Ուսանողական կյանքի մեկնարկից հետո քայլերս հաճախ են ուղղորդում ինձ դեպի Ավետիք Իսահակյանի անվան գրադարան: Վերջերս՝ հերթական այցը կատարելուց հետո, գնացի Հանրապետության հրապարակի ավտոկանգառ և սպասում էի այդտեղով անցնող միակ փոխադրամիջոցին՝ 22 համարի ավտոբուսին, որը, կարծում եմ, չի կարող պարծենալ իր հաճախակի ժամանելով: 

Հանկարծ ուշադրությունս գրավեց մի հետաքրքիր դեպք, որը այն է թե պիտի փոխեր կարծիքս օրենքների շրջանցելիության վերաբերյալ, բայց… Այդ տարածքում հաճախ են հանդիպում ճանապարհային ոստիկաններ: Ես հետդասյա թմբիրից արթնացա ու կենտրոնացա այն պահին, երբ միջին տարիքի մի ոստիկան ազդանշան տվեց արագ ընթացող մի մեքենայի: Իմ ավտոբուսը դեռևս ուշանալու էր, այդ պատճառով ես կարող էի հանգիստ հետևել իրադարձությունների հետագա զարգացմանը: Մեքենան կանգնեց, բացվեց վարորդի պատուհանը, ոստիկանը մոտեցավ և դասական օրինապահի նման պատիվ տվեց: Բարձրացող քամին խլացնում էր նրանց ձայնը և ինձնից փախցնում խոսակցության որոշ դետալներ, որոնցում, թերևս, ոստիկանը ներկայացնում էր արձանագրված խախտումը: Քամու հետ վարորդի մի քանի խոսք հասավ ականջիս. «Ես «իքսի» մորաքրոջ…»: Ոստիկանը աջ ձեռքի ցուցամատը հանդարտորեն մոտեցրեց շրթունքներին, որը մեր գիտակցության մեջ ամրագրված է որպես լռության կոչ, և հանելով համապատասխան թուղթ և գրիչ՝ սկսեց արձանագրել խախտումը՝ անկախ այն բանից, թե վարորդը ում մորաքրոջ ինչն է: Զարմանք և հիացմունք. ուրեմն, այնուամենայնիվ, օրենքի առաջ բոլորը հավասար են: Պարզվում է՝ դեռևս ոչ: Պարզագույն մակարդակում դա հասկացա և միշտ նորից եմ համոզվում հրապարակից տուն դառնալիս, երբ գալիս է երանելի 22 համարի ավտոբուսը, ես վազում եմ փողոցի կեսը, իսկ նա չի կարողանում կանգնել այն տեղում, որը նախատեսված էր իր համար, քանի որ այն արդեն ամբողջովին զբաղված է հայելափայլ մեքենաների կողմից, իսկ այն օրինապահ ոստիկանը նրանց դեռ չի նկատում:

Գարնանային արևոտ օր էր: Դասերս շուտ էի ավարտել և ուրախ վերադառնում էի տուն, թեկուզ գիտեի, որ տանը մարդ չկա. եղբայրս դեռ դպրոցում էր, մայրիկս գնացել էր հայրիկիս մորաքրոջ տուն, իսկ հայրիկս Մոսկվա էր գնացել: Ի՞նչը կարող է ավելի լավ լինել, քան տանը մենակ մնալը: 

Քայլերս ուղղեցի դեպի աստիճանները: Վայ, մեր կատուն մի փոքրիկ ձագի հետ էր: Մենք արդեն երեք տարի է, ինչ տանը կատու ենք պահում: Նա ամբողջ օրը տանը չի մնում, երբեմն դուրս է գալիս, բայց պարտադիր հետ է վերադառնում: Կատուն շատ լավն է, թեկուզ բացի քնելուց և ուտելուց ուրիշ ոչինչ չգիտի: Դրա հետ մեկտեղ ես առավոտներն արթանում եմ այն պահին, երբ նա ցատկում է անկողնուս վրա, մի քանի վայրկյան այս կողմ այն կողմ գնում, պոչը խփում դեմքիս և վերաջապես տեղավորվելով՝ քնում է անկողնուս մեջ: Երբեմն դա ինձ նյարդայնացնում է, բայց ես նրան շատ եմ սիրում, կարծես մեր տան հինգերորդ անդամը լինի: Նրան Ծիգր եմ ասում, բայց երբեմն փաղաքշական՝ Ծիգրյոնկ: Ուրախ վազեցի, որ ձագին գրկեմ, վերցրի նրան, և ձեռքերս ամբողջովին պատվեցին արյունով: Ես սկսեցի դողալ: Չէի հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Արագ բացեցի դուռը: Մտնելով ներս՝ փոքրիկին դրեցի աթոռի վրա, գետնին գցեցի պայուսակս ու արագ վազեցի յոդի, սպիրտի, բամբակի և վիրակապի հետևից: Բերելով սպիրտը՝ սկսեցի մաքրել արյունը: Յոդով վերքը մշակելուց հետո ես հասկացա, որ ամեն ինչ իզուր է, որ ես էլ չեմ կարող նրան օգնել: Նա չէր շնչում, աչքերը չէին արձագանքում շարժումներիս, սիրտը դադարել էր բաբախել, իսկ մարմինն արդեն վաղուց սառած էր… Մի քանի անգամ մատներով սեղմեցի սրտին, բայց ապարդյուն էր: Նա այնքան փոքր էր, որ ափիս մեջ էր տեղավորվում: Նա սպիտակ էր՝ շագանակագույն պուտերով: Ես չգիտեի՝ ինչ անել:

Կանգնելով տան մեջ և ձեռքերումս պահելով նրան՝ բարձր ձայնով լաց էի լինում ու մեղադրում ինձ, որ ավելի շուտ տուն չեմ եկել: Ես ինձ ոչնչություն էի զգում, անպետքի մեկը, որը բացի լաց լինելուց ոչինչ չկարողացավ անել: Ես այդ պահին ոչինչ չէի զգում, և միայն կատվիս մլավոցն էր ինձ հիշեցնում, որ այս ամենն իրականություն է: Ես չգիտեի, թե ինչ պիտի անեմ, ուղղակի նրան գրկած նստել էի, միչև եղբայրս եկավ: Մենք նրան թաղեցինք: Այդ ընթացքում կատուն անհանգիստ մլավում էր, կարծես թե ինչ-որ մի բան էր ուզում ասել: Եղբայրս որոշեց կատվի հետևից գնալ: Նա ևս մեկ կատվի փոքր ձագ բերեց՝ ամբողջովին արյան մեջ: Նա նույնպես չէր շնչում: Թե ինչ էր պատահել, իմանալը դժվար էր: Երկուսի մեջքի հատվածում էլ ատամի տեղեր կային, և նրանք սատկել էին մեծ քանակությամբ արյուն կորցնելուց:

Դաժան էր…

Գրականության դասն էր: Նստել էի պատուհանի մոտ՝ առաջին նստարանին: Նայում էի դուրս: Օրը պայծառ էր, արևը կարծես համբուրում էր այտերս:
Հանկարծ նկատեցի թռչող փոքրիկ ճնճղուկներին: Միանգամից դիպան սրտիս: Այնքան հարազատ բան կա թռչունների մեջ. ազատ են ամեն բանից, չունեն սահմանափակումներ, թռչում են, ուր ցանկանում են: Թռչում են, ու ոչ ոք չգիտի՝ նրա՞նք են երջանիկ, որ ազատ են, թե՞ բնությունը, որ ունի նման հրաշքներ:
Մի պահ թռչուներն անհետացան տեսադաշտիցս, նկատեցի հեռվում աշխատող մարդկանց: Ես նայում էի նրանց եռանդուն աշխատանքին ու նույնչափ եռանդով մտքերս տալիս թղթին:
Արևի տակ կռացած՝ հողը քաղհանում էին միջին տարիքի երկու կին: Ինձ թվաց, որ նրանք հույսեր ունեն՝ կապված հենց այդ հողի հետ: Հողը, վարուցանքը գյուղացու ապրուստի միջոցն են:
Այնուամենայնիվ, ես հիացած հետևում էի նրանց աշխատանքին. այնքա՜ն մտերմիկ, այնքա՜ն հարազատ էր ինձ այդ պատկերը:
Թռչունները նորից եկան: Ես տարվել էի նրանցով, երբ հանկարծ ականջիս հասավ մի նուրբ ձայն.

-Երազո՛ղ, հե՛տ արի, զանգը տվեց:

Մեր օրերում, սովորաբար, աշխատանքի են ընդունում երիտասարդ, բարետես աղջիկների կամ տղաների, բայց այդ խանութի մուտքի դռանը փակցված էր՝ «Աշխատանքի ենք ընդունում միայն հաշմանդամներին»:
-Ամեն ինչ սկսվեց նրանից,- պատմում էր Արշակը,- երբ դպրոցական ուսումնառության վերջին տարում ընկերոջս տան ճանապարհին՝ հարևան տան պատուհանից, հայացքս որսաց մեկին: Մինչ այդ ես չէի հավատում սիրուն առաջին հայացքից, բայց կարծես թե սիրահարվել էի: Նրան տեսնելու ցանկությունս ստիպեց հաճախակիացնել այցելությունները ընկերոջս տուն: Շուտով ինձ հաջողվեց ձեռք բերել նրա տան հեռախոսահամարը և զանգել: Դժվարությամբ նրա հայրը համաձայնեց, որ մենք հանդիպենք: Հանդիպումները մեզ հասցրին նշանադրության:
Զորակոչվեցի բանակ, տրվեցի հայրենիքի պաշտպանության նվիրական գործին: Ժամանակ անցավ: Ծառայության ընթացքում անզգույշ մի քայլս դղրդեցրեց հողը ոտքերիս տակ ու ահասարսուռ ձայն հնչեցրեց: Անորոշություն… Աչքերս բացեցի ու հասկացա, որ այլևս երբեք հայրենի հողի վրա հաստատուն քայլեր անելու հնարավորություն չեմ ունենա…
Հիվանդանոց տարան: Երկու օր շարունակ արցունքներիս վերջ չկար: Վերջապես արցունքներիս հետևից նշմարեցի նրա դեմքը: Եկել էր հրաժեշտ տալու: Հայրը չէր կարող իր աղջկան հաշմանդամի կնության տալ:
Մի օր մեզ մոտ՝ հիվանդանոց, ուսանողներ եկան բժշկական պրակտիկայի: Ուսանողուհիներից մեկը շատ դուր եկավ ինձ ու, ի վերջո, ընկերական շփումից սեր ծնվեց: Պատահեց այնպես, որ իր հետ պայմանավորվելով՝ փախցրի նրան՝ Լուսինեին: Ժամանակ անցավ, ու մենք որոշեցինք հաշտվել նրա ծնողների հետ: Ծնողները համաձայնեցին ու խնդրեցին, որ Լուսինեին իրենց տուն տանենք ու մեր ավանդույթներով, պաշտոնական գնանք նրա ձեռքը խնդրելու: Այդպես էլ արեցինք, բայց… Երբ գնացինք նրա ձեռքը խնդրելու, ծնողները պատասխանեցին, թե՝ մենք աղջիկ չունենք քեզ տալու: Բայց ի՞նչը կարող էր խոչընդոտել սիրուն: Ես ու Լուսինեն պայմանավորվեցինք ու երկրորդ անգամ փախանք Ռուսաստան, որտեղ այդ ժամանակ ծնողներս էին բնակվում:
1995թ.-ին էլի վերադարձանք Հայաստան: Որոշեցի հիվանդանոց այցելել: Բուժման ընթացքում բարեկամներ էի ձեռք բերել: Հիվանդանոցում ականատես եղա մի արտասովոր ու հետաքրքիր իրադարձության:
Պատմությունը շարունակեց Արշակի ընկերը` Ավետիսյան Կարենը.
-Իմ և Արշակի պատմությունները շատ նման են: Ես էլ 1994թ.-ին Հորադիզում կորցրել եմ երկու ոտքերս, տիկնոջս հետ նրա բժշկական պրակտիկայի ժամանակ ծանոթացել եմ հիվանդանոցում, որտեղ ես բուժում էի ստանում: Իմ և մնացած վիրավորների ոգեշնչման աղբյուրն Արշակն էր: Նրան՝ որպես ուժեղ կամքի տեր մարդ, մեզ որպես օրինակ էին ցույց տալիս: Նա ոտքեր չուներ, բայց պրոթեզների օգնությամբ քայլում էր: Կնոջս՝ Ալլային, ընտանիքի անդամները համաձայն չէին ինձ կնության տալ: Ալլան փախավ տնից, եկավ ինձ մոտ՝ հիվանդանոց, ու հենց հիվանդանոցում էլ մեծ շուքով հարսանիք արեցինք, որին ներկա էր նաև Վազգեն Սարգսյանը: Հենց մեր հարսանիքին էլ ներկա եղավ Արշակն այդ օրը:
-Արշակը մեզ համար միշտ օրինակ է եղել, ու բախտի բերմամբ, մեր ճանապարհները խաչվել են, ու մենք ընկերներ ենք դարձել,- շարունակեց նրանց երրորդ ընկերը՝ Հունան Հունանյանը: -Ես վիրավորվել եմ Չինարիում: Ի տարբերություն Արշակի և Կարենի պատմությունների՝ իմ կինը՝ Ալիսան, ևս վիրահատվել էր: Հիվանդանոցում ծանոթացանք, ու Արշակի օրինակով՝ ես ևս փախցրի ապագա կնոջս:
Երեք ընկերներով հիմնել ենք «Սատար հաշմանդամներին» հասարակական կազմակերպությունը, որը փորձում է ամեն կերպ օգտակար լինել ազատամարտի հաշմանդամներին, նրանց անվասայլակներ տալ, աշխատանք գտնել: Ահա թե ինչու Արշակը իր վարձակալած խանութի վրա ամրացրել էր ցուցանակ՝ «Աշխատանքի ենք ընդունում միայն հաշմանդամներին»:

Այսօր երևի մեր շրջապատի հետ շփումը իրականացվում է նաև համացանցով: Մի քանի հավելվածների ներբեռնումներով: Թվարկել երևի պետք չի, համարյա բոլորը գիտեն ծրագրերի անունները, բայց եկեք հետ գնանք, մոտավորապես հիսուն տարի: Երևի գաղափար անգամ չկար, թե «Android», «Windows» կամ «IOS» ծրագրերը որոնք են: Միակ ծրագիրն այն ժամանակ եղել է թուղթը ու գրիչը, որոնք հիմա էկրան ու ստեղնաշար են դարձել: Հա՛, իսկ նամակ ուղարկելու տարբերակը այդ թվականներին եղել է փոստի միջոցով: Սիրում եմ համեմատություններ անել տարբեր թեմաների շուրջ: Մի քանի օր է, ինչ գաղափար չկար, թե ինչ կարելի է համեմատել կամ համեմատությունների հիման վրա նյութ գրել:

Պարապմունքից եկա և բացեցի համակարգիչը, նամակներ կային, մի քանի հատը՝ չպատասխանած: Երբ պատասխանում էի, դե սովորություն ունեմ մեծ արագությամբ հավաքել նամակը, իսկ պատճառը 17.am-ին նյութ ուղարկելն է, ինչը քեզ ավելի է մտերմացնում անգամ համոզում, որ նույնիսկ փակ աչքերով կարող ես տառերը հավաքել: Հա՛, վայ՝ կիսատ թողեցի, երբ պատասխանում էի՝ մեկ էլ տեսնեմ՝ պապիկս զարմացած դեմքով նայում է ինձ ու հարցնում.

-Էդ ի՞նչ էս անում, ա՛յ բալա, կամաց, կջարդես։
-Պապի՛, շտապում եմ, դրա համար եմ արագ գրում։
-Էլի նյութ ե՞ս գրում։
-Չէ՛ պապի՝ նամակ եմ գրում։
-Էհ, հիմիկվա նամակ գրելուն կամ մեկին մի բան խաբար անելուն ի՞նչ կա՝ վայրկյանների հարց ա, մեր ժամանակ էր, որ ամիսներ էր քաշում:

Այս ամենը լսելուց հետո թողեցի նամակն ու սկսեցի պապիկին հարցուփորձ անել:

-Ըհնց՝ հենց էդ էլ ուզում էի իմանալ: Դե ասա տեսնեմ՝ ինչպե՞ս էր ամիսներ քաշում, հազիվ հարմար թեմա է ներկան ու հին ժամանակները համեմատելու համար:

-Տղա ջան, էն ժամանակ էդ գունավոր բաներից չկար՝ «Սկայպ-մսկայպ» չկար, թանաքն էր, թուղթը ու ծրարը: Նամակը թղթի վրա գրում էիր՝ նշում հասցեն, դնում ծրարի մեջ ու տանում գցում փոստարկղը։ Ու հատուկ էլ օր կար, ժողովրդի ասած՝ «Նամակ վաքելու օր»: Նամակը գնում էր, ու հեյ գիդի, թե պատասխանը, երբ կգար:
-Պապի՛, ինչի՞ համար էիք նամակ ուղարկում կամ, եթե գիտեիք, որ էդպես ուշ ա գալու կամ հնարավոր ա չգա:

-Բա հորեղբայրդ Վլադիվոստոկում ծառայում էր, բա առաց գրելու կլինե՞ր: Չնայած մինչև պատասխանը գալիս էր, արդեն զորացրվելու ժամանակն էլ էր գալիս:

էհ՝ ինչ դժվար ա եղել, հիմա եմ հասկանում, թե ինչի՞ են ասում, թե հիմիկվա երեխեքը զարգացած են: Հասարակ նամակը, եթե ամիսների ընթացքում էր տեղ հասնում, ապա ես երբեք չպետք է բողոքեմ իմ թույլ ինտերնետային կապից:

Մարդիկ ձգտում են կատարելության՝ չսովորելով ամենաէականը, սողում են՝ փորձելով թռչել:

Գիտե՞ս, մարդ, վերջին շրջանում այնքան շատ եմ մտածել ինձ՝ քեզ, իսկ քեզ մյուսներին կապող թելի  մասին: Մեկ-մեկ թվում է՝ ուր որ է կպոկվի թելն, ու քեզ հասարակությունից կբաժանի, հետո՝ ինձ, իսկ երբեմն էլ այնքան ամուր ես կապվում այդ թելից, որ մտածում եմ, թե մեկդ առանց մյուսի ուղղակի չկաք: Երևի այդպես էլ կա, չէ՞:

Չգիտեմ՝ հիշում ես, թե ոչ, բայց դպրոցում ու, եթե չեմ սխալվում՝ հասարակագիտության ժամերին անցել ենք, որ վերոհիշյալ հասարակությունը մեզանից է կազմվում ու մեզանով դառնում այն, ինչ կա: Մի քիչ պաշտոնական ստացվեց: Բայց, իրոք, մենք ենք ստեղծում գեղեցիկ, գրքերում կամ նախընտրական թռուցիկներում նկարագրվող հասարակությունը ու մենք էլ քանդում այն այս կամ այն կերպ: Մենք ենք կայացրել որոշումը, թե մեր ապագան մեզանից չէ կախված: Ու հենց այդկերպ էլ ստեղծում ենք ապագան, որից ուղղակի ջնջում ենք «մեր» բառը. ի՞նչ ընդհանուր բան ունի մարդն իր «ընտրած» ապագայի հետ: Թերևս միայն այն, որ այդ ապագայից առաջ եղած ներկայում ամենաքիչն է մտածել նրա մասին, կամ մոռացել, որ մի օր հասնելու է նրան: Ինչևէ:

Միշտ ատել եմ գոյատևել բառն ու նրան նման մնացած բառերը: Ամենից շատ ատում եմ, երբ Արցախյան գոյամարտ են ասում: Հերոսամարտ՝ ուղղում եմ:

-Բայց երբ թշնամիդ երեք ու ավելի անգամ գերազանցում է քեզ, երբ կանգնած ես լինել-չլինելու վտանգի առաջ, գոյամարտ չի՝ ի՞նչ է:

-Իսկ երբ հաղթում ես եռապատիկ ավելի թշնամուն՝ հերոսամարտ չի՞ դառնում:

Հա, ինչ էի ասում: Մենք սովորել ենք գոյատևել, ընտրություն չենք էլ կատարում ապրելու և գոյատևելու միջև, իսկ դրանք միմյանցից տարբերվում են, շա՜տ: Մենք վերև ենք նայում ու այնտեղ տեսնում մի բան, որ մեզ պետք է, բայց ձեռքը վեր պարզելու կամ վեր բարձրանալու փոխարեն սպասում ենք, թե նա երբ կընկնի մեր ոտքերի տակ: Չեմ կարծում, թե դա լավագույն միջոցն է այն դարաշրջանում, երբ ամեն երկրորդը մրցակցություն է, պայքար, որ քիչ-քիչ գոյության կռվի է վերածվում: Դե, մենք էլ՝ գոյության կռվի գոյատևող, բայց ոչ ամենաուժեղ տեսակն ենք, ազգովի:  Մեր հասարակ… Հասարակությունը, այնքան նման է Մահարու հում… Հումանիզմին:

Ասում են՝ հայը պայքարող տեսակ է, մնում է միայն, որ հայերը պայքարող հասարակություն ունենան: