Մտքերից աքսորված՝ փորձում էի գրադարակը դասավորել ու շտապ դուրս գալ բավականին ցուրտ սենյակից: Հանկարծ աղջկական մի զրնգուն ծիծաղ անցավ ապակու միջով ու, լիովին չհասած ականջիս, սառեց՝ կախվելով օդում: Ինձ թվաց՝ ինչ-որ մեկը ձնագնդիկով հարվածեց ապակուս, ասես հեգնելու համար լռությունը։ Միգուցե ցանկանում էր իր ստեղծած ձայնը կախել հիշողությունի՞ցս: Բացեցի պատուհանը, բայց ի զարմանս ինձ՝ ոչ ոք չկար, վազեցի դեպի դուռը: Ձյունը մեծ թափով շարունակում էր գալ, բայց, ճեղքելով ամեն խոչընդոտ, հայացքս հնարավորություն տվեց նկատել նրանց՝ իմ մտերիմ ընկերներին՝ Հեղինեին, Անուշին ու նրանց փոքր քույրիկ Նորային։ Ձյունը նրանց էության հետ մենամարտում հաղթել էր:

-Չե՞ս ուզում ավելի մոտենալ ձմռանը․․․

Վազեցի, վերցրի վերարկուս ու դուրս թռա:

Մի լավ ձների մեջ գլորվելուց հետո մենք ամուր գրկեցինք իրար, պատկերացրեցինք, թե պետք է թռչենք մի շատ բարձր տեղից և անխոս ընկանք ձյան վրա (ստում եմ՝ դա այնքան էր անխոս չէր): Եթե դուք երբևէ թողել եք, որ դրսի եղանակը մտնի ձեր աշխարհ, ապա նկարագրելու կարիք այևս չկա: Ճիշտ է, երեկո էր, բայց սկսեցինք քայլել, հասանք մոտ երկու ոտնաչափ բարձրություն ունեցող պատին (ամբողջ ամառ նստում էինք այդ պատի վրա ու ճանապարհում արևին): Զգույշ բարձրացանք ու, անտեսելով սառնությունը, նստեցինք այնտեղ: Որոշ ժամանակ անց, երբ արդեն պատկերացրել էինք ձյունը Աֆրիկայում, ցուրտը նեղեց, ու ցած իջանք։ Ձյունը մաղվում էր, հետո թվում էր, թե այն մաղող մաղը պատռվել էր, և դա հրաշալի էր: Վաղվա նոր հանդիպումը պայմանավորվելուց հետո, նրանք հեռացան  ու ասես ձյան հետ մաղվեցին: Եթե մեկն էլ ինձ հայացքով ուղեկցեր, հավանաբար կասեր.

-Այդ խելառը, երկար ժամանակ չէր ուզում անհետանալ…

Բարի օր, սիրելի ընթերցողներ: Հիշո՞ւմ եք, թե՞ արդեն մոռացել եք ինձ: Բա չմոռանաք, ի՞նչ պիտի անեք. արդեն 25 օր է, ինչ նյութեր չեմ ուղարկել: Ես հիմնականում նյութեր եմ ուղարկում շաբաթ և կիրակի օրերին, բայց այդ օրերին էլ հարսանիքների էի հրավիրված` մի օր հորաքրոջ տղայի, մի օր հորեղբոր աղջկա, ու այդպես շարունակ: Դե, քանի որ իմ պասիվանալու պատճառը հարսանիքներն էին, այսօր կգրեմ դրա մասին:

Չգիտեմ՝ քաղաքում ինչպես է, բայց գյուղական շրջաններում հարսանիքները լինում են նոյեմբերից մինչև փետրվար։ Հունվարից մինչև փետրվարի 13-ը ազատ հարսանյաց սրահներ դժվար թե հնարավոր լինի գտնել: Ես հազիվ եմ հիշում այնպիսի մի դեպք, երբ հարսանիքի մասնակցած լինեմ ամռանը կամ գարնանը:

Բայց ինչպես ամեն ինչը, հարսանիքներն էլ են հիմնված հակադրությունների վրա և ունեն իրենց դրական և բացասական կողմերը: Տանենք զուգահեռներ․դե, սկզբում ասացի, որ հարսանիքները լինում են ձմռանը: Ձմռանը կա մի կարևոր խնդիր`ցուրտը: Օրինակ՝ հարսանիքին պետք է ներկա գտնվես եկեղեցական արարողությանը: Գնում ես, մինչև այդ 1 ժամվա ընթացքում փեսան և հարսը, տեր և հնազանդ լինելու երդում են տալիս, ներկա գտնվողների ականջի ծայրից, մինչև ոտքերի մատները այնպես է սառչում, որ չեն էլ լսում, միայն մտածում են, թե երբ է ավարտվելու, որ հասնեն տուն, մի փոքր տաքանան: Հետո գնում ենք հարսանյաց սրահ։ Լինում են դեպքեր, երբ սրահներն էլ են ցուրտ լինում, ու արդեն գիտակցում ես, որ հաջորդ օրը հիվանդ ես լինելու:

Եթե հարսանիքները լինեն ամռանը, թվարկած բոլոր բացասական կողմերը կդառնան դրական, բայց այստեղ կգա ամենամեծ բացասական կողմը, որը ձմռան հարսանիքների ժամանակ ամենակարևոր դրական կողմն է։ Դա տղամարդկանց ներկայությունն է, ինչու չէ՝ նաև փեսայի: Ցավոք, գյուղական վայրերում ստիպված են ձմռան շրջանում հարսանիքներ անել հենց այդ պատճառով. Տղամարդիկ արտագնա աշխատանքի են: Ինչպես ասացի՝ շատ հաճախ նաև փեսան է արտագնա աշխատանքի լինում, և այստեղ ի հայտ է գալիս ամենատխուր պահը. Հարսանիքից հետո, երբ արտագնա աշխատանքի ժամանակն է լինում, փեսան թողնում է նորահարսինտանը, իսկ ինքը ստիպված տղամարդկանց հետ մեկնում մինչև հաջորդ ձմեռ:

Վերջերս հաճախ եմ լսում, որ մարդիկ ասում են, թե կյանքից ոչինչ չհասկացան, այն շատ արագ անցավ, և իրենք չհասցրին անել մի բան, որով կհպարտանային: Դե, իհարկե, նրանք դրանում մեղադրում են Աստծուն, իրենց ընկերներին կամ հարազատներին, բայց երբեք ոչ իրենց:

Արդյոք մեղավո՞ր են այս մարդիկ, որ իրենք առավոտյան շուտ չեն արթնացել, չեն զբաղվել մարմնամարզությամբ, չեն կարդացել գրքեր կամ կարդալիս դրանց վերաբերվել են զուտ որպես հաճելի պատմությունների կամ հեքիաթների, և ոչ մի դաս չեն քաղել, չեն հասկացել այն խորը մտքերը, որոնք թաքնված են եղել այդ պատմությունների հետևում: Երբեք չեն մտածել, որ կարելի է փորձել փոխել ինչ-որ բան աշխարհում, կամ թեկուզ` Հայաստանում, չեն փորձել ստեղծել ինչ-որ նոր բան: Իսկ, երբ նրանց մտքում ծագել է այն միտքը, որ կարելի է փորձել, նրանց խանգարել են անհեռատես և սահմանափակ մտածողության տեր մարդիկ` հորդորելով, որ երազանքներով չապրեն: Եվ այդ մարդիկ, վստահելով իրենց «ընկերներին», հանել են այդ մտքերը իրենց գլխից: Նրանք սովորել են դիպլոմ ստանալու համար, հաճախ չեն մասնակցել դասընթացներին, հնարավորության դեպքում՝ քննությունների ժամանակ արտագրել են: Այնինչ համալսարանում ստացած գիտելիքները այնքա՜ն քիչ են: Ոչ միայն պետք է համալսարանում լավ սովորել՝ դասախոսներին հարցախեղդ անելով, այլ պետք է կարդալ շատ ու շատ մասնագիտական գրքեր: Ավարտելուց հետո պետք է գտնել լավ կարճաժամկետ ծրագրեր, ինչպիսիք են մասնագիտական թեմաներով կոնֆերանսները, սեմինարները կամ ֆորումները, որոնք ձեզ կդարձնեն ավելի լավ մասնագետ:

Իհարկե, համալսարանում կրթություն ստանալը շատ լավ է, բայց եթե չկա այդ հնարավորությունը, պետք չէ մտածել, որ վերջ, այլևս հնարավոր չէ ունենալ լավ կյանք: Դրա փոխարեն կարելի է պարզապես կարդալ լավ մասնագիտական գրքեր, մասնակցել ինչ-որ ֆորումի՝ գիտելիքների փոխանակման համար: Բոլորս էլ գիտենք Սթիվ Ջոբսին: Նա չունի բարձրագույն կրթություն, բայց հիմնել է «Էյփլ» ընկերությունը: Այդ մարդիկ չեն փորձել աշխատել ինչ-որ ընկերությունում, թեկուզ որպես կամավոր, մինչև համալսարանն ավարտելը: Իսկ, երբ ավարտել են, նրանց ոչ ոք աշխատանքի չի ընդունել, որովհետև չեն ունեցել աշխատանքային փորձ: Տարիներ հետո գտել են մի աշխատանք, այն էլ ծանոթի միջոցով, որը բացարձակ կապ չի ունեցել իրենց մասնագիտության հետ: Երկար ժամանակ աշխատել են այդտեղ ու այդպես էլ չեն կարողացել դուրս գալ աշխատանքից, վախեցել են ռիսկի դիմել, որովհետև արդեն ընտանիք են ունեցել:

Ո՞վ է մեղավոր այս սխալների համար, որ գործել են. միայն իրենք: Մենք պետք է հավատանք մեր ուժերին, հարկ եղած դեպքում՝ ռիսկի դիմենք, ախր, այնքան բանի է ընդունակ մարդ արարածը: Չպետք է մտածենք, որ ուրիշներից տարբեր լինելը սխալ է: Ոչ ոք չի տա մեզ լավ կյանքի հնարավորություն: Մենք պետք է աշխատենք ինքներս մեզ վրա և ստեղծենք մերը: Ինչպես ասել է Քրիստոֆոր Ռիվը. «Հնարավորություններ չեն լինում, դուք եք ստեղծում դրանք»:

Այս կարգախոսի հիման վրա սկսվեց մեծ և ծավալուն աշխատանքը: Մեզ աջակցում է World Vision կազմակերպությունը: Նելլի  Թաթոսյանի և Վրեժ Կարապետյանի տքնաջան աշխատանքի շնորհիվ  հավաքագրվեց մի խումբ՝ IMPACT, որտեղ ընդգրկված էին 13-18 տարեկան պատանիներ: Պատանիների համար առաջնային խնդիր էր հանդիսանում գյուղի զարգացումը: Նելլին և Վրեժը, կարելի է ասել  հանդիսանում են խմբի  «հենքը»: Նրանք մեր մեջ տեսան այն փայլը, որը ժամանակին  կար իրենց մեջ: Այսօր մեզ համար  հիմնական խնդիր է հանդիսանում Դարբաս գյուղի գրադարանի վերանորոգումը և գրքերին խնամված տեսք հաղորդելը: Աշխատանքային  3-րդ  օրն էր: Աշխատեցինք ակտիվ, ծանրաբեռնված և, ամենակարևորը, բարձր տրամադրությամբ: Վրեժը օգնելուց բացի նաև կատակներ էր անում՝ ապահովելով անհրաժեշտ բարձր տրամադրություն: Սիրեցինք այս աշխատանքը և սիրով պատրաստվում ենք աշխատել մի քանի օր ևս: Կատակներ, երաժշտություն, բանաստեղծություններ: Հեղինակների անունները ընթերցելիս յուրաքանչյուրիս միտքը փայլատակում էր, վեր էին հառնում այն բանաստեղծությունները, որոնք ժամանակին սովորել և սերտել էինք: Սկսում էինք Սևակից ավարտում Լենին պապիկով: Եվ այս ամբողջը  ջերմության պաշար էր, որը ցանկացանք թողնել այդ հնամաշ գրքերի էջերում: Այդ գրքերին ջերմություն էր պետք, իսկ մենք՝ ներկայիս սերունդը, կարողացանք այդ ջերմությունը մեզնից զատել և նվիրել նրանց: Դե, չէինք կարող մոռանալ 21-րդ դարի հեղափոխություն կատարողին՝ Իչային: Ամենքս «Մերժվածը» սերիալից մի դրվագ էինք մեջբերում:

-Դերենա-դերենա-դերենա՜, տու դե հի-ի՜ ուտըրը՜ն:

Երգում էինք և ծիծաղում: Աշխատանք, որը դարձել էր մեր օրվա մի մասնիկը: Յուրաքանչյուր աշխատանք պետք է դառնա սիրելի: Եթե չսիրենք կատարվելիք գործը, երբեք լավ արդյունքի չենք հասնի:

Յուրաքանչյուր տարածքում պետք է լինի գրադարան, որը կլինի բարեկարգ վիճակում և իր մեջ կպահպանի մշակութային ժառանգությունը, որը զետեղված է մի աշխարհում՝ գրքերի աշխարհում:

Շատերը կմտածեն, թե ինչ կապ կարող են ունենալ Նախնական զինվորական պատրաստությունը և 17.am-ը: Ես իմ նյութերի մեծ մասը գրում եմ ՆԶՊ-ի ժամին, և սա էլ բացառություն չէ: Դե, հիմա դասասենյակը ցուրտ է, և ես դժվարանում եմ: Մի կողմից ցուրտը, մյուս կողմից՝ ընկերներիս ձայները խոչընդոտում են գրելուս: Սակայն ես հաղթահարում եմ խոչընդոտները, ու շարունակում գրել: Որոշ ժամանակ հետո ընկերներիցս մեկը բերեց էլեկտրական սալիկը, և դասարանը սկսեց տաքանալ: Առաջին խոչընդոտը հաղթահարված էր, մնում էր հաղթահարել ընկերներիս ձայները: Ընկերներիս ձայները կտրվեցին, երբ ուսուցիչը դասարան բերեց ավտոմատը: Բոլորը լռեցին և սկսեցին դաս պատասխանել: Ես շարունակեցի գրելս: Մի քիչ հետո ուսուցիչը ինձ կանչեց դաս պատասխանելու: Ես փորձեցի հրաժարվել և ասացի նրան.

-Ընկեր Բայրամյան, հավատացեք, սա ավելի կարևոր է:

Որոշ ժամանակ ուսուցչիս հետ բանավիճելուց հետո, վերջապես կարողացա համոզել նրան: Ուսուցչին համոզելուց, դասարանը տաքացնելուց և ընկերներիս ձայները հաղթահարելուց հետո սկսեցի ավելի եռանդուն գրել: Երբ արդեն ոչ մի խոչընդոտ չէր կարող խանգարել, հնչեց չարաբաստիկ զանգը:

2017 թվականը դիմավորելով Ֆրանսիայում՝ կարոտել էի հայկական ավանդույթներին և ուտեստներին։ Սկզբում, ճիշտն ասած, չէի հարմարվում։ Փողոցում իմ տարիքի աղջիկներին ու տղաներին ծխելիս տեսնելը իմ աչքին անսովոր էր։ Քանի որ Հայաստանում այդպես ընդունված չէ, ինձ համար տհաճ երևույթ էր։ Հայերի կյանքն ու ապրելակերպը, կարելի է ասել, անհամեմատ ուրիշ է։ Քիչ-քիչ ընտելացա այնտեղի առօրյա անցուդարձին, գրեթե արդեն նորմալ էր ինձ համար, չնայած, ի՞նչն է նորմալ, երբ տեսնում ես, թե ինչպես է 16 տարեկան աղջիկը սուլում տղաների հետևից, կամ կինը ծխախոտ առաջարկում ամուսնուն։

Ես հայ եմ, չեմ կարող նման կերպ ապրել։ Քաղաքում ամեն նոր հայի գալստյան լուրը իմանում են տեղի բոլոր մյուս հայերը։ Սկսվում են նոր ծանոթությունները, ընկերությունները։ Քաղաքը մեծ է, և բացի մեզանից շատ հայեր կան, որոնցից արդեն մի քանի ընտանիք մեզ հարազատ են դարձել։ Ամեն օր կամ մենք ենք նրանց տանը, կամ նրանք՝ մեր։ Այսպես էլ անցնում էին տոնական օրերը։ Մի օր էլ մեր նոր ընկեր Արսենը առաջարկեց խորոված անել։ Հավաքվեցինք, տաք հաքնվեցինք ու գնացինք բաղձալի նպատակին հասնելու։ Դրսում ցուրտ էր՝ -6 աստիճան, բայց տրամադրությունն այնքան բարձր էր, որ ցուրտը անտեսվում էր։ Փողոցում անցող-դարձողը զարմացած նայում էր մեր կրակի ուղղությամբ։ Դե, քանի որ մենք էլ հայ ենք, մի քանի հոգու հյուրասիրեցինք մեր հայկական ավանդական խորովածը։ Լավ ժամանակ անցկացնելով՝ շտապեցինք տուն՝ նարդի խաղալու։

Հայերի բնավորությունը նույնն է. բարձր ձայնով տարբեր մեկնաբանություններ անելով խաղում էինք, իսկ ծիծաղն ու ուրախությունն անսպառ էին: Հայերի կյանքը Ֆրանսիայում էլ անցնում է նույն հայկական սովորույթներով։ Բայվ մեկ է, անընդհատ Սարոյանին եմ հիշում, վստահ կարող եմ ասել, որ իմ սիրտը Հայաստանում է:

-Կուզեի խելագարվել,- անսպասելի հայտարարեց դասընկերուհիս տունդարձի ճանապարհին:

-Խելագարվե՞լ, ինչի՞ց,- հարցրեց մեզնից ամենաչարաճճին` Լիլիթը:

-Հը՜մ, ինչից մարդիկ սովորաբար խելագարվում են:

-Նախօրոք պարզիր, թե ինչից են մարդիկ խելագարվում,- հանդիսավոր առոգանությամբ ավարտեց Լիլիթը:

Խոսակցության ամբողջ ընթացքում լուռ էի, մտածում էի, թե ինչ թեմայով կարելի է նյութ գրել: Հանկարծ փորձեցի մտաբերել ինչ-որ տեղ կարդացած լրագրողների մասին տողեր,  թե BBC-ի լրագրողներց մեկը «կարող էր 500 մետր տարածության վրա ավելի շատ հետաքրքիր նյութ գտնել, քան որևէ այլ լրագրող: Կարելի է հայտնել փողոցի աղբի, կանգառների, խցանումների, նոր մեքենաների քանակի, մարդկանց, որոնք ծխում են սրճարաններում, որովհետև նրանց արգելել են ծխել աշխատանքի վայրում, նոր խանութների բացման կամ փակման, անօթևանների, շինարարությունների և շատ ու շատ այլ բաների մասին»: Իսկ մեկ այլ լրագրող գտնում էր, որ պետք է այնքան հետաքրքրասեր լինել, որ «սպիտակ պատ տեսնելով՝ հետաքրքրվել, թե ինչո՞ւ է այն սպիտակ»: Այո՜, կարծես թե կարելի է պարզել, թե ինչ են մտածում մարդիկ խելագարության մասին, հարցնել, թե իրենց կարծիքով, ինչը կարող է խելագարության հասցնել: Որոշեցինք հարցնել հասակակիցներին ու փողոցի անցորդներին: Այսպիսով, երիտասարդ անցորդների մեծամասնությունը անվարան պատասխանում էր, որ խելագարվել կարելի է սիրուց, երբ սերն անհաջող է: Մի մասն ասում էր, որ խելագարվում են մոտ ընկերոջ դավաճանությունից կամ որևէ մեծ կորստից: Ավելի տարեցները կարծում էին, որ խելագարության կարող է հասցնել մենակությունը կամ անհամատեղելի, մոլորված մտքերի անհաշտ պայքարը: Գտնվեցին նաև այնպիսինները, ովքեր պնդում էին, թե նրանց ոչինչ խելագարության չի բերի:

Չնայած ցուրտ եղանակին, դասընկերներս հետաքրքրությամբ հետևում էին ինձ, արտահայտում սեփական տեսակետները, մեկ-մեկ էլ բանավիճում: Մարդկանց կարծիքները միանշանակ տարբեր էին, իսկ թե ես ինչից կարող էի խելագարվել, դեռ դժվարանում եմ պատասխանել: Երբ պատկերացնում ես դժվար, անհաղթահարելի իրավիճակ և քեզ` գլխավոր տառապյալի դերում, դժվար է որևէ եզրակացություն անել: Այնուամենայնիվ, գիտե՞ք, թե ինչն է խանգարում մեզ դառնալու խելագար: Աննշան մի բան. յոդի մի փոքրիկ քանակությունը մեր վահանաձև գեղձում: Եթե որևէ վիրաբույժ բաց աներ մեր վահանաձև գեղձը և այնտեղից հեռացներ մի քիչ յոդ, մենք կվերափոխվեինք խելագարի: Մի քիչ յոդ, որը կարելի է գնել երկու հարյուր դրամով` դեղատնից: Ահա այն ամենը, ինչ գտնվում է մեր և խելագարության միջև:

Կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր մարդ արվեստի որևէ ճյուղի նկատմամբ հակում ունի, և աշխատելու դեպքում այն կարող է զարգացնել: Երջանիկ է նա, ում հաջողվում է գտնել արվեստի իր ճյուղը և ապրել դրանով: Եթե նա իր ամբողջ էությամբ նվիրվում է այդ արվեստին, ապա դառնում է հաջողված և սիրված արվեստագետ: Արվեստի ցանկացած գործ պետք է ծնվի ինքնաբերաբար, սրտի թրթիռով, ոչ թե մտադրված: Ճիշտ է այն գաղափարը, որ արվեստն արտահայտում է մարդու բնավորությունը:

Մի ընտանիքի երկու տարբեր բևեռներ՝ ես և քույրս, և արվեստի մի ոլորտ՝ նկարչությունը: Եթե քույրս պատկերը նկարում է վրձնով, հատ-հատ, գծանկարելով, ավելի դանդաղ, ապա ես դա անում եմ ֆոտոխցիկի կոճակի մի հպումով՝ թեև ունենում եմ նույն էմոցիան, ինչ քույրս՝ վրձնով նկարելիս:

Երբ հասկացա, որ ինձ հարազատ է լուսանկարչությունը, սկսեցի ամեն մի երևույթի նայել այլ աչքերով և տեսածս մի այլ ձևով ընկալելով՝ լուսանկարել: Սկզբից չէր ստացվում, բայց հետո ֆոտոխցիկս տեսնում էր այն, ինչը գեղեցիկ է և ինչը յուրահատուկ է: Լուսանկարներում արտացոլում էի բնության գեղեցկությունը: Բայց որքան շատ պատկերներ էի սկսում լուսանկարել, այնքան ավելի էի հասկանում, որ լուսանկարչությունը շատ ու շատ բարդ է: Պետք է լուսանկարել այնպիսի երևույթներ, որոնք տեսնելիս մարդկանց մոտ կառաջանա մի այլ, առանձնահատուկ զգացմունք: Լուսանկարչությունը ինձ համար արվեստի այն ոլորտն է, որտեղ շարունակում եմ փնտրել ինձ և կարծես թե գտնում եմ այդտեղ դրսևորվելու իմ ուղին: Արվեստն այդ կերպ է արտացոլվում իմ մեջ:
Քույրիկս ևս արվեստասեր է: Նա իրեն գտել է նկարչության ոլորտում: Թեև դեռ 11 տարեկան է, բայց ձգտում է իր աչքով տեսած գեղեցիկը, իր ցանկությունները, երբեմն իր զգացողությունները հանձնել թղթին: Նա ամեն ինչ տեսնում է երրորդ աչքով: Նրա վրձինը արդեն թղթին է տալիս այն, ինչը կամենում է: Նա նկարում է մանկական պատկերներ, կենդանիներ, թռչուններ, բնություն, անտառ, ծաղիկներ… Նկարների մեջ կա մանկական ոգի: Վրձինը և քույրս դարձել են հարազատներ: Վրձինը կյանք է տալիս նրա ամեն մի զգացմունքին, նրա ամեն մի տեսածը պատկերում է թղթին: Քույրս արդեն իրեն չի պատկերացնում առանց վրձնի: Չնայած իր փոքր տարիքին՝ նա կարողանում է պատկերել իր հոգեվիճակը այնքան իրական, որ ոչ ոք չի կարողանում անտարբեր նայել:

Քույրիկիս նկարները, թեև դեռ այնքան էլ հաջողված չեն, բայց կարծում եմ, նա դեռ նկարելու է եզակի և տարբերվող նկարներ: Չէ՞ որ նա արվեստի հետ է: