից ավելի ազատը չկա, որ քեզ համար քո ազատությունից ավելի կարևոր բան չկա, իսկ հիմա դու քեզ արդեն լրիվ ազատ չես համարում, որովհետև ընդամենը ձեռք ես բերել ընկերուհի։ Ասում ես՝ եթե ինչ-որ մեկի նկատմամբ զգացմունքներ ունես, արդեն լրիվ ազատ չես։

Դու քեզ ազատ ես համարում, որովհետև չես ամաչում փնթիության աստիճանի կարճ հագնել, ինչ-որ անկապ, անդուր սանրվածք անել ու քննարկել անձնական՝ խիստ անձնական թեմաները հանրության առաջ։

Ասե՞մ, թե ես ինչու եմ ինձ ազատ համարում։ Ազատ եմ համարում, որովհետև ես դրա վրա թքած ունեմ։ Լիքը բաներ այս կյանքում ինձ պարզապես մեկ են։ Նախորդ թվարկածս էլ։ Ինձ համար միևնույնն է, ինչ են քննարկում մարդիկ, ով ում ինչպես է վերաբերվում, մեր ամենօրյա ամենակարևոր նորությունների մեջ հայտնված ինֆորմացիայի ուղիղ 50 տոկոսը ինձ համար միևնույնն է։

Ինձ համար մեկ է, երկրի վարչապետը ում հետ հանդիպեց, ինչ արեց, որովհետև ես, քաղաքականությունից բան չհասկացող մարդ, ինձ պարտավոր չեմ զգում այժմ հետաքրքրվելու դրանով, որովհետև մի տարի առաջ ինչ-որ ցույցերի եմ մասնակցել։ Ես ինձ ազատ եմ համարում քաղաքականությունը չներառելու իմ հետաքրքրությունների մեջ, ու անտարբեր լինելու հիմա քաղաքական ամեն ինչի նկատմամբ։ Ու դա բացարձակ կապ չունի մի տարի առաջվա դեպքերի հետ։ Ես ինձ համարում եմ ազատ, որովհետև ճանաչածս մարդկանց մեծ մասի նման էդ դեպքերից հետո չեմ սկսել հետաքրքրվել դրանով։

Ես ինձ ազատ եմ համարում, որովհետև շանս ունեմ սպորտով զբաղվելու։

Եթե ուզում եք իմանալ՝ ինչ է իսկական ազատությունը ինձ համար, ու աշխարհում էլի հազարավոր մարդկանց, սկսեք սպորտով զբաղվել։ Զգացումը, որ դու անում ես դա, քեզ էնպիսի ուժ է տալիս, որ թվում է՝ քեզ էլ չեն կանգնեցնի։ Ոչ ոք այս աշխարհում էլ չի կարող կանգնեցնել քեզ։ Ոչ ոք չի կարող ազդել քո վրա, հունից հանել քեզ։ Որովհետև ամենալավ հանգստացնող միջոցն էլ է սպորտը։ Վազում ես, ու թվում է՝ եթե ուզես, հիմա ոտքով օվկիանոսի վրայով Կանադա կհասնես։ Ես, ընդհանրապես, սպորտից շատ հեռու մարդ էի, մի քանի ամիս առաջ եմ սկսել՝ կյանքում առաջին անգամ։ Իսկ հիմա կախվածության պես մի բան է, որովհետև փոքր սրահում, որտեղ հավաքվում են մի խումբ իրար հետ ընդհանրապես կապ չունեցող մարդիկ, ու իրար հետ ինչ-որ հավես վարժություններ են անում, մեռնում են ամենաչար մտքերը։ Ամենաչար բնավորությունները, ամենանյարդային ու անհանգիստ մտքերը։ Լավ տանջվելուց հետո եմ ինձ ազատ զգում, ոչ թե վերջին քննությունից դուրս գալուց։ Եվ ոչ էլ ավելի ազատ կզգամ, երբ համալսարանն ավարտեմ։ Որովհետև զոռով չեմ գնում։ Ու եթե խելքիս փչի՝ չեմ մտածի ու դուրս կգամ։ Ամենավերջին տարում, եթե միայն խելքիս փչի։

Իմ ազատությունը երբեք ոչ մի ընդհանուր բան չի ունենա քո ազատության հետ, ու դա չի նշանակում, որ մենք իրար հետ ընդհանուր բան չունենք։ Իմ ազատությունը ոչ մի ընդհանուր բան չունի մյուս 7 միլիարդ ազատությունների հետ, բայց ես կհարգեմ դրանք բոլորը։ Որովհետև կարևոր է, որ իմ ազատության սահմանները չհատվեն քո ազատության սահմանների հետ։ Իսկ էդպես չի լինի, եթե բոլորս մեր ազատությունը ունենանք մեր գլխում։